«№185 МЕКТЕП-ГИМНАЗИЯ» КММ

БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІ

САЙМАСАЕВА КАМШАТ АЙТЖАНОВНА

ПЕДАГОГ-ЗЕРТТЕУШІ

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ТЕХНИКАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ

Аннотация: бұл мақалада бастауыш сынып оқушыларының оқу сауаттылығын қалыптастырудың негізгі факторы – оқу техникасын дамытудың педагогикалық-психологиялық негіздері қарастырылады. Оқу техникасының құрамдас бөліктері (жылдамдық, дұрыстық, саналылық, мәнерлілік) сараланып, оларды жетілдірудің дәстүрлі және инновациялық әдіс-тәсілдері ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан жүйеленген. Мақала соңында оқу процесінің тиімділігін арттыруға бағытталған нақты әдістемелік ұсыныстар берілген.

Түйін сөздер: оқу техникасы, оқу жылдамдығы, саналы оқу, мәнерлеп оқу, жаңартылған білім мазмұны, шульте кестесі, әдістемелік жұмыс.

I. Кіріспе: оқу техникасының педагогикалық-психологиялық мәні

Қазақстан республикасының білім беру жүйесіндегі басты бағыт – оқушының функционалдық сауаттылығын арттыру және оны өмір бойы білім алуға дағдыландыру. Бұл міндеттің іргетасы бастауыш сыныпта қаланады, ал оның негізгі құралы – оқу дағдысы болып табылады. Оқу дағдысының техникалық жағын қамтитын оқу техникасы – тек ана тілі пәнінің ғана емес, барлық пәндерді меңгерудің кілті. Оқу жылдамдығы мен түсіну қабілеті төмен оқушы ақпараттық ағынға ілесе алмай, тез шаршайды, нәтижесінде оқуға деген қызығушылығы төмендейді.

Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов сияқты көрнекті педагог-психологтардың еңбектерінде оқу процесінің тек механикалық дағды емес, сонымен қатар жоғары танымдық іс-әрекет екендігі дәлелденген. Қазақстандық ғалымдар Ә. Сембаев пен М. Жұмабаевтың еңбектері де оқу мен ойлаудың тығыз байланыстылығын көрсетеді. Осы орайда, бастауыш сынып мұғалімінің алдында оқу техникасының жоғары деңгейін қалыптастыру міндеті тұр.

Зерттеудің мақсаты: оқу техникасының құрамдас бөліктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан саралай отырып, оны дамытудың заманауи және дәстүрлі тиімді әдістемелерін жүйелеу.

II. Оқу техникасының құрамдас бөліктері

Оқу техникасы – біртұтас дағды, бірақ ол бірнеше өзара байланысты компоненттерден тұрады. Олардың әрқайсысының дамуы оқушының жалпы білім алу сапасына әсер етеді.

2.1. Оқу жылдамдығы (қарқыны)

Анықтамасы: минутына оқылған сөздер санымен өлшенетін көрсеткіш.

Психофизиологиялық негізі: жылдамдықтың төмен болуы көздің мәтіннен жиі қайтуымен (регрессия) және ішкі дыбыстаудың (субвокализация) баяулығымен байланысты. Жылдам оқу дағдысы көру өрісін кеңейту арқылы қалыптасады. Жылдам оқу көп оқуға, көп оқу көп білуге әкеледі.

2.2. Дұрыс оқу (қатесіздік)

Анықтамасы: сөздерді бұрмалаусыз, әріптерді түсіріп қалдырмай, дыбыстау ережелеріне сай оқу.

Психолингвистикалық негізі: дұрыс оқудың қалыптасуы фонематикалық есту қабілетінің (дыбыстарды ажырата білу) және графикалық образдарды (әріптерді) дұрыс танудың дамуына тікелей тәуелді. Қателердің көп болуы оқушының мәтін мағынасына көңіл бөлуіне кедергі келтіреді.

2.3. Саналы оқу (түсіну)

Анықтамасы: оқылған мәтіннің мазмұнын, негізгі идеясын, себеп-салдарлық байланыстарын түсіну және қорытынды шығара білу. Бұл – оқу дағдысының мағыналық жағы.Когнитивтік негізі: саналы оқу – логикалық ойлау, есте сақтау және зейіннің үйлесімді жұмысының нәтижесі. Ол оқушының бұрынғы білімі мен тәжірибесіне сүйеніп, жаңа ақпаратты интерпретациялау қабілетімен байланысты.

2.4. Мәнерлеп оқу (экспрессивтілік)

Анықтамасы: мәтін мазмұнына сәйкес интонацияны, дауыс ырғағын, кідірісті (пауза) және дауыс күшін орынды қолдану.

Коммуникативтік негізі: мәнерлеп оқу оқушының эмоциялық интеллектісінің дамуын және тілдің эстетикалық қызметін түсінуін көрсетеді. Бұл дағды ауызша сөйлеу тілін дамытуда ерекше маңызды.

III. Оқу техникасын дамытудың тиімді әдістемелік жолдары

Оқу техникасын жетілдіру үшін кешенді, жүйелі және түрлі-түсті жаттығулар қолдану қажет.

3.1. Жылдам оқуға арналған жаттығулар

Күнделікті 5 минуттық оқу (жиілік принципі): әр сабақта (тіпті математика, дүниетану сабақтарында) 5 минуттық қарқынды оқу сеанстарын өткізу. Бұл үзік-үзік оқу бір отырғандағы ұзақ оқудан әлдеқайда тиімді.

Шульте кестелерімен жұмыс: сандарды немесе әріптерді белгілі бір реттілікпен барынша тез табуға арналған кестелерді пайдалану. Бұл жаттығу көздің қозғалу жылдамдығын арттырып, көру өрісін кеңейтеді.

Артикуляциялық жаттығулар: тілді жаттықтыру үшін жылдам айтылатын жаңылтпаштарды немесе сөз тіркестерін қолдану. Бұл ішкі дыбыстау жылдамдығын арттыруға септігін тигізеді.

3.2. Саналы оқуды қалыптастыру әдістері

"Джигсо" (аралас оқу) әдісі: мәтінді топтағы оқушылар арасында бөліп, әркім өз бөлігін оқып, қалғандарға мазмұндап береді. Бұл жағдайда оқушы тек оқып қана қоймай, өзгелерге түсіндіру үшін оны терең түсінуге мәжбүр болады.

Попс формуласы: мәтін бойынша өз пікірін білдіруге үйрету: п – позиция (менің ойымша...), о – негіздеме (себебі, ол...), п – мысал (мысалы,...), с – қорытынды (сонымен, мен...).

Сөздік қорды байту: оқу алдында және оқу барысында мәтіндегі жаңа сөздерге талдау жасау. Жаңа сөздерді контекст арқылы түсіндіру және оларды сөздік қорға енгізу.

3.3. Жаңа технологиялар мен интерактивті әдістер

Аудиокітаптарды/бейнелерді қолдану: оқушының көзі мәтінді бақылап отырғанда, құлағымен дұрыс оқылу үлгісін тыңдауы. Бұл «есту-көру-айту» арналарын бір мезгілде іске қосып, дұрыс оқуды қалыптастырады.

"Көру диктанты": 5-6 сөйлемнен тұратын шағын мәтінді 5-8 секунд қарап, есте сақтау және жазу. Бұл көру арқылы есте сақтау және қабылдау қабілетін дамытады.

IV. Тәжірибелік ұсыныстар және оның нәтижелілігі

Оқу техникасының дамуында тұрақтылық пен жүйелілік маңызды. Төмендегі ұсыныстар педагогикалық тәжірибеде өзінің тиімділігін дәлелдеген:

1. Оқу техникасын күнделікті сабаққа бес минуттық жаттығулар түрінде міндетті түрде енгізу

Мәні: күнделікті 5 минуттық жаттығу арқылы оқу дағдысын (моторлы жадыны) үнемі белсендіру. Ұзақ, бірақ сирек жаттығудан гөрі, қысқа, бірақ жиі қайталау әлдеқайда тиімді. Мысалы, 5 минуттық "буындар кестесін" оқыту (тігінен, көлденеңінен) немесе "ызыңдап оқу" жаттығуын қолдану.

2. Оқу нәтижелерін жүйелі түрде есепке алу және оқушының өсу динамикасын қадағалаумәні: кері байланыс және ішкі уәжді (мотивацияны) арттыру. Әр оқушының жеке оқу картасын жүргізу арқылы:

Диагностика: оқушының қай жерде (жылдамдық па, әлде дұрыстық па?) Қиналатынын анықтау.мотивация: оқушыға өз жетістігін (минутына оқыған сөзінің өсімін) график арқылы көрсету. Бала өз нәтижесін көргенде, оқуға деген құлшынысы артады. Бағалау кезінде тек жылдамдыққа емес, ең алдымен дұрыс және саналы оқуға басымдық берілуі керек.

3. Оқу техникасын дамытуға арналған қосымша әдістемелік құралдармен қамтамасыз ету

Мәні: оқыту процесін ресурстық қамтамасыз ету және мұғалімдерді әдістемелік тұрғыдан қолдау.

* арнайы құралдар: шульте кестелері, арнайы оқу тренажерлары (компьютерлік бағдарламалар).

* әдістемелік нұсқаулықтар: ата-аналарға арналған оқу техникасын дамыту бойынша қарапайым нұсқаулықтар тарату. Үйдегі жұмыстың жүйелілігін қамтамасыз ету.

* диагностикалық мәтіндер: әр сыныпқа арналған сөз саны мен тақырыбы сәйкес келетін, ғылыми негізделген мәтіндер банкін құру.

Жасанды интеллекттің тиімді мүмкіндіктері

1. Жекелендірілген оқу траекториясы.
   ЖИ әр оқушының оқу қарқынын, қатесін, оқу мәнерін талдап, соған сәйкес жеке оқу жоспарын ұсына алады. Мысалы, арнайы оқу платформалары баланың жылдамдығын, қателесу жиілігін ескеріп, оған лайықтап мәтіндер мен жаттығулар береді.

2. Дыбыстық және визуалды кері байланыс.
   Оқушы мәтінді дауыстап оқығанда, ЖИ оның интонациясын, екпін қоюын, дикциясын талдап, нақты кері байланыс береді. Бұл әсіресе сөйлеу тілі мен оқу дағдыларын қатар дамытуда өте пайдалы.

3. Мотивацияны арттыру.
   Ойын элементтері бар жасанды интеллект платформалары (мысалы, интерактивті оқу қосымшалары) арқылы балалар оқу процесін қызығушылықпен қабылдайды. Әр жетістігіне марапат немесе виртуалды белгі алу оқуға деген ынтасын арттырады.

4. Мұғалімге аналитикалық көмек.
   ЖИ жүйесі оқушылардың оқу жылдамдығын, мәтін түсіну деңгейін, оқу қателерін автоматты түрде талдай отырып, мұғалімге нақты деректер ұсынады. Бұл мұғалімнің уақытын үнемдеп, оқушының жеке даму картасын жасауға көмектеседі.

Педагогтың рөлі мен жауапкершілігі

Жасанды интеллект баланы оқытпайды — ол мұғалімге көмекші құрал ғана. Мұғалімнің кәсіби шеберлігі мен педагогикалық құзыреттілігі болмаса, технологияның өзі нәтиже бермейді. Сондықтан бастауыш сынып мұғалімі ЖИ құралдарын мақсатты, жүйелі және тәрбиелік мазмұнмен ұштастыра білуі тиіс.

Мысалы, баланың оқу техникасын дамытумен қатар, оқуға деген сүйіспеншілігін арттыру, кітап мәдениетін қалыптастыру, шығармашылық ойлауын дамыту — тек мұғалімнің жылы қарым-қатынасы арқылы жүзеге асады.

V. Қорытынды

Оқу техникасы – бұл тек бастауыш мектептің ғана міндеті емес, ол – оқушының болашақтағы оқу сауаттылығы мен ақпараттық кеңістікте өз орнын табуының негізі. Оқу процесін жүйелі түрде ұйымдастыру, психологиялық және әдістемелік тұрғыдан негізделген жаттығуларды қолдану арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу техникасын тиімді дамытуға болады. Бұл – қазіргі заман талабына сай, сыни ойлай алатын, өз бетінше білім іздейтін тұлға қалыптастырудың сенімді жолы.