Баяндама: ЗАМАНАУИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР: ҚОСЫМША БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУДАҒЫ МҮМКІНДІКТЕР МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАР

Баяндама: ЗАМАНАУИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР: ҚОСЫМША БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУДАҒЫ МҮМКІНДІКТЕР МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАР

Ғабдулла Арайлым Қуанышқызы

152 мектеп-гимназияның бастауыш сынып мұғалімі

Қазіргі заманғы қоғамның даму үдерісі білім беру саласына жаңа талаптар мен өзгерістер әкелуде. Әсіресе қосымша білім беру жүйесінің рөлі айтарлықтай артып, оқушылардың жеке тұлғалық және кәсіби дамуына жаңа мүмкіндіктер ашып отыр. Қосымша білім беру – бұл жалпы білім беру бағдарламасын толықтырушы, оқушылардың қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне сәйкес қосымша курстар мен үйірмелер арқылы жүзеге асатын білім алу үдерісі. Қосымша білім беру оқушылардың интеллектуалдық, шығармашылық, әлеуметтік және жеке дағдыларын дамытуға бағытталады. Бұл жүйе жастарды жан-жақты тәрбиелеп, олардың өз қабілеттерін жүзеге асыруына ықпал етеді.

Қазіргі білім беру жүйесінде сандық технологиялардың кеңінен қолданылуы білім алу үдерісін түбегейлі өзгертіп, оны жаңаша бағытта ұйымдастыруды талап етеді. Сандық құралдардың және жаңа технологиялардың дамуы білім беру саласында түбегейлі трансформация жасауды қажет етуде. Қосымша білім беру контекстінде бұл өзгерістер тек оқыту әдістерін ғана емес, сонымен бірге оқыту мазмұнын да жаңартуға мүмкіндік береді. Бұрынғы дәстүрлі тәсілдер өз тиімділігін жоғалтып, жаңа әдіс-тәсілдер мен технологиялар білім беру процесін жетілдіру мақсатында белсенді түрде енгізілуде.

Қосымша білім беру жүйесінде қолданылатын заманауи технологиялар оқушыларға оқу процесін өз қажеттіліктеріне сай икемдеп, білім алу үрдісін жеңілдетеді. Оқушылар тек мектепте алған білімдерін тереңдете алмайды, сонымен қатар өздерінің жеке қызығушылықтарына сәйкес жаңа дағдыларды үйрене алады. Бұл жерде цифрлық құралдар мен платформалар маңызды рөл атқарады. Мысалы, түрлі онлайн курстар, мобильді қосымшалар, виртуалды шынайылық және толықтырылған шынайылық сияқты технологиялар білім алушыларға жаңа тәжірибе ұсына отырып, білім беру үдерісін толықтырады. Сонымен қатар, бұл технологиялар оқушыларға кең ауқымды білім алу мүмкіндіктерін беріп, оларды кез келген уақытта, кез келген жерде қолдануға мүмкіндік береді.

Қосымша білім беру қазіргі уақытта тек мектеп бағдарламасын толықтырушы ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаны дамытуға ықпал ететін маңызды факторға айналды. Бұл жүйе оқушыларға өз қабілеттерін ашуға, шығармашылық ойлауды дамытуға, жеке қызығушылықтар мен болашақ мамандықты таңдаудағы шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Қосымша білім беру балалардың ой-өрісін кеңейтеді, олардың әлеуметтік ортада дұрыс қалыптасуына және қоғамдағы орнын табуына септігін тигізеді.

Жаңа заман талабына сай педагогикалық технологиялар мен әдістердің маңызы артты. Бұрынғы дәстүрлі әдістердің өзі жаңа технологиялармен толықтырылып, оқыту процесінің сапасын арттыруда. Заманауи технологиялардың қолданылуы тек сабақтың қызықты әрі тиімді болуын қамтамасыз етіп қана қоймай, оқушылардың мотивациясын арттырып, оларды белсенді түрде оқу процесіне тартуға мүмкіндік береді. Қосымша білім беруде бұл мүмкіндіктер өте тиімді, себебі оқушылардың қызығушылығы әртүрлі, ал технологиялар әртүрлі қажеттіліктер мен қызығушылықтарды ескере отырып білім беру мүмкіндігін береді.

Қосымша білім беру саласында сандық технологияларды қолдану сонымен қатар білім беру ұйымдарына оқыту процесін әртараптандыруға, әр оқушының жеке ерекшеліктерін ескеруге және білім алушылардың өзіндік қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта қосымша білім беру тек білім беру мекемелерінің шеңберінде ғана шектелмей, онлайн форматтағы платформалар мен курстар арқылы кең таралып отыр. Бұл өз кезегінде кез келген баланың оқу мүмкіндігін арттырып, қала мен ауыл арасындағы білім беру сапасының алшақтығын азайтуға мүмкіндік береді.

Қазіргі педагогикалық технологиялар — білім беру үдерісін жетілдіруге бағытталған әдіс-тәсілдер мен құралдардың жиынтығы, олар ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін пайдалану арқылы оқу мен тәрбиенің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Қазіргі білім беру жүйесінде цифрлық технологиялар ерекше маңызды рөл атқарып отыр, себебі олар оқытудың тәсілдерін түбегейлі өзгертіп, оқушыларға білім мен дағдыларды меңгеруге жаңа мүмкіндіктер ұсынады. Бұл технологияларға цифрлық платформалар, инновациялық оқыту әдістері, виртуалды шындық пен жасанды интеллект кіреді, осылайша білім беру үдерісі әрбір оқушының қажеттіліктеріне қарай бейімделіп, тиімдірек жүзеге асырылады.

Цифрлық білім беру платформалары, мысалы, Google Classroom, Moodle сияқты құралдар, оқу үдерісін ұйымдастыру мен басқаруда маңызды рөл атқарады. Бұл платформалар мұғалімдер мен оқушыларға оқу материалдарын орналастыру, тапсырмаларды бағалау, кері байланыс алу және т.б. сияқты құралдар ұсынады. Олар оқу материалына кез келген уақытта қол жеткізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ арақашықтықтан оқыту жағдайында өте пайдалы болып табылады. Цифрлық платформалар білім беру үдерісін ыңғайлы және тиімді етеді, өйткені оқушылар мен мұғалімдер арасында өзара байланыс оңай жүзеге асады, ал тапсырмалар мен материалдарға қолжетімділік уақытты үнемдейді.

STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) — бұл ғылым, технология, инженерия, өнер және математика пәндерін біріктіретін білім беру тәсілі. Бұл тәсіл оқушыларға әртүрлі пәндер арасындағы өзара байланысты түсінуге және кешенді ойлау дағдыларын дамытуға көмектеседі. STEAM технологиялары әсіресе жоғары сынып оқушылары мен қосымша білім беру жүйесінде маңызды, себебі олар шынайы технологияларды оқып, тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, STEAM-білім беру балалардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытады, өйткені бұл тәсіл өнер мен технологияны біріктіреді, осылайша оқушылар жаңа және инновациялық идеяларды дамыта алады.

Интерактивті әдістер, мысалы, викториналар, ойындар, геймификация оқу үдерісінің ажырамас бөлігіне айналып отыр. Геймификация оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуын ынталандырады. Бұл әдісте ұпай жинау, деңгейлер мен жетістіктерді қолдану, сондай-ақ түрлі байқаулар мен тапсырмалар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында ойын элементтері пайдаланылады. Интерактивті оқыту оқушылардың өзара әрекеттесуін, сын тұрғысынан ойлауын және мәселелерді шешу дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Бұл әдіс әсіресе оқушыларды оқуға ынталандыруда маңызды, себебі ойындар мен викториналар арқылы білім алу процесі қызықты әрі тиімді болады.

Виртуалды шындық (VR) және жасанды интеллект (AI) оқытудың жаңа мүмкіндіктерін ашады. VR технологиясы арқылы виртуалды сыныптар мен оқу сценарийлерін құрып, оқушыларды оқу үдерісіне терең ендіруге болады. Мысалы, тарих немесе география пәндері бойынша виртуалды турлар ұйымдастыру оқушылардың елдер мен мәдениеттер туралы білімін кеңейтуге мүмкіндік береді. Ал AI оқу материалдарының жеке қажеттіліктеріне бейімделуін қамтамасыз етеді және оқушылардың білімін бағалау мен оларды қолдау жүйесін автоматтандыруға мүмкіндік береді. Жасанды интеллекттің көмегімен оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыруға болады, өйткені AI әр оқушыға жеке көңіл бөліп, олардың даму деңгейіне сәйкес тапсырмаларды ұсынады.

Қазіргі уақытта қосымша білім беру жүйесінде цифрлық технологиялар маңызды рөл атқаруда. Бұл технологиялар оқу үдерісін икемді әрі қолжетімді етеді, әсіресе қашықтықтан оқыту жағдайында. Цифрлық платформалар мен ресурстар мұғалімдерге оқушылардың білімін үнемі бақылауға және олардың жеке қажеттіліктеріне сәйкес оқыту материалдарын ұсынуға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл оқушылардың білім алу жылдамдығын арттырады және олардың оқу процесіне қатысуын қамтамасыз етеді.

• Цифрлық технологиялар оқыту үдерісін әр оқушының жеке қажеттіліктеріне бейімдеуге мүмкіндік береді. Оқушылардың оқу деңгейін ескере отырып, әрқайсысына өзіне сай тапсырмалар мен материалдар ұсынылады. Бұл тәсіл оқушылардың білім деңгейін жақсартуға көмектеседі, өйткені олар өз қарқынымен білім ала алады.

• Геймификация, виртуалды шындық, интерактивті платформалар мен ойындар арқылы оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуын ынталандыруға болады. Бұл әдістер оқушылардың мотивациясын арттырады және оқу үдерісін қызықты етеді. Оқушылар ойын элементтері арқылы жаңа білімді жеңіл әрі тиімді меңгереді.

• Цифрлық технологиялар білім беру кеңістігін кеңейтуге мүмкіндік береді. Қашықтықтан оқыту мен онлайн платформалар арқылы оқушылар білімді кез келген уақытта және кез келген жерде ала алады. Бұл әсіресе ауылды жерлерде немесе шалғай аймақтарда тұратын оқушылар үшін үлкен мүмкіндік болып табылады.

Цифрлық технологиялар қосымша білім беру жүйесіне зор өзгерістер енгізді. Бұл технологиялар оқу үдерісінің тиімділігін арттырып, оқушылардың білім алуына жаңа мүмкіндіктер ұсынды. Цифрлық платформалар мен инновациялық құралдар білім беру процесін жетілдіруге көмектесіп, әр оқушының қызығушылығы мен мүмкіндіктерін ескере отырып, оқытудың индивидуализациясын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, оқу үдерісі қызықты әрі интерактивті бола отырып, оқушыларды белсенді түрде оқытуға бағытталған.

Егер заманауи педагогикалық технологиялардың артықшылықтарын қарастыратын болсақ, олар білім беру үдерісін жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді.

• Цифрлық технологиялар оқытудың жеке қажеттіліктерге бейімделуіне мүмкіндік береді. Әр оқушының даму деңгейі мен қызығушылығы ескеріле отырып, оларға жеке тапсырмалар мен оқу материалдары ұсынылады. Бұл тәсіл әсіресе қосымша білім беру жүйесінде маңызды, себебі әр оқушының жеке ерекшеліктері мен қызығушылықтары әртүрлі. Мысалы, кейбір оқушылар үшін техникалық дағдыларды дамыту маңызды болса, басқа біреулер үшін шығармашылық ойлау немесе тіл үйрену қажеттілігі басым болады. Цифрлық құралдар арқылы мұғалімдер әр оқушының жеке мүмкіндіктеріне сәйкес оқу жолын құра алады.

• Интерактивті платформалар, геймификация және виртуалды шындық әдістері оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуын ынталандырады. Геймификация әдісінде оқу материалдары ойын элементтері арқылы ұсынылады, бұл оқушылардың оқу процесіне деген қызығушылығын арттырады. Сонымен қатар, бұл әдіс оқушыларды нәтижеге жетуге ұмтылдырып, олардың мотивациясын көтереді. Оқушылар белгілі бір деңгейлер мен жетістіктерге жету үшін көп күш-жігер жұмсай отырып, білім алуды әрі қызықты, әрі нәтижелі етеді.

• Цифрлық платформалар мен онлайн курстар оқушыларға өз білімдерін кез келген уақытта және кез келген жерде толықтыруға мүмкіндік береді. Бұл, әсіресе, қашықтықтан білім алу жағдайында маңызды. Мысалы, кейбір ауылды аймақтарда немесе шалғай елді мекендерде мектептерде цифрлық ресурстарға қолжетімділік шектеулі болғанымен, онлайн платформалар арқылы оқушылар өз білімін толықтыра алады. Бұл білім беру кеңістігін кеңейтіп, ауыл мен қала арасындағы білім алу мүмкіндіктері арасындағы алшақтықты жояды.

Қазақстанда цифрлық технологияларды қосымша білім беру жүйесінде қолдану кең тараған. Мысалы, робототехника мен бағдарламалау үйірмелері оқушыларға жаңа технологияларды үйренуге мүмкіндік береді. Бұл курстар білім алу үдерісін қызықты әрі жан-жақты етіп, оқушыларға нақты дағдыларды меңгеруге көмектеседі. Сонымен қатар, онлайн курстар мен платформалар да кеңінен қолданылады, оқушылар оларды өз бетімен үйреніп, қажетті білімдерін алуда тиімді пайдаланады.

Цифрлық технологиялар оқу үдерісінің тиімділігін арттыруға зор ықпал етеді. Мысалы, геймификация әдісі оқушылардың оқу процесіне деген қызығушылығын арттырып, оларды белсенді түрде қатысуға ынталандырады. Ал виртуалды шындық пен интерактивті платформалар күрделі тақырыптарды түсінуге және оқушылардың практикалық дағдыларын дамытуға көмектеседі. Әрбір технология өзінің ерекшеліктері мен артықшылықтары бар, сондықтан әр түрлі жағдайда олар әртүрлі тиімділіктер көрсетеді.

Қосымша білім беру ұйымдарында техникалық құралдардың жетіспеушілігі әлі де өзекті мәселе болып тұр. Көптеген мектептер мен білім беру орталықтары қажетті техникалық жабдықтарға және интернет байланысына қол жеткізе алмайды. Бұл әсіресе ауылдық жерлерде немесе шалғай аймақтарда айқын көрінеді. Сондықтан, бұл мәселе бойынша жұмыстар жүргізіліп, техникалық базаны жетілдіру қажет.

Цифрлық технологияларды тиімді пайдалану үшін мұғалімдерге арнайы білім мен дағдылар қажет. Алайда көптеген педагогтар жаңа технологияларды толық меңгермеген, бұл оқытудың тиімділігіне әсер етеді. Бұл жағдайды шешу үшін мұғалімдерге кәсіби біліктілікті арттыру курстары мен оқыту бағдарламаларын ұйымдастыру қажет.

Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде технологияларға қолжетімділік деңгейі әртүрлі. Ауылдық жерлерде және шалғай аудандарда тұратын оқушылар үшін цифрлық құралдарға қол жеткізу қиын болуы мүмкін. Бұл жағдайды шешу үшін мемлекеттік қолдау мен инфрақұрылымды дамыту қажет.

Қосымша білім беру жүйесінде цифрлық технологиялар оқу үдерісін тиімдірек, қызықты әрі қолжетімді етеді. Цифрлық платформалар мен инновациялық оқыту әдістері оқушылардың белсенділігі мен мотивациясын арттырып, олардың білім алу мүмкіндіктерін кеңейтеді. Бірақ технологиялардың тиімді қолданылуы үшін техникалық база мен педагогикалық кадрлар деңгейін жетілдіру қажет.

Қазіргі білім беру жүйесінде цифрлық технологиялардың дамуы білім алушылардың білім алу мүмкіндіктерін кеңейтіп, олардың жеке қажеттіліктеріне бейімделуін қамтамасыз етіп, оқу үдерісінің тиімділігін арттырады. Жаңа технологиялар білім беру саласында жаңа бағыттар мен әдіс-тәсілдерді ұсына отырып, оқушылардың білім алу процесін қызықты әрі тиімді етуге мүмкіндік береді. Осы жаңа бағыттардың дамуы мен таралуы білім беруді жетілдірудің негізгі факторы болып табылады.

Цифрлық технологияларды мектептер мен қосымша білім беру орталықтарында тиімді қолдану үшін бірнеше маңызды қадамдар жасау қажет. Біріншіден, оқушылар мен мұғалімдерге арналған арнайы бағдарламалар мен платформаларды әзірлеу маңызды. Мұндай платформалар білім беру үдерісін жеңілдетіп, оның сапасын арттыруға көмектеседі. Мысалы, мектептер үшін интеграцияланған білім беру платформаларын құру оқушыларға оқу материалдарын кез келген уақытта қолжетімді етеді, ал мұғалімдер үшін тапсырмаларды бақылау мен бағалауды жеңілдетеді.

Екіншіден, оқу орындары үшін технологиялық инфрақұрылымның қолжетімділігі мен сапасы маңызды. Мектептер мен білім беру орталықтарында қажетті компьютерлер, планшеттер, интернет байланысы мен арнайы білім беру бағдарламаларының болуы оқушылардың білім алу мүмкіндіктерін арттырады. Бұл мәселелерді шешу үшін мемлекет тарапынан қаржылық көмек пен қолдау қажет.

Цифрлық технологияларды тиімді пайдалану үшін педагогтерге арнайы білім мен дағдылар қажет. Мұғалімдерге жаңа технологияларды қолдануға дағдылану үшін кәсіби даму курстары мен тренингтер өткізу қажет. Бұл курстар мұғалімдерге цифрлық құралдарды пайдалану дағдыларын үйретіп, оларды оқу үдерісін тиімді басқаруға көмектеседі. Сонымен қатар, мұғалімдер білім беру технологияларының жаңа бағыттары мен әдіс-тәсілдері туралы ақпарат алу үшін тұрақты түрде оқу курстарында қатысуы тиіс.

Қазақстанның білім беру жүйесіне тән ерекшеліктер мен қажеттіліктерді ескере отырып, жергілікті платформаларды әзірлеу маңызды. Бұл платформалар қазақ тілінде және елдің білім беру талаптарына сәйкес болуы керек. Жергілікті платформалар оқушылардың оқу материалдарына оңай қол жеткізуін қамтамасыз етіп, білім беру жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, платформалар арқылы әртүрлі қосымша білім беру курстары мен үйірмелер ұйымдастыруға болады.

Цифрлық технологияларды енгізу үшін мемлекет тарапынан қаржылық қолдау мен ресурстар ұсынылуы қажет. Бұл қолдау оқу орындарына қажетті техникалық құралдарды сатып алуға, білім беру бағдарламаларын жаңартуға және мұғалімдерді дайындауға жұмсалуы мүмкін. Сонымен қатар, мемлекет цифрлық білім беру жүйесін дамыту үшін арнайы гранттар мен бағдарламалар ұйымдастыруы тиіс. Қаржылық және инфрақұрылымдық қолдау арқылы білім беру жүйесінде цифрлық технологиялардың таралуы мен тиімділігі артады.

Қазіргі заманауи педагогикалық технологиялар білім беру жүйесінде ерекше орын алуда, оның ішінде қосымша білім беру саласында. Цифрлық құралдар, инновациялық әдіс-тәсілдер, виртуалды және қосымша шындық технологиялары білім беру процесін жетілдіруге, оқушылардың белсенділігін арттыруға, сондай-ақ оқытуға қызығушылықтарын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Білім берудің сандық форматқа өтуі қосымша білім беру жүйесінің тиімділігін арттырып, оқушыларға оқу үдерісін өз қарқынында және жеке қажеттіліктеріне сәйкес жүргізуге мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда қолданылып жүрген педагогикалық технологиялар оқытуды әртүрлі көзқарастар мен әдіс-тәсілдер арқылы жақсартуға бағытталған. Цифрлық платформалар, геймификация, STEAM-білім беру, виртуалды шындық және жасанды интеллект оқушыларға білім беруді анағұрлым тиімді әрі қызықты етеді. Осы технологиялар арқылы оқушылардың оқуға деген ынтасы артып, оқу процесі тиімдірек жүргізілуде. Сонымен қатар, бұл технологиялар білім беру кеңістігін кеңейтеді, оқушыларға өз уақытында білім алуға мүмкіндік береді, ал қосымша білім беру орталықтары мен мектептер үшін оқу материалдарына оңай қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Қазіргі таңда білім беру жүйесіне цифрлық технологияларды енгізу — бұл білім беру саласындағы даму бағыттарының бірі болып табылады. Болашақта заманауи технологиялар білім беру үдерісін одан әрі жетілдіруге және оны барлық оқушылар үшін қолжетімді етуге мүмкіндік береді. 5-10 жыл ішінде қосымша білім беру жүйесінде жасанды интеллект, геймификация, виртуалды және қосымша шындықтың қолданылуы одан әрі дамиды деп күтілуде.

Білім беру жүйесіндегі басты мақсат — оқушыларға білім беру процесінде жоғары деңгейде қолдау көрсету және олардың жеке қажеттіліктеріне сәйкес білім беру мүмкіндігін қамтамасыз ету. Заманауи технологиялар осы мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін құралдар ретінде әрекет етеді. 5-10 жыл ішінде мектептер мен қосымша білім беру орталықтары цифрлық білім беру платформаларын толықтай енгізіп, оқушылардың білім алу тәсілдерін әртараптандыруға мүмкіндік береді.

Цифрлық технологиялардың қосымша білім беру саласында қолданылуы білім беру үдерісінің тиімділігін арттырып, оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуына ықпал етеді. Заманауи технологиялар оқушылардың қызығушылығын арттырып, оқытуды әртараптандырып, оқу материалдарын өз қажеттіліктеріне сәйкес өзгертуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, мұғалімдер мен білім беру ұйымдары үшін жаңа мүмкіндіктер ашылады. Оқушылар мен мұғалімдерге арналған цифрлық платформаларды дамыту және педагогтердің біліктілігін арттыру осы бағытта негізгі қадамдар болып табылады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Педагогикалық технологиялар негіздері / Ахметова Б.С. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. [1, б. 240].

2. Цифрлық білім беру платформалары / Баймұратов Ж.Т., Сағындықова Ә. – Астана: Ұлттық білім академиясы, 2021. [2, б. 312].

3. Инновациялық білім беру: теория және практика / Оспанов Е.М. – Алматы: Білім баспасы, 2020. [3, б. 198].

4. STEAM-оқытуды ұйымдастыру әдістемесі / Сұлтанова Л.А. – Нұр-Сұлтан: Назарбаев Университеті баспасы, 2021. [4, б. 156].

5. Геймификация және оның білім берудегі рөлі / Әбдірахманов А. – Қарағанды: Болашақ университеті, 2020. [5, б. 134].

6. Жасанды интеллект және білім беру жүйесі / Иванов А.А., Ермоленко В.Н. – Москва: Просвещение, 2022. [6, б. 274].

7. Қазақстандағы қосымша білім беру жүйесі: даму перспективалары / Рахметова Ж.К., Нұрғалиева Ә.Т. – Алматы: Мектеп, 2021. [7, б. 143].

8. Білім берудегі виртуалды және қосымша шындық технологиялары / Смирнов П.В., Қалиева А.Ш. – Шымкент: Тұран, 2022. [8, б. 210].