«БЕСТЕМШЕ» АРҚЫЛЫ ОҚУШЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНҒА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ

А.Ю. Турдымбетова, «Алаш» заманауи қазақ мектебінің

дене шынықтыру пән мұғалімі Талғар қ., Қазақстан Республикасы

Шотаев Мақсат Есенбекұлы,  Дүниежүзілік Тоғызқұмалақ Федерациясының бас хатшысы филология ғылымының кандидаты

Астана қ., Қазақстан Республикасы

Аңдатпа Мақала ұлттық зияткерлік ойынының бірі бестемше ойынының оқушылардың ойлау дағдыларын, логикалық ойлау қабілеттерінің жақсаруға жақсы ықпал етеді. Бестемше ойыны зияткерлік ойынының әліппесі десек те болады. Бастауыш сынып оқушыларына жеңіл, түсікті және ойлау қабілетіне салмақ салмай сүйсіне ойнауына мүмкіндік береді. Сол мүмкіндікті қолдана отырып ұлттық ойнымызды жаңғырта аламыз. Мектептегі тәжірибені зерделеу арқылы бақылау жасдық және бестемше ойыны үйірмеге қатысушы оқушылардың қызығушылығын арттырып, ойлау қабілеттері мен ойда есептеп жүрістерді орындауға қабілеттері жақсарды. Бестемше ойыны арқылы оқушулардың зияткерлік қабылетін дамыту, жүрістері арқылы алдын ала жоспарлау, тактикалар түзу және жеңіске деген құштарлығын жақсартады. Бастауыш сынып оқушыларына бестемше арқылы ұлттық ойынға қызығушылықты арттыра отырып, күрделі зияткерлік ойыны тоғызқұмалақты үйренуге жеңіл болады

Түйінді сөздер: ойлау қабілеті, бестемше, логикалық ойлау, ойлау жылдамдығы, жоспрлау мен тактика құру

e-mail: amina.redzhepova@mail.ru

Зерттеудің өзектілігі. Дүниежүзінде зияткерлік ойындардың көптеген түрі дамыған, ойындар өскелең ұрпақ қәбілетін дамыту мен қатар олардың физикалық қасиеттерін дамытады. Дара тұлғаның біліктілік қасиеттері ойындар арқасында шыңдалады, шығармашылығын дамытады. Ата-бабаларымыз баланы ойындар арқылы тәрбие берген, салт-дәстүрлерінді, ұлттық ойындарды балдырғандарға үйрету арқылы бойына сіңдірген. Ұлттық құндылықтарды ұрпақ бойына сіңірудің бір жолы – халқымыздың бай ұлттық мұрасын, оның ішінде ұлттық ойындарды насихаттау болып табылады. Қазіргі таңда көп ұлттық ойындар ойналмай ұмытылып қалды. Қазақ халқының ұлттық зияткерлік ойындарының бастысы да, үзіліссіз ойналып келген түрі  - тоғызқұмалақ. Алайда сол ойынды жақсы ойнау үшін бірінші балаларға бестемше ойыны ойнатқызып шыңдағанын үлкендердер айтып, оны бізге тастарға қашап қалдырған тарихи орындар бар. Бұл ойын ойнаушы талғамайды: бала да, жас та, кәрі де, ер бала да, қыз бала да ойнай береді. Алайда, тоғызқұмалақтың күрделілігі қанша дегенімен балдырғандардың ойлау жүйесіне салмақ салады. Бұл ойынның барынша қарапайым жеңіл түрлері бар, ол - бестем (бестемше). Бестемше ойынын тоғызқұмалақ ойынын үйренудің алғашқы сатысы деп таныстырсақ та болады.  Ойындарының тарихы 4 мыңжылдық кезеңді қамтығанымен, нақты жазба деректерінің болмауы кесірінен ойынның хронологиялық кезеңдері бірізді емес.[2] Бестемше – тоғызқұмалақ ойындарының шағын түрі, әлемдік мәдениеттің озық үлгілерімен бой теңестіре алатын зияткерлік ойыны.

Зерттеудің мақсаты Түркі халықтарының зердесі мен жадын жаттықтырып, жас ұрпақты зияткерлік ойлау, әдеп пен шапшаң шешім қабылдауға, қателеспеуге баулитын ұлттық зияткерлік ойындардың маңызы зор. Зияткерлік ұлттық ойындар қазіргі заманда балалардың дене ойындарымен шұғылдануды қамтитын, түрлі теледидармен, компьютер ойындарымен шектелетін заманда өзекті бола түсуде. Бестемше ойыны жасөспірімдердің мінез-құлқын, сана-сезімін әлеуметтік жағынан тәрбиелеп, ойлау өнерін меңгеруге, тәртіпті тиянақтауға, ойлау жүйесін шыңдауға, ми қызметін жетілдіруге көмектеседі. Оқу бағдарламасының төртінші бөлімінде ұлттық ойындар бар, сол бағдарламада зияткерлік ойындар тек қана тоғызқұмалақ берілген, бастауыш сыныптар үшін ол ауыр келеді себебі, тастар саны тоғызқұмалақта жалпы саны 81/162 дана, балаға ойынды түсіндіру мен жүрістерді үйрету тиімділігі төмен. Сондықтан бестемше ойын бастауыш сыныптарға үйрете отырып, тоғызқұмалақ ойынына бағыт бағдар беру тиімді, ойны ойнау барысында қызығушылықты арттырады, уақытты тимді өткізіп, сперальдық оқуға мүмкіндік береді. Зияткерлік ойндарды дамуына жақсы әсер етеді.

Зерттеу әдістері: Жұмысымызда зерттеудің негізіг әдісі «бақлау» болды. Зерттеу жұмысы қыркүйек және қараша аралығында жүргізілді. Зерттеу нысаны ретінде мектеп үйірмесіне қатысушы 28 оқушы фокус тобы ретінде алынып 3 ай мерзімде зерттеу жүргізілді және де суалнама мен сұхбат алынды. Сонымен бірге алдын зерттелген [4] жұмыс нәтижелерін зерделеу болды. [4] «Тоғызқұмалақ ойынының оқушылардың үлгеріміне әсерін корреляция әдісі арқылы есептеу» атты зерттеу жұмысын Ақтау қаласындағы ХББ Назарбаев Зияткерлік мектебінің мұғалімдері Конырбаева Ж.М., Балгалиева А.Қ., Турдымбетова А.Ю., өткізілді, сол зерттеу барысындағы «Нешінші сыныптан бастап тоғызқұмалақ ойнайсыз?» - деген сұраққа басым көпшклігі 4 сыныпта үйренген, бұл дегеніміз бастауыш сыныпта тоғызқұмалақ ойынын үйренуге физиологиялық жақтан ауыр келетінін көреміз.

[4] «Тоғызқұмалақ ойынының жүрістерінің математикалық мәндері» тақрыбында зерттеу жұмысын жасағанда мыныдай нәтижелер болды. Тоғызқұмалақ ойынының басында ойыншылардың әрқайсысында 9 жүріс жүру варианты бар. Екі ойыншыда бірінші жүрістерін жүргеннен кейін, жүрістердің ықтимал комбинация саны санына жетті.

Орташа есеппен алғанда тоғызқұмалақ ойыны 60 жүріске созылады және әр жүрісте ойыншы орташа есеппен 8 түрлі жүріс комбинациясын таңдайды. Жалпы алғанда жүрістердің жалпы саны немесе бұл бастауыш сынып оқушыларына күрделі.

Оқушылар бастауыш сынып болғандықтан жеңіл 4 сауалнама берілді және жауптары «Бестемше» ойынын оқушыларымыз тез игергенін көрдік. Сұғбат барысында ойын барысыда тактика құра алатындығы мен нәтижесі көп уақытты алмайтындықтан ұнайтындығын айтты. Бірінші сынып оқушылары бестемше ойынын толықтай түсінуге және еркін ойнауына екі ай уақыт алды, оларға тақ сан мен жұп сандарға арналған математикалық ойындармен бекітуге тура келді.

Зерттеу нәтижелері:

Бұл математикалық есеп ойыны, бұл ойын арнаулы тақтада ойналады, ойынның электронды ойыны оқушының денсаулығына тимсіз. Бақылау нәтижесі, оқу жылы басында оқушыларға тоғызқұмалақ үйірмесінде ойынды бестемше ойыны арқылы үйрету басталды, оқушылар 2-4 сынып арасында сынып аралық және мектепішілік жарысты қазан және қараша айнда екі рет өткізілді, қызығушылық жақсы, 4 сыныптарда үйрмеге 4 оқушы жазылып тіркелді, ал жарысқа 10 оқушы келді, бұл дегеніміз бестемше ойыны арқылы оқушылар ойын тактикасын тез меңгеріп, қызығушылық артқанын білдіреді. 2 сынып оқушылар да өз арасы ойындарын жақсарып 3 сынып оқушыларымен ойнайды. Сауалнама [4] алда айтылғандай төрт сұрақтан тұрады. Бестемше ойынын бірінші рет қашан көрдіңіз? 28 оқушы «Алаш» заманауи мектебінде, бірінші рет танысқан. Ойынды үйрену қыйын болды ма? Жоқ. Бестемше ойынын 1-2 сабақта игеріп кеткенін және ойынды достарына үйретуге дайындығын білдірген.

Қорытынды: Оқу бағдарламасында берілген тоғызқұмалақ ойыны бастауыш сынып үшін ауыр болғандықтан бестемше арқылы ұлттық ойынға қызығушылықты арттыруымен бірге ұлттық ойынды жандадыруға үлкен мүмкіндік. Спиральді, жеңілден ауырға, қарапайымнан күрделіге деген әдісті ата бабаларымыз жақсы түсінген, сондықтан бар мұрамызды дұрысынан қолдану мақсатында бестемше ұлттық зияткерлік ойынымызды жандандыру маңызды. Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттері мен математикалық сауаттылығын жақсартуға ықпалын тигізеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Құланова Қ.Қ., Аханов А.Т. Ұлттық спорт түрлерінің әдістемесі. Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: CyberSmith,2017.-103б.

2. Мақсат Шотаев бестемше ойынының ерекшелігі жайында айтты (youtube.com)

3. Құланова Қ.Қ. Таңдаған спорт түрлерінің теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. Алматы: Cyber Smith, 2019.-160 б.

4. Зерттеу жұмыстары