Қызылорда облысы, Қызылорда қаласы

ЖШС «125 QYZYLORDA» мектебі

Биология пәні мұғалімі: Отар Мархабат Әминқызы

Биологияны оқыту барысында жеке тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтауын қалыптастырудың маңызы

Тақырыптың өзектілігі. Оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауы және кәсіби бағдарлау мәселелері қазір ерекше өзектілікке ие болды. Аталған тақырып тек педагогика саласында ғана емес саяси, экономикалық, әлеуметтік өзгерістерде де маңызды. Мамандықты дұрыс таңдау және соған бағытталған кәсіби өзін-өзі анықтау адамның өмірлік жоспарын айқындау тұрғысынан ғана емес, жалпы қоғамның дамуы тұрғысынан да маңызды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылғы жолдауында еліміздегі білім саласына баса назар аудара отырып, оқу процесінде білім алушылардың ерте жастан мамандыққа бейімдеу айрықша маңызға ие екендігін атап өткен болатын. «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» атты 2022 жылғы жолдауда «Жаңа Қазақстан» тұжырымдамасының бірінде төмендегідей сипаттама берілген:

«Жаңа Қазақстан – бұл адамдардың өз өмірлері, кәсіби орындалған жұмыстары, қоршаған ортасы үшін жауапкершілікті өз мойнына алуы». Сондықтан да Жаңа Қазақстанның жастары өзінің болашақ кәсібін саналы түрде таңдай білуге тиіс және таңдалған кәсіби арқылы қоғам алдындағы жауапкершілігін қамти білу қажет.

Оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау мәселесі Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңының 11 бабында білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінде атап көрсетілген:

• оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде кәсіптік білім беру бағдарламаларының қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу және тиімді пайдалану;

• білім алушылардың кәсіптік ұмтылысын қамтамасыз ету; 

• білім алушылар мен тәрбиеленушілердің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, білім алуы үшін арнаулы жағдайлар жасау болып табылады. 

Кәсіби өзін-өзі анықтауға сәйкес оқушылармен жұмыс жасау моделі

Кәсіби өзін өзі анықтаудың формалары мен әдістері. Оқушыларға кәсіби өзін-өзі анықтау аясында көмектесу үшін ең алдымен оқушының тұлғалық даму мүмкіншіліктерімен байланысты кәсіптік біліміне мән беру қажет. Кәсіби бағдардың мәні оқушының қай мамандыққа сай келетініне байлынысты бағыт беру ғана емес. Сонымен қатар оқушының дамуы мен өз бетінше таңдай жасау білуге жағдай тудыру кәсіби бағдар берудің маңызды элементі. Оқушыларға қолайлы жағдай жасау үшін психологиялық және жас ерекшелігіне байлаысты кәсіби өзін-өзі анықтауды бірнеше кезеңге бөліп қарастырамыз:

4 сынып. Бастауыш сынып оқушыларында еңбекке деген көзқарасының қалыптасуы және еңбектің қоғам өміріндегі орыны мен маңыздылығын түсіну орын алады. Оқушыларда білімге қызығушылықтың артуы да қоғамдағы еңбекке деген қарым-қатынасқа жақындатады;

7 сынып. Оқушылар өз қабілеттері мен мүмкіндіктерін сезіне біледі және мамандыққа деген қызығушылығының артуы және оқушылардың мамандықтарды салыстырып, талқылау іс-әрекеттері орын алып «Мен» бейнесі қалыптасады;

9 сынып. Қосымша сабақтар және кәсіптік бағдар беру арқылы оқушылар өз қызығушылықтар мен мүмкіндіктеріне сәйкес мамандықтар бағытын анықтайды;

11 сынып. Бұл кезең оқушылар үшін өз әс-әрекеттерін дұрыс бағалау, өзін-өзі дамыту бойынша кәсіби қасиеттерін жетілдіру, мамандық таңдауда кәсіби өзін-өзі анықтау мен жеке тұлғалық өзін-өзі анықтауды ұштастыра білумен маңызды.

Осылайша оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауында бағдар беру психологиялық және жас ерекшеліктеріне сай іске асырылады. Осы тұрғыда кәсіби өзін-өзі анықтау оқушылардың мақсат-мазмұнына да тікелей байланысты екендігін ескеру қажет (кесте 2).

2 кесте- Оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауының мазмұны

Биологияны оқыту барысында жеке тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтауын қалыптастырудың маңызы

Сонымен қатар, оқушылардың белсенділігіне байланысты активті, пассивті және интерактивті формалары бар.

Пассивті форма дегеніміз оқушылар мен мұғалімнің екі жақты қарым-қатынасында мұғалім сабақ барысын, барлық жағдайды өз қадағалауына алады. Оқушылар тек пассивті рөлде болып, ұсынылған ақпаратты қабылдайды. Пассивті формада мұғалім мен оқушылар арасында рефлексия төмен деңгейде жүзеге асады.

Кәсіби өзін-өзі анықтаудың пассивті формасына мектепте жүргізілетін іс-шаралар жатады:

• Бастауыш сынып оқушылары мен мамандықтармен таныстыру іс-шарасы;

• Мектеп қабырғасында орналасқан көрнекілік құралдар;

• Маманлық бойынша әңгімелесу жүргізу.

Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасында оқушылар маңызды субьект болып табылатын форма активті болып саналады. Бұл жағдайда оқушылар тек пассивті рөлдегі тыңдаушылар емес, ұйымдастырылған іс-шараның басты қатынсушылары болады.

Кәсіби өзін-өзі анықтаудың активті формасы оқушылардың тікелей қатысуымен сипатталады:

• Мектепте мамандыққа қатысты әртүрлі ұйымдар, үйірмелерді іске қосу;

• Мектеп аралық кәсіби қызығушылықты арттыру үшін іс-шаралар ұйымдастыру;

• Оқушалардың қызығушылықтарын есепке ала отырып экскурциялар жүргізу [30].

Кәсіби өзін-өзі анықтаудығы интерактивті форма тек мұғалім мен оқушы арасында ғана емес, оқушылардың бір-бірімен байланысын іске асырады. Бұл форма мамандық жайлы білімді кеңейтумен қатар, оқушылардың өзара тәжірибе алмасуына және қоршаған ортамен байланыса отырып жаңа дүниелерді үйренуіне жағдай жасайды. Кәсіби өзін-өзі анықтаудығы интерактивті формада рөлдік ойындар, кейс, мастер класстарды қолданылады.

Кәсіби өзін-өзі анықтаудағы әдістерді төрт топқа бөліп қарастырамыз:

1. Ақпараттық кеңес беру;

2. Кәсіби психодиагностика жүргізу;

3. Эмоциональды қолдау білдіру;

4. Нақты шешім қабылдауда көмек көрсету.

Кәсіби өзін-өзі анықтау процесінде адам өзінің кәсіби болашағы туралы негізделген шешім қабылдауға көмектесетін әртүрлі механизмдерді пайдаланады. Бұл механизмдерге мыналар жатады:

Өзін-өзі тану. Адам өзінің қызығушылықтарын, қабілеттерін, құндылықтарын және жеке қасиеттерін зерттейді. Ол өзінің өмірлік тәжірибесін, жетістіктері мен сәтсіздіктерін талдайды.

Кәсіптік бағдар беру. Адам мамандықтар әлемі, олардың талаптары мен жұмысқа орналасу мүмкіндіктері туралы ақпарат жинайды. Ол кәсіптік бағдар беру сынақтарынан өтіп, психологтар мен мұғалімдерден кеңес алады, оқу орындарында бос жұмыс орындары жәрмеңкесі мен ашық есік күндеріне қатыса алады.

Шешім қабылдау. Адам өзінің мүдделерін, қабілеттерін және мүмкіндіктерін кәсіптің талаптарымен және еңбек нарығының мүмкіндіктерімен байланыстырады. Ол мамандық пен оқу орнын таңдауды шешеді.

Іске асыру. Адам оқу орнына түсіп, мамандық игеріп, еңбекке араласады. Ол өзінің кәсіби траекториясын қызығушылықтарына, қабілеттеріне және өмірлік жағдайларына байланысты реттей алады. Адамның кәсіби өзін-өзі анықтауына көптеген факторлар әсер етеді, соның ішінде:

• Жеке қасиеттер: қызығушылықтары, қабілеттері, құндылықтары, өзін-өзі бағалау;

• Өмірлік жағдайлар: отбасы, достар, білім, әлеуметтік орта;

• Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар: еңбек нарығы, экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат;

• Мәдени факторлар: дәстүрлер, стереотиптер, әлеуметтік нормалар.

Кәсіби өзін-өзі анықтау мәселелері. Қазіргі әлемде кәсіби өзін-өзі анықтау бірқатар мәселелерге тап болады, соның ішінде:

1. Мамандықтар әлемі туралы ақпараттың аздығы;

2. Кәсіби қызығушылықтар мен қабілеттердің сәйкес келмеуі;

3. Кәсіби өзін-өзі анықтауға мотивацияның болмауы;

4. Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмыстарының тиімсіздігі;

5. Әлеуметтік стереотиптердің және ата-аналық көзқарастардың әсері;

6. Студенттердің кәсіби өзін-өзі анықтауын психологиялық-педагогикалық қолдау жүйесінің жоқтығы.

Кәсіби өзін-өзі анықтаудағы оқытудың рөлі маңызды. Тренинг адамның кәсіби өзін-өзі анықтауында маңызды рөл атқарады. Бұл оған көмектеседі:

Мамандықтар әлемі және жұмыс мүмкіндіктері туралы біліңіз. Оқу процесінде адам әртүрлі мамандықтар, оларға қойылатын талаптар, мансап мүмкіндіктері және жұмысқа орналасу перспективалары туралы білім алады. Ол кәсіптік бағдар беру іс-шараларына қатыса алады, әртүрлі мамандық өкілдерімен кездеседі және белгілі бір мамандықтың қандай екендігі туралы түсінік беретін практикалық іс-шараларға қатыса алады. Кәсіби қызығушылықтарыңыз бен қабілеттеріңізді дамытыңыз. Оқыту адамның кәсіби қызығушылықтары мен қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Ол өз қызығушылықтарына сәйкес пәндер мен курстарды таңдай алады және үйірмелер, секциялар сияқты сыныптан тыс жұмыстарға қатыса алады. Бұл оның күшті және әлсіз жақтарын жақсы түсінуге және оған ең қолайлы мамандықтарды анықтауға көмектеседі.