Цифрлық сауаттылықтың қоғамдағы рөлі және білім беру жүйесіндегі маңызы

Кіріспе

Қазіргі таңда цифрлық сауаттылық, білім беру саласында ғана емес, қоғамның барлық салаларында маңызды факторға айналып отыр. Ақпараттық қоғамға өту, интернет пен жаңа технологияларды қолдану, үлкен деректер мен жасанды интеллектің дамуы — адам өмірінің барлық саласына еніп, қоғамның жұмысын түбегейлі өзгертуге ықпал етті. Бұл өзгерістер тек жұмыс күшіне ғана емес, адамның күнделікті өміріне де әсер етті. Білім беру саласында цифрлық сауаттылықтың маңызы зор, себебі ол оқушылар мен студенттерге ақпаратты дұрыс іздеуді, бағалауды, пайдалануды үйретеді. Осы тұрғыда, цифрлық сауаттылық дағдыларын қалыптастыру мен дамыту қазіргі білім беру жүйесінің басты бағыттарының бірі болуы керек.

1. Цифрлық сауаттылықтың өзектілігі

Цифрлық сауаттылық қазіргі қоғамда адамның өмір сапасын анықтайтын негізгі дағды болып табылады. Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы мен интернеттің кеңінен таралуы, оның ішінде деректерді өңдеу және сақтау саласында әр адамның ақпаратты меңгеруі, оның қауіпсіздігін сақтауы мен қолжетімділігін қамтамасыз ету дағдыларын дамыту қажет. Бұл дағды әлеуметтік, кәсіби және жеке өмірде маңызды орын алады.

Цифрлық сауаттылық дегеніміз тек компьютерді немесе мобильді құрылғыларды пайдалану ғана емес, ол ақпаратты қауіпсіз, тиімді және саналы түрде пайдалану, интернетте ақпаратты дұрыс іздеп, бағалау, жасау және тарату қабілетін қамтиды. Ақпараттық кеңістікте адаспай, қажетті дереккөздерді таңдай білу және оларды дұрыс түсінуге үйрену бүгінгі таңда басты дағдыға айналды.

Бұл дағды қоғамдағы адамдардың әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді. Оқушылар мен студенттерге цифрлық сауаттылық дағдыларын үйрету оларға жеке өмірде және кәсіби қызметте жаңа мүмкіндіктер ашады. Олар интернетті тек ақпарат алу құралы ретінде ғана емес, ақпаратты тарату, талдау және синтездеу үшін пайдаланатын болады. Бұл кезеңде ақпараттық қауіпсіздік мәселесі де үлкен орын алады. Цифрлық сауаттылық адамның жеке мәліметтерін қорғау, интернеттегі жалған ақпараттан сақтану, кибершабуылдардан қорғану сияқты маңызды аспектілерді қамтиды.

Цифрлық сауаттылықтың маңыздылығы бүгінгі күні ақпараттық қоғам мен технологиялық даму барысында артып келеді. Қазіргі уақытта, цифрлық сауаттылық тек жеке тұлға үшін емес, жалпы қоғам үшін маңызды болып отыр. Жаһандану мен ақпараттық технологиялардың дамуымен біз жаңа заманда өмір сүріп жатырмыз, онда ақпарат пен білімнің қолжетімділігі маңызды рөл атқарады.

Жаһандық зерттеулер көрсеткендей, цифрлық сауаттылықты дамыту тек білім беру саласында ғана емес, әлеуметтік қарым-қатынастар мен жұмыс орнындағы тиімділікті арттыруда да үлкен рөл атқарады. Әсіресе, пандемия кезінде онлайн оқыту мен жұмыс істейтін көптеген адамдар цифрлық дағдыларды меңгерудің маңыздылығын сезінді. Деректерге сүйенсек, цифрлық сауаттылық деңгейі жоғары адамдар әлемде жеңіл жұмыс табуға, жаңа кәсіби мүмкіндіктерге ие болуға және қоғамдық өмірде белсенді болуға мүмкіндік алады.

2. Цифрлық сауаттылықтың әдістемелік негіздері

Цифрлық сауаттылықты оқыту әдістемелері білім беру жүйесіне енгізілуі тиіс. Бұл үшін педагогика мен психологияның жаңа әдістері мен техникаларын пайдалану қажет. Цифрлық сауаттылықты дамыту үшін арнайы оқыту бағдарламалары мен курстарды жасау маңызды. Сонымен қатар, оқушылар мен студенттер үшін түрлі деңгейдегі тапсырмалар мен жаттығулар берілуі керек. Әдістемелік құралдардың негізгі мақсаты — оқушыларды ақпаратты дұрыс іздеу, өңдеу және тарату дағдыларымен таныстыру.

Цифрлық сауаттылықтың әдістемелік негіздеріне мынадай негізгі кезеңдер кіреді:

1. Ақпаратты іздеу: Оқушыларға интернетті дұрыс пайдалану, ақпаратты тиімді іздеу әдістерін үйрету маңызды. Бұл кезеңде, ең алдымен, интернеттің құрылымын, іздеу жүйелерінің жұмыс принциптерін түсіндіру керек. Оқушыларға іздеу сұраныстарын дұрыс құру, нәтижелерді сүзгіден өткізу дағдыларын меңгерту қажет.

2. Ақпаратты бағалау және сараптау: Цифрлық сауаттылықтың екінші кезеңі — ақпараттың сапасын, дұрыстығын және сенімділігін бағалау. Бұл үшін оқушыларға сенімді ақпарат көздерін анықтау, жалған ақпараттан сақтану әдістерін үйрету керек. Интернетте әртүрлі дереккөздерден алынған ақпаратты салыстыру, зерттеу жүргізу өте маңызды дағды.

3. Ақпаратты жасау және тарату: Цифрлық сауаттылықты дамыту процесі тек ақпаратты іздеу және бағалаумен шектелмейді, ол сонымен қатар ақпаратты жасауды және оны дұрыс тарату әдістерін меңгеруді қамтиды. Оқушылар интернет-ресурстар мен әлеуметтік желілерде контент жасай білуі керек, оны тарату барысында этикалық нормаларды сақтауы тиіс.

4. Ақпараттық қауіпсіздік және этика: Бұл дағды оқушыларға интернетте қауіпсіз жұмыс істеуді үйретуді мақсат етеді. Оларға жеке мәліметтерін қорғау, алаяқтық пен интернет-шабуылдарға қарсы шараларды қолдану туралы түсінік беру өте маңызды. Сонымен қатар, бұл кезеңде ақпараттық этика мәселелері қарастырылады: интернетте мәдениетті қарым-қатынас жасау, басқа адамдардың құқықтарын құрметтеу, жалған ақпарат пен жала жабуды болдырмау.

5. Активті оқыту әдістері: Оқушыларды цифрлық құралдарды пайдалана отырып оқытуда, әртүрлі практикалық тапсырмалар мен жобалар қолданылады. Мысалы, оқушыларға интернет арқылы ақпарат жинап, оны дұрыс бағалап, жеке жобалар жасау тапсырмалары беріледі. Бұл әдіс оқу үдерісінде белсенділікті арттырады және оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

6. Жасанды интеллект пен цифрлық құралдарды қолдану: Жасанды интеллекттің білім беру процесіне интеграциялануы арқылы әрбір оқушының білім деңгейін бағалау және оған арнайы тапсырмалар ұсыну мүмкіндігі артады. Бұл тәсіл оқушылардың жеке қабілеттерін ескере отырып, жеке оқыту траекторияларын ұсынады. Әдістеме ретінде AI негізіндегі платформаларды қолдану, оқушылардың қажеттіліктеріне сәйкес тапсырмаларды автоматты түрде ұсыну тиімді болып табылады.

7. Қарым-қатынас және ынтымақтастық: Онлайн ортада оқу мен қарым-қатынастың тиімділігін арттыру үшін бейнемазмұнды, онлайн кездесулер мен виртуалды топтық жобаларды қолдану кең таралуда. Бұл әдіс оқушылардың цифрлық сауаттылық деңгейін арттыруға мүмкіндік береді, өйткені олар ақпаратты түрлі көздерден іздеп, бір-бірімен белсенді түрде бөліседі және бірлесіп жұмыс істейді.

8. Оқыту үдерісіндегі жүйелілік: Әдістемелік негіздің маңызды бөлігі ретінде оқу материалының құрылымы мен реті қарастырылады. Цифрлық сауаттылықты оқытуда әрбір бөлімнің логикалық байланысы мен құрылымы өте маңызды. Мысалы, бірінші кезеңде ақпаратты іздеу дағдыларына, екінші кезеңде оны бағалау мен сараптауға, үшінші кезеңде ақпаратты тиімді тарату мен қорғауға назар аударылады.

3. Цифрлық сауаттылықтың жаңашылдығы

Цифрлық сауаттылықтың әдістемелік негіздері мен оқу әдістеріндегі жаңашылдықтар білім беру үдерісін тиімді әрі қызықты етуге ықпал етеді. Бүгінгі таңда цифрлық құралдар мен ресурстарды қолдану оқыту процесін өзгертуге бағытталған бірқатар инновациялық шешімдерді ұсынады.

Жасанды интеллект (AI), үлкен деректер (Big Data) және басқа да цифрлық құралдар оқушылардың жеке білім деңгейін бағалауға, қажетті материалдар мен тапсырмаларды ұсынуға мүмкіндік береді. Мысалы, AI негізіндегі платформалар оқушылардың жеке тапсырмаларын орындауына бағытталған жаттығулар мен тапсырмаларды автоматты түрде жасайды, олардың білім деңгейін анықтайды және келесі қадамды ұсынады.

Интернеттегі оқыту платформалары мен оқу құралдары оқушыларға өздігінен зерттеу жүргізуге, деректерді жинап, оларды өңдеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қазіргі кезде көбінесе геймификация элементтері мен қосымша шындық (AR) технологиялары білім беру жүйесіне енгізіледі. Бұл технологиялар оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттырып, оқу процесін жеңіл әрі көңілді етеді. Оқушылар осы әдістердің көмегімен оқу материалдарын тікелей тәжірибе арқылы меңгереді.

Цифрлық сауаттылықты үйретудің бір жаңашыл тәсілі — бұл әлеуметтік желілер мен блогтарды оқыту құралдары ретінде пайдалану. Оқушылар интернетті тек ақпарат іздеумен шектелмей, өздерінің жобаларын, зерттеулерін және ойларын жариялауға пайдалана алады.

Цифрлық сауаттылықты дамытудағы жаңашыл шешімдер бүгінгі қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес келуі керек. Бұған бірнеше негізгі инновациялық идеяларды енгізуге болады:

• Жасанды интеллект пен машиналық оқыту құралдарын қолдану: Бұл құралдар оқыту процесін персонализациялауға мүмкіндік береді. Мысалы, AI алгоритмдері оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оларды нақты тапсырмалар мен оқыту әдістері арқылы дамыта алады. Бұл дағды қазіргі уақытта білім беру жүйесінде аса маңызды болып табылады, өйткені ол әр оқушының ерекше қажеттіліктерін ескере отырып оқыту мүмкіндігін ұсынады.

• Цифрлық қалдықтарды басқару мен цифрлық экологияны дамыту: Цифрлық сауаттылықты қалыптастыруда экологиялық бағытты ескеру өте маңызды. Бұл бағытта мектептер мен жоғары оқу орындарында онлайн платформалар мен қосымшаларды пайдалану арқылы цифрлық қалдықтарды (мысалы, қажетсіз мәліметтер мен ресурстарды) басқару туралы арнайы курстар жүргізу маңызды болар еді.

• Аралас оқыту: Цифрлық сауаттылықты дамытуға бағытталған оқытудың жаңа формаларының бірі – аралас оқыту. Бұл әдіс онлайн және дәстүрлі оқыту әдістерін біріктіреді. Аралас оқыту арқылы студенттер цифрлық құралдар мен ресурстарды өздігінен пайдаланып, оқытушының көмегіне жүгінбей-ақ білім ала алады. Оқу процесінде олар дербес іздеу, бағалау және сараптама жасау дағдыларын игереді.

4. Цифрлық сауаттылықтың практикалық қолданбалығы

Цифрлық сауаттылықтың білім беру жүйесінде қолданылуы көптеген мүмкіндіктер ашады. Біріншіден, білім беру мекемелері оқушыларға цифрлық сауаттылықты дамыту үшін арнайы курстар, семинарлар мен тренингтер ұйымдастыруы керек. Осылайша, цифрлық сауаттылықты үйретудің практикасы әрқашан жүзеге асуы тиіс.

Екіншіден, оқыту үдерісінде жобалық әдістерді пайдалану маңызды. Оқушыларға нақты тапсырмалар мен жобалар беріліп, олар интернет арқылы ақпаратты іздеп, оны зерттеп, талдап, қорғауға міндеттеледі. Бұл оқушылардың дербес жұмыс істей алу қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді.

Цифрлық сауаттылықты дамытудағы тағы бір практика — бейнемазмұнды қолдану. Бейнемазмұн оқыту материалының түсінікті әрі қызықты болуына мүмкіндік береді. Оқушылар ақпаратты көрнекі түрде қабылдаған кезде, материалдың ұғынықтылығы мен жадымда сақталу деңгейі жоғары болады.

Цифрлық сауаттылықтың басқа бір практикалық қолданылуы — қашықтан оқыту. Онлайн платформалар мен ресурстар арқылы білім алу оқушыларға көп мүмкіндік береді. Олар қай уақытта, қай жерде болсын өз білімін жетілдіре алады. Бұл әсіресе пандемия кезеңінде өзінің тиімділігін көрсетті. Цифрлық сауаттылықты дамытуда қолданбалы аспектілер өте маңызды. Бұл дағдыны білім беру жүйесіне енгізу арқылы нақты нәтижелерге қол жеткізуге болады.

• Сабақтың жоспары: Сабақтың жоспары цифрлық сауаттылықтың негізгі принциптеріне негізделуі керек. Сабақ барысында оқушыларға интернет арқылы ақпарат іздеу, дұрыс деректерді таңдау, оларды талдау және нәтижелерді тиімді түрде ұсыну дағдылары үйретіледі. Мұнда әртүрлі тақырыптар бойынша практикалық тапсырмалар беріледі, мысалы, белгілі бір ғылыми мәселе бойынша зерттеу жүргізу.

• Іс-шараның жоспары: Мектептер мен университеттерде ұйымдастырылатын іс-шаралар барысында цифрлық сауаттылықты дамытуға бағытталған тренингтер мен семинарлар өткізу ұсынылады. Бұл іс-шаралар барысында студенттер ақпаратты тиімді өңдеуді, саналы түрде бағалауды және интернетте қауіпсіз болуды үйренеді. Іс-шаралардың бір бөлігі ретінде «Цифрлық сауаттылық апталығы» сияқты акциялар өткізу мүмкіндігі қарастырылады.

• Бейнежазбалар мен онлайн курс: Сабақтар мен тренингтердің мазмұнын бейнемазмұн арқылы да жеткізуге болады. Онлайн курс немесе бейнемазмұн арқылы цифрлық сауаттылықтың негізгі аспектілерін үйретуге мүмкіндік береді. Бұл әсіресе қашықтан оқыту барысында тиімді болмақ.

5. Цифрлық сауаттылықтың тиімділігін бағалау

Цифрлық сауаттылықтың тиімділігін бағалау әдістемелері арқылы оның білім беру жүйесіне ықпалы анықталады. Оқушылардың цифрлық сауаттылық деңгейін тексеру үшін арнайы тесттер мен сауалнамалар өткізіледі. Бұл тесттер арқылы оқушылардың ақпаратты іздеу, сараптау және тарату дағдыларының деңгейі бағаланады.

Сонымен қатар, оқу нәтижелері мен сабақтың тиімділігін кері байланыс арқылы да бағалауға болады. Оқушылардан алынған пікірлер мен ұсыныстар, олардың білім деңгейінің өсуі және түсінік деңгейінің артуы — барлық осы көрсеткіштер цифрлық сауаттылықтың дамуын бағалауда маңызды рөл атқарады. Цифрлық сауаттылықты дамыту үдерісінің тиімділігін бағалау үшін бірнеше көрсеткіштерді қолдануға болады:

• Оқушылардың білім деңгейін тексеру: Сабақтың соңында оқушылардың цифрлық сауаттылыққа байланысты алған білімін тексеру үшін тесттер мен тапсырмалар қолдануға болады. Оқушылардың интернет арқылы ақпарат іздеуге, оны бағалауға және таратуға қабілеттілігін бағалау маңызды.

• Жобалық жұмыстар: Оқушылардың немесе студенттердің өз бетімен жасайтын жобалары олардың цифрлық сауаттылығын бағалаудың тиімді құралы болып табылады. Әр жобада студенттер өздері таңдап алған тақырып бойынша зерттеу жүргізіп, оны цифрлық құралдармен, мысалы, инфографика немесе бейнемазмұн арқылы ұсыну керек.

• Сауалнамалар мен кері байланыс: Цифрлық сауаттылықты дамыту курстарының нәтижесін бағалау үшін оқушылар мен оқытушылар арасында сауалнамалар жүргізу маңызды. Бұл арқылы оқытудың тиімділігі мен қолданылған әдістемелердің сәйкес келуі тексеріледі.

Қорытынды

Цифрлық сауаттылық қазіргі қоғамда жеке тұлғаның, қоғамның және экономикасының дамуына әсер ететін маңызды фактор болып табылады. Бұл дағды білім беру жүйесінде әр адамның жеке тұлғалық және кәсіби өсуі үшін негіз бола алады. Цифрлық сауаттылықтың өзектілігі, әдістемелік негіздері, жаңашылдықтары мен практикалық қолданылуы қазіргі білім беру жүйесінде маңызды орынды алып отыр. Осы дағдыны игерген жастар қоғамның бәсекеге қабілетті мүшелеріне айналады, өздігінен білім ала алады және саналы азамат бола алады.

Әдебиеттер тізімі

1. OECD (2018). "The Future of Education and Skills: Education 2030." OECD Publishing.

2. Назарбаев Н.Ә. (2017). "Цифрлық Қазақстан" бағдарламасы. ҚР Президентінің Жолдауы.

3. Төлеубекова Г. А. (2020). "Цифрлық сауаттылық және оның білім беру жүйесіндегі маңызы". Білім және ғылым журналында жарияланған мақаласы.

4. Anderson, C. A. (2015). "Digital Literacy and the Information Age." Routledge.

5. Zare, A. (2019). "The Role of Digital Literacy in Enhancing Critical Thinking." Journal of Digital Learning.