“Дене жаттығулары арқылы зейінді, есте сақтауды және төзімділікті дамыту”

Кіріспе

Қазіргі заманғы білім беру жүйесінің басты мақсаты – жан-жақты дамыған, дені сау, ойлау қабілеті жоғары тұлға қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету жолында оқыту әдістерінің тиімділігін арттырумен қатар, оқушылардың физикалық және психикалық жағдайын жақсарту да үлкен рөл атқарады. Соңғы жылдары жүргізілген ғылыми зерттеулер дене жаттығуларының оқушылардың тек физикалық денсаулығына ғана емес, сонымен қатар когнитивті қабілеттеріне — атап айтқанда, зейініне, есте сақтау қабілетіне және психологиялық төзімділігіне — оң әсер ететінін дәлелдеп отыр.

Бүгінгі цифрлық дәуірде оқушылардың көп уақытын экран алдында өткізуі, қозғалыс белсенділігінің төмендеуі және күйзеліс деңгейінің артуы олардың оқу үлгеріміне кері әсерін тигізуде. Осы орайда дене белсенділігі мен оқу әрекетін ұштастыру — білім беру сапасын арттырудың тиімді жолдарының бірі. Жаттығу кезінде миға оттегінің жақсы жеткізілуі, қан айналымының жақсаруы мен нейротрансмиттерлердің бөлінуі оқушылардың зейінін шоғырландыруына, ақпаратты жақсы есте сақтауына және сабақтағы шыдамдылығына ықпал етеді. Бұл мақалада дене жаттығуларының зейін, есте сақтау және төзімділікке әсері ғылыми негізде қарастырылып, оны оқу-тәрбие процесіне енгізудің артықшылықтары мен тәжірибелік ұсыныстары ұсынылады. Мақсат – дене белсенділігі арқылы оқушылардың когнитивті мүмкіндіктерін арттырудың тиімді жолдарын анықтап, мұғалімдерге нақты әдістемелік көмек беру.

1. Зейінді дамыту арқылы дене жаттығулары

1.1 Зейін ұғымы және оның оқу процесіндегі маңызы

Зейін — адамның ой-санасын белгілі бір нысанға бағыттап, сол арқылы ақпаратты терең қабылдауын қамтамасыз ететін психологиялық процесс. Оқу барысында зейіннің тұрақты болуы оқушының тақырыпты ұғынып, тапсырмаларды дұрыс орындауына тікелей әсер етеді. Алайда заманауи балалар арасында зейіннің тез бөлінуі, ұзақ уақыт шоғырлана алмау, алаңдаушылық сияқты мәселелер жиі кездеседі. Бұл қиындықтарды шешудің бір тиімді жолы — дене жаттығуларын жүйелі қолдану.

1.2 Дене жаттығуларының зейінге әсері

Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, дене белсенділігі ми қызметін жақсартып, зейінді шоғырландыру қабілетін арттырады. Жаттығу кезінде жүрек соғысы жиілеп, миға оттегі мен қоректік заттардың тасымалы күшейеді. Нәтижесінде, нейрондардың белсенділігі артып, когнитивті процестер жанданады. Сонымен қатар, жаттығулар кезінде бөлінетін дофамин, серотонин сияқты нейротрансмиттерлер көңіл-күйді көтеріп, баланың зейінін ұзақ уақыт сақтап тұруына ықпал етеді.

Мысалы, күн сайын сабақ алдында немесе үзілісте 5–10 минуттық жеңіл жаттығулар жасау оқушылардың миын «оятып», сабақты жақсы қабылдауына мүмкіндік береді. Қозғалыс пен ойын элементтерін біріктірген дене жаттығулары әсіресе бастауыш сынып оқушыларына тиімді, өйткені бұл жастағы балалардың зейіні еріксіз болады, яғни олар қызықты әрі белсенді іс-әрекет арқылы ғана шоғырлана алады.

1.3 Практикалық қолдану жолдары

Зейінді дамыту үшін қолдануға болатын дене жаттығулары мыналар:

- Координациялық жаттығулар (екі қолмен түрлі қимылдар жасау): ми жарты шарларының байланысын күшейтеді;

- Көру зейініне арналған жаттығулар (қимылдап жатқан затты көзбен бақылау, нысананы дәл көздеу);

- Тепе-теңдік жаттығулары (бір аяқпен тұру, сызық бойымен жүру): ми мен дене байланысын жақсартады;

- Қысқа ойындар (мысалы, «Қимылды қайтала», «Тоқта-жылжы»): баланың тез реакция беруіне, зейінді шоғырландыруына көмектеседі.

Мұндай жаттығулардың жүйелі түрде жүргізілуі оқушылардың зейінін басқаруға, ұзақ уақыт назарын сақтауға және тапсырмаларды сапалы орындауға үйретеді.

2. Есте сақтауды дамытудағы әсері

2.1 Есте сақтау қабілетінің маңызы

Есте сақтау — адамның алған білімін, көрген-білгенін, естігенін санасында сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырта алу қабілеті. Бұл қабілет оқушының оқу материалын меңгеруі мен оны ұзақ уақыт бойы есте сақтауына тікелей әсер етеді. Оқу процесінде логикалық, көрнекі-бейнелік және механикалық есте сақтау түрлері жиі қолданылады. Алайда оқушылардың есте сақтау қабілеті бірдей емес және оны дамытуда арнайы тәсілдер қажет. Соның ішінде тиімді әдістердің бірі — дене жаттығуларын қолдану.

2.2 Дене жаттығулары мен есте сақтау арасындағы байланыс

Зерттеулер көрсеткендей, жүйелі дене белсенділігі мидың гиппокамп деп аталатын есте сақтау орталығының жұмысын жақсартады. Аэробты жаттығулар (мысалы, жүгіру, секіру, би) кезінде мида нейротрофикалық факторлар бөлінеді, олар нейрондардың жаңаруына, байланысының күшеюіне көмектеседі. Бұл процесс ми қызметін белсендіріп, жадыны күшейтеді.

Сондай-ақ дене жаттығулары есте сақтау процесінің үш кезеңіне де оң әсер етеді:

- Ақпаратты қабылдау – миға оттегі көп жеткізіліп, ақпаратты тез әрі нақты қабылдайды;

- Сақтау – нейрондар арасындағы байланыс күшейіп, ақпарат ұзақ мерзімді жадыда жақсы сақталады;

- Қайта жаңғырту – қозғалыс арқылы есте қалған ақпаратты еске түсіру жеңілдейді.

2.3 Тәжірибелік мысалдар мен жаттығулар

1. Қозғалыспен үйлескен жаттау: Мәтінді жаттау кезінде қимыл жасау (мысалы, қолмен көрсету, жүріп айту) — моторлық жадты іске қосып, ақпаратты тез есте сақтауға көмектеседі.

2. Қозғалыс арқылы қайталау: Қарапайым жаттығулармен қатар, ойын түрінде тапсырмаларды орындау (мысалы, сөздерді айтып секіру немесе әр дұрыс жауапқа бір қадам жасау) – оқушының материалды есте сақтауын жеңілдетеді.

3. Сабақтан кейінгі жаттығу: Жаңа тақырыптан кейін 15–20 минуттық дене белсенділігі (мысалы, серуендеу) ақпараттың ұзақ мерзімді жадыда сақталуына ықпал етеді.

2.4 Жас ерекшеліктеріне сай қолдану

- Бастауыш сынып: есте сақтау қабілеті көрнекі және қимыл арқылы жақсы дамиды, сол себепті қимыл-қозғалыс ойындары тиімді;

- Орта буын: жаттау мен қозғалысты үйлестіретін жаттығулар жақсы нәтиже береді;

- Жоғары сынып: дене белсенділігін жоспарлы түрде енгізу — когнитивті жүктемені жеңілдетіп, ақпаратты меңгеруді жақсартады.

3. Төзімділікті дамыту: физикалық пен психологиялық аспектілер

3.1 Төзімділік ұғымы және оның маңызы

Төзімділік — адамның белгілі бір әрекетті ұзақ уақыт бойы шаршамай, зейінін жоғалтпай орындау қабілеті. Бұл қасиет оқу процесінде де, күнделікті өмірде де аса маңызды. Оқушылар үшін төзімділік – сабаққа ұзақ уақыт бойы көңіл бөлу, тапсырмаларды соңына дейін орындау, психологиялық қысымға қарсы тұру, күйзеліске төтеп беру қабілетімен тікелей байланысты.

Төзімділікті дамыту тек ерік күші арқылы ғана емес, дене жаттығулары арқылы да жүзеге асады. Физикалық белсенділік арқылы оқушының ағзасы ғана емес, психологиялық тұрақтылығы да нығаяды.

3.2 Физикалық төзімділік

Физикалық төзімділік — дененің ұзақ уақыт физикалық күш салуға шыдас беру қабілеті. Бұлшық еттер мен жүрек-өкпе жүйесінің дамуы нәтижесінде адам тез шаршамайды, энергияны үнемді пайдаланады.

Жаттығулар арқылы:

- Жүрек соғуы қалыптасады;

- Тыныс алу жүйесі нығаяды;

- Қан айналым жақсарады;

- Бұлшықеттер мен сүйектер күшейеді.

Мектеп жасындағы балалар үшін жүгіру, секіру, белсенді ойындар, спорттық жаттығулар физикалық төзімділікті арттырады. Мұндай балалар дене тұрғысынан ғана емес, оқу процесінде де белсенді әрі шыдамды келеді.

3.3 Психологиялық төзімділік

Психологиялық төзімділік – стреске, қысымға, шаршауға және сәтсіздікке қарсы тұру қабілеті. Жаттығулар кезінде бөлінетін эндорфин, серотонин, дофамин сияқты гормондар баланың көңіл-күйін жақсартып, уайым мен мазасыздықты азайтады.

Дене белсенділігі төмен оқушылар:

- Қиындыққа тап болғанда тез беріліп кетеді;

- Күйзеліске бейім болады;

- Оқу мотивациясы әлсірейді.

Ал спортпен айналысатын, қозғалысы белсенді оқушылар:

- Сәтсіздіктерден сабақ ала біледі;

- Ұзақ уақыт бір іспен айналыса алады;

- Өзін-өзі бақылау мен ішкі тәртіпке ие болады.

3.4 Қолдануға болатын жаттығулар

- Шыдамдылыққа арналған ойындар: уақытпен шектелген тапсырмалар, эстафета ойындары.

- Ұжымдық қозғалыс: топпен жаттығу жасау, бірге мақсатқа жету арқылы психологиялық қолдауды сезіну.

- Тыныс алу жаттығулары: жүйкені тыныштандырып, өзін-өзі реттеуге көмектеседі.

- Қайталанатын қозғалыстар: белгілі бір қозғалысты жүйелі түрде орындау — сабырлық пен тәртіпті қалыптастырады.

4. Жаттығуларды білім беру үдерісіне енгізу: тәжірибелік ұсынымдар

Жаттығуларды білім беру үдерісіне енгізу: тәжірибелік ұсынымдар

Білім беру барысында дене жаттығуларын тиімді пайдалану – оқушылардың зейінін шоғырландыру, есте сақтауын жақсарту және төзімділігін арттыруға бағытталған заманауи тәсілдердің бірі. Бұл бөлімде дене белсенділігін оқу процесіне енгізудің нақты жолдары мен ұсыныстары қарастырылады.

4.1 Қысқа қозғалыс үзілістерін (физкультминутка) жүйелі қолдану

Сабақ барысында 5–7 минуттық қимыл-қозғалыс үзілістері оқушының зейінін қалпына келтіруге, шаршауды азайтуға көмектеседі.

Ұсынылатын әрекеттер:

- Сергіту жаттығулары (қол-аяқ бұлшық еттерін босату);

- Қимылды ойындар («Қозғал – тоқта», «Айна» ойыны);

- Музыкамен жаттығу (ырғақты қозғалыстар, би элементтері).

Уақыты: әр 30–40 минут сайын немесе сабақтың ортасында.

4.2 Пәндік сабақтарға қозғалысты интеграциялау

Дене белсенділігін тек дене тәрбиесі сабағымен шектеу жеткіліксіз. Қозғалыс элементтерін барлық пәндерге шығармашылықпен енгізуге болады.

Мысалдар:

- Математика: есеп шығару кезінде әр дұрыс жауаптан кейін бір жаттығу жасау;

- Тіл сабақтары: сөздерді қимылмен айту, мәтінді жүріп оқыту;

- Жаратылыстану: дене мүшелерін немесе процестерді қимыл арқылы бейнелеу.

Бұл тәсіл оқушыны тек тыңдаушы емес, белсенді қатысушыға айналдырады.

4.3 Спорттық-ойын әрекеттерін ұйымдастыру

Оқу аптасына кемінде 2–3 рет 20–30 минуттық аэробты жаттығулар немесе топтық ойындар ұйымдастыру когнитивті және эмоционалдық дамуға оң әсер етеді.

Мысал:

- Эстафета жарыстары;

- Командалық тапсырмалар (жүгіру, секіру, доппен ойындар);

- Ашық ауада белсенді серуендер.

4.4 Жаттығуларды оқу алдындағы немесе кейінгі кезеңге жоспарлау

Сабаққа дейін 5–10 минуттық жеңіл жаттығулар оқушының миын белсендіреді, сабақтан кейін — мидың қалпына келуіне көмектеседі және есте сақтауды күшейтеді.

Ұсыныс:

- Таңертеңгі гимнастика;

- Сабақ соңындағы тыныштық жаттығулары (тыныс алу, созылу, көзді жұмып релаксация жасау).

4.5 Мұғалімдерге арналған әдістемелік қолдау

Мұғалімдер дене белсенділігін тиімді қолдану үшін:

- Қарапайым жаттығуларды меңгеріп алуы керек;

- Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеріп, жүктемені реттеп отыру қажет;

- Тәртіп пен қауіпсіздік ережелерін сақтай отырып, қызықты әрі қауіпсіз орта құруы тиіс.

5. Мысалдар мен нәтижелер: зерттеулерден алынған мысал

Дене жаттығуларының оқушылардың когнитивті дамуына әсерін дәлелдейтін ғылыми зерттеулер мен тәжірибелер бұл әдістің тиімділігін нақты көрсетеді.

5.1 Зерттеу мысалы: АҚШ, Иллинойс университеті

Зерттеу нысаны: 9–10 жастағы 220 оқушы екі топқа бөлінді.

Бірінші топ: сабақ алдында 20 минут физикалық жаттығу жасады.

Екінші топ: жаттығусыз, бірден сабаққа кірісті.

Нәтиже:

- Жаттығу жасаған топтағы оқушылардың зейін шоғырландыруы 30%-ға, есте сақтау қабілеті 25%-ға жоғары болды.

- Олар тапсырмаларды жылдамырақ әрі дұрыс орындады.

- Сабақ соңына дейін белсенділігін сақтай алды.

5.2 Зерттеу мысалы: Финляндия мектептері тәжірибесі

Фин мектептерінде әр 45 минут сабақтан кейін 15 минуттық үзіліс кезінде оқушылар міндетті түрде қозғалысқа қатысады.

Бақылау нәтижесі:

- Үнемі қозғалыста болатын оқушылардың оқу үлгерімі жоғары;

- Сабаққа кешігу, мазасыздық пен шаршау деңгейі төмен;

- Тәртіп бұзу жағдайлары азайған.

5.3 Қазақстандық мектептерден мысал

«Bilim Land» платформасы негізінде жүргізілген 2023 жылғы *пилоттық жоба*да 6 мектеп қатысқан. Онда сабақтар арасында қысқа жаттығулар енгізілді.

Нәтиже:

- 1 ай ішінде 5–7 сынып оқушыларының сабаққа деген қызығушылығы артты;

- Мұғалімдердің 80%-ы жаттығу кезіндегі ынтымақтастықтың артқанын атап өтті;

- Жауапкершілік пен тәртіпке деген көзқарас жақсарды.

Қорытынды

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың тек академиялық емес, сонымен қатар психикалық және физикалық даму деңгейін де ескеру — басты міндеттердің бірі. Осы тұрғыда дене жаттығуларының рөлі ерекше. Олар зейінді шоғырландыруға, ақпаратты есте сақтауға және төзімділікті арттыруға оң әсер ете отырып, білім сапасын арттыруға көмектеседі.

Мақалада дене белсенділігінің оқушы бойындағы когнитивті қабілеттерді дамытудағы әсері ғылыми негіздермен дәлелденіп, тәжірибелік ұсыныстар берілді. Қарапайым жаттығуларды оқу процесіне енгізу арқылы:

- оқушылардың сабаққа қызығушылығы артады;

- ойлау белсенділігі жақсарады;

- психологиялық күйзеліс төмендейді;

- денсаулықтары нығаяды.

Демек, дене жаттығулары — оқыту мен тәрбиелеу арасындағы көпір іспеттес құрал. Оны мақсатты әрі жүйелі пайдалану — әрбір мұғалімнің кәсіби шеберлігін арттырып қана қоймай, оқушының жан-жақты дамуына жол ашады.