ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ ҚАЖЕТТІГІ БАР БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУДА ПЕДАГОГТІҢ РӨЛІ

аты-жөні, мекеме, қала (ауылды), ауданы

Аннотация. Бұл мақалада ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды оқытудағы педагогтің рөлі қарастырылады. Инклюзивті білім берудің табысы педагогтардың кәсібилігіне, оқу процесін бейімдеуге және қолдаушы білім беру ортасын құруға тікелей байланысты екендігі талданады. Мақалада ерекше білім беру қажеттіліктерінің классификациясы, педагогикалық өзара әрекеттесу модельдері, сондай-ақ педагогтардың инклюзивті оқытудағы негізгі міндеттері мен функциялары қарастырылады. Сондай-ақ, педагогтардың күнделікті жұмысында кездесетін негізгі қиындықтар мен әлеуметтік-психологиялық кедергілер талқыланып, инклюзивті білім беруді одан әрі дамыту бойынша ұсыныстар берілген.
Кілт сөздер: ерекше білім беру қажеттілігі, инклюзивті білім беру, педагогтың рөлі, педагогикалық технологиялар, инклюзивті оқыту.

Инклюзивті білім беру қазіргі білім беру жүйесінде маңызды орын алады және барлық оқушыларға, соның ішінде ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларға тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді. Бұл үдерісте педагогтің рөлі ерекше, өйткені олардың кәсібилігі мен көзқарасы осындай балалардың жалпы ортаға сәтті бейімделуіне ықпал етеді. Сондықтан педагогтің ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды оқытудағы рөлін зерттеу қазіргі білім беру реформалары жағдайында өзекті болып табылады.

Бұл зерттеудің мақсаты ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды оқытудағы педагогтің рөлін анықтау және инклюзивті білім беру кеңістігінде педагогикалық қызметтің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар әзірлеу.

Міндеттері:

«Ерекше білім беру қажеттілігі» ұғымын және балалардың қолданыстағы жіктемелерін талдау.

1. Педагогикалық өзара іс-қимылдың негізгі модельдерін зерттеу.

2. Педагогтің инклюзивті оқытудағы функциялары мен міндеттерін анықтау.

3. Заманауи педагогикалық технологияларды қарастыру.

4. Тиімділікті арттыру бойынша ұсыныстар әзірлеу.

Ерекше білім беру қажеттілігі (ЕБҚ) — бұл білім алуда арнайы көзқарасты талап ететін балалардың физикалық, интеллектуалдық, эмоционалдық және әлеуметтік ерекшеліктерін қамтитын кешенді ұғым. Ғылыми әдебиетте ЕБҚ классификациясына қатысты түрлі тәсілдер бар. Кейбір авторлар қажеттіліктерді бұзылу түріне қарай (мысалы, көру, есту, тірек-қимыл аппаратының бұзылулары) жіктейді, ал басқалары білім беру қиындықтарының деңгейіне байланысты жіктейді. ЕБҚ-ның барлық классификацияларының мақсаты мен контекстіне байланысты өзгеріп отыратынына қарамастан, олардың барлығы мұндай балалардың арнайы жағдайларда, бейімделген оқу бағдарламалары мен педагогикалық қолдау арқылы оқытуды қажет ететіндігіне келіседі.

Инклюзивті білім берудегі педагогтің рөлі өте маңызды және көпқырлы болып табылады. Әдебиетте педагогтың тек кәсіби білімі жоғары болуы ғана емес, сонымен қатар ЕБҚ бар балалармен жұмыс істеуге қажетті арнайы дағдылары болуы тиіс екендігі атап өтіледі. Зерттеулер көрсеткендей, ЕБҚ бар балаларды жалпы білім беру ортасына сәтті қосу педагогтың оқу материалдары мен әдістерін бейімдеу, әр баланың жеке қажеттіліктерін ескеру және сыныпта қолдаушы, инклюзивті атмосфера құру қабілетіне байланысты.

Педагог пен ЕБҚ бар оқушының өзара әрекеттесу модельдері зерттеу әдебиетінде маңызды орын алады. Ең танымал модельдердің бірі - серіктестік және ынтымақтастық қағидаттарына негізделген өзара әрекеттесу моделі, онда педагог тек білім көзі ретінде ғана емес, сонымен бірге тәлімгер және қолдаушы ересек ретінде қарастырылады. Бұл модель оқытуға икемді көзқарасты білдіреді, онда педагог оқушыны оқу процесіне белсенді қатысуға тартады, оның жеке ерекшеліктері мен қажеттіліктерін ескереді. Әлеуметтік инклюзияға бағытталған басқа модельде ЕБҚ бар балалардың ұжымдық іс-әрекетке тең дәрежеде қатысу жағдайларын жасауға баса назар аударылады, бұл олардың әлеуметтік бейімделуіне және қарым-қатынас дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Сурет 1- Педагог пен ЕБҚ бар оқушының өзара әрекеттесу моделі

Инклюзивті оқытудағы педагогтің функциялары мен міндеттеріне оқу материалдарын бейімдеу, жеке көзқарастарды қолдану, сондай-ақ ЕБҚ бар балаларға эмоционалдық және психологиялық қолдау көрсету кіреді. Педагогтің басты міндеті – әрбір баланың өз орнын тапқанын және маңызды екенін сезінетін қауіпсіз және қолдау көрсететін оқу ортасын құру.

Психологиялық-педагогикалық қолдау ЕБҚ бар балаларды оқытуда шешуші рөл атқарады. Педагог балалардың эмоционалдық және психологиялық қиындықтарын анықтап, оларға уақтылы қолдау көрсетуі тиіс. Бұл жеке стресс басқару стратегияларын әзірлеуді, оң өзін-өзі бағалауды қолдауды және табысты әлеуметтік өзара әрекеттесу жағдайларын жасауды қамтуы мүмкін.

Педагогтың жұмысындағы негізгі аспектілердің бірі - әрбір ЕБҚ бар баланың ерекше қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, жеке білім беру бағдарламаларын (ЖББ) әзірлеу және іске асыру. ЖББ оқыту процесін баланың ерекшеліктеріне байланысты қиындықтарды жеңе отырып, өзінің әлеуетін барынша ашуға мүмкіндік беретіндей бейімдеуге мүмкіндік береді.

Кесте 1- Ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды оқытуда қолданылатын негізгі педагогикалық технологиялар мен инновациялық әдістер

Негізгі қиындықтар, ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды оқытатын педагогтар, мамандарды даярлаудың жеткіліксіздігі және арнайы оқу материалдары мен технологиялар сияқты ресурстардың жетіспеушілігіне байланысты. Әлеуметтік-психологиялық кедергілер, мысалы, қоғам тарапынан түсінудің және қолдаудың болмауы, ЕБҚ бар балаларды тиімді оқытуға кедергі келтіреді. Инклюзивті білім беруді дамыту үшін педагогтарды даярлауды күшейту, пәнаралық тәсілдерді дамыту және білім беру ортасын балалардың қажеттіліктеріне бейімдеу қажет. Педагогтардың біліктілігін арттыру және инновациялық технологияларды енгізу маңызды.

Ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды оқытудағы педагогтің рөлі өте маңызды. Инклюзивті білім берудің табысы көбінесе педагогтардың кәсібилігіне, оқу процесін бейімдеу және қолдаушы білім беру ортасын құру қабілетіне байланысты. Осы салада тиімдірек оқыту әдістері мен технологияларын әзірлеу үшін зерттеулерді жалғастыру қажет, бұл барлық балаларға арналған білім беру сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Феофанов, О. В. Психолого-педагогическое сопровождение детей с особыми образовательными потребностями в инклюзивной школе / О. В. Феофанов // Психология и педагогика: методы и проблемы. — 2018. — № 2. — С. 45-52.

2. Горбунова, Н. В. Инклюзивное образование: методология, теория и практика / Н. В. Горбунова. — Москва: Просвещение, 2019. — 320 с.

3. Ляудис, В. Я. Дети с особыми образовательными потребностями: теория и практика обучения / В. Я. Ляудис, Е. Г. Пилипенко. — Санкт-Петербург: Питер, 2020. — 288 с.