Кужабаева Айнур Мойнакбаевна

Батыс Қазақстан облысы,Зеленов ауданы,

Рубежин ЖОББМ-балабақшасының

қазақ тілі және әдебиеті пәні мұғалімі

Есімдіктің септелуін оқыту жолдары

Бастауыш сыныптарда тіл білімі жайлы жалпылай түсінік беріледі. Мысалы,

7-сыныпта «Зат есімнің септелуі» тақырыбын өткенде оқушылар бұл тақырыпты естеріне түсіріп, септіктерді бір-бірінен ажырата алады.

Қазақ тілінде 7 септік бар екені белгілі. Бастауыш сыныптарда септіктермен жай ғана таныстырылса, жоғарғы сынып оқушыларына олардың қасиеттері,атқаратын қызметі және олардың түрлерімен толық таныстырылуы, басқа да қасиеттері толық ашылып көрсетілуі қажет.Сондықтан, біздің басты міндетіміз оқушыларға сол білетін септіктерін терең меңгеріп алу үшін көмектесу.

7-сыныптың оқу бағдарламасында зат есімнің септелуі үшін 1 сағат берілген. Бұл 1 ғана сағатта септіктердің сұрақтары, жалғаулары, тәуелденіп барып септелуі, көптік жалғауынан кейін септелуі толық үйретілуі тиіс.Септіктердің кейбірі затқа, ал кейбірі іс-қимылға байланысты болып келеді.Мысалы, атау заттың атын, ілік бір заттың екінші бір затқа тәуелді немесе қатысты екенін, барыс қимылдың бағытын, мақсатын, кейде мезгілін, табыс септігі объектіні, жатыс мекендік, мезгілдік мағынасын , шығыс септігі заттың іс-қимылдың шыққан орнын, көмектес іс-қимылдың орындалу амалын және ортақтасу қатынасын білдіреді.Мысалы: Мұса қалаға оқуға кетті.Көзінің жасын жеңінің ұшымен сүртті. Түсінгенімді мұғалімге айтып бердім.Отанды сүю – иманнан.Есіктері ағаштан жасалған.Қызым үйде, қылығы түзде.

Сөздердің тәуелденіп барып септелуі өз алдына оқытылуы керек.Себебі септік қосымшаларында өзгерістер болады, олар рет-ретімен түсіндірілмесе тәуелденіп барып , септелуде сөздің қай септікке тиісті екенін ажырату оқушыларға қиынға соғады.

Тәуелді септелуді жай септелумен салыстырғанда барыс, табыс, жатыс септіктерінде айырмашылық болады. І,ІІ жақтың барыс септігі (ағама, ағаңа) –а, -е, формасына ал ІІІ жақтың барыс септігі (ағасын) –н, жатыс септігі (ағасында, інісінде) –нда, -нде формаларына ие болады.

Әрбір септіктің өз алдына жалғаулары болғандықтан, олардың атқаратын қызметтеріде бір-бірінен ерекше.Бұл да оқушылардың назарын аударуды қажет ететін жағдай. Мәселен:

• атау септігі негізінен бастауыш кей жағдайларда баяндауыш;

• ілік септігі тек ғана анықтауыш;

• барыс септігі затқа бағытталғанда толықтауыш,іс-әрекетке байланысты болғанда пысықтауыш;

• табыс септігі тек толықтауыш;

• жатыс септігі толықтауыш және пысықтауыш;

• шығыс септігі толықтауыш немесе пысықтауыш;

• көмектес септігі толықтауыш.

Оқушылар септіктердің қандай жағдайда толықтауыш, қандай жағдайда пысықтауыш қызметін атқаратындығын толық түсінуі үшін мыналар ескерілуі керек: барыс, жатыс, шығыс және көмектес септіктері заттың немесе заттық мәнін білдіретін сөздерге жалғаулары жалғанып келгенде толықтауыш қызметін атқарады.Яғни барыс септігі кімге? неге? жатыс септігі кімде? неде? шығыс септігі кімнен? неден? көмектес кіммен? немен? сұрақтарына жауап берсе толықтауыш қызметін атқарады.Мысалы: Білгендерін қағазға түсірді.Бұл киім әр түрлі матадан тігілген. Есенде әр түрлі бояулар бар.

Есім сөздердің кейбірі заттық мәнге салыстырғанда мекен-жайлық мәні басымдау келетін (жеке тұрғанда кім?не? сөйлем ішінде қай жер?сұрағына жауап беретін) есімдер кездеседі.

Оларға жер-су атаулары, қоғамдық орындар т.б. кіреді.Осындай есім сөздердің соңына:

• барыс септігінің қосымшасы жалғанса, қайда? қай жерге? қай жаққа?

• жатыс септігінің қосымшасы жалғанса, қайда? қай жерде? қай жақта?

• шығыс септігінің қосымшасы жалғанса, қайдан? қай жақтан?

сұрақтарына жауап беріп келеді.Сөйлем ішінде мекен-жайды білдіріп келген есімдер пысықтауыш қызметін атқарады.Мысалы: Бүгін мал аулағыраққа кетті.Баланың даусы таяудан естіледі.Оралдан келгеніміз жаңа ғана.

Септіктер тілімізде негізгі мәнін жоймастан жалғауларының түсіп қалу жағдайлары да кездеседі.Бұл әсіресе ілік және табыс септіктерінде болады.Мысалы: Ауыл адамдары – Ауылдың адамдары. Ілік септігіндегі бұл жағдай сөз мағынасының өзгеруіне әсер етпейді.

Табыс септігінде тұрған есімдіктер сілтеу есімдігімен бірге келсе, жалғауларының түсіп қалу жағдайы кездеспейді.Мысалы: Сен мына кітапты оқы. Мұндағы сілтеу есімдігі – мына кітап. Ал, жалпылау мәнге негізделсе, түсіп қалу жағдайы кездеседі.Сен кітап оқы. Мұнда жалпылау мәнінде берілген. Себебі анық қайсы кітап екені көрсетілмеген.

Сондай-ақ кейбір есімдер кім? не? сұрақтарына жауап берсе де, уақытын,мезгілін білдіреді.Мұндай есімдерге:

• жыл мезгілдері көктем, жаз, күз, қыс

• ай атаулары қыркүйек, қазан, қараша, желтоқсан

• апта атаулары дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі,

• мезгіл атаулары таңертең, кешкісін.

Осындай есім сөздерге барыс септігінің жалғауы жалғанып, қашанға? жатыс септігінің жалғауы жалғанып, қашан? шығыс септігінің жалғауы жалғанып, қашаннан? деген сұрақтарға жауап беріп, сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады.

Есімдіктердің септелуін қаншалықты дәрежеде түсінгенін тексеру үшін оқушыларға төмендегі кестені пайдалануға болады. (1-кесте) Оларға кестені көрсетіп, тапсырма ретінде толтыру міндеті жүктеледі.Барлық тапсырмалар толық орындалғаннан соң, 2-кесте көрсетіліп салыстырылады.Оқушылар өздерінің қаншалықты қате жібергенін, қай септік қалай жасалғанын салыстыру арқылы тағы да септіктер туралы білімін бекітеді.

Осы жоғарыда айтылған ережелерді рет-ретімен оқытсақ, септіктер туралы терең білім беруге қол жеткізген боламыз.

1-кесте

Есімдіктің септелу кестесі
Септіктер	Сұрақтары	жалғаулары			белгілері	сөйлемдегі атқаратын қызметі
		Көптік жалғауы	Тәуелдік жалғауы
			жекеше	көпше
Атау
Ілік
Барыс
Табыс
Жатыс
Шығыс
Көмектес

2-кесте