Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Семей қаласы

Тақырыбы: Физикалық – географиялық кешендер

«№ 36 жалпы орта білім беретін мектеп» география пәні мұғалімі Карипжанов Нурбек Амангелдыевич

.

Семей 2017

Жоспар:

1. Физикалық-географиялық кешен

2. Географиялық кешен және биіктік белдеулілік туралы түсінік. 

3. Территориялық табиғат кешенді (ТТК) 

Физикалық-географиялық кешен - ең басты ұғымдардың бірі физикалық географияның. Ол мынандай бөлшектерден, элементтерден және компоненттерден тұрады: ауа, су, литогенная негізі (тау жыныстары мен жер бетінің тегіс еместігі), топырақ және тірі ағзалар (өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер). Олардың жиынтығы құрады, табиғи-аумақтық кешені (ТАК) жер бетінің. ТАК ретінде қарастыруға болады бүкіл жер бетін, жекелеген материктер, мұхиттар, сондай-ақ шағын учаскелер: склон сайдан, болотная кочка. ТАК - бірлік, ол бар, тауардың шығу тегі (өткен) және дамуы (осы, келер).

Физикалық география

География тарихы

Картография

Елтану

Ландшафтану

Ландшафтану

Жеке,арнайы,салалық, негізгі-қолданбалы

Палеография және тарихи география

Физикалық география Жертану

Жертан

Жалпы географиялық ғылым

Табиғатты, жер бетінің үйренуге болады жалпы және жалпы (физикалық география) бойынша компоненттер (жеке ғылымдар - гидрология, климатология, топырақтану, геоморфология және т. б.); зерттеуге болады елдер мен аудандар (елтану, ландшафттану), осы, өткен және болашақ уақыты (жалпы жертану, палеогеография және тарихи география).

География жануарлар (зоогеография) - ғылым туралы таралу заңдылықтары жануарлар түрлерін.

Биогеография - география органикалық өмір.

Океанология - ғылым туралы Дүниежүзілік мұхит бөлігі ретінде гидросфера.

Ландшафттану - ғылым туралы ландшафтық ортаға, жұқа, неғұрлым белсенді орталық қабатындағы географиялық қабықтың тұратын, табиғи-аумақтық кешендерді түрлі дәрежедегі.

Картография - общегеографическая (жүйесі) туралы ғылым географиялық карталарда, әдістер, оларды жасау және пайдалану.

Палеогеография және тарихи география - ғылым табиғат туралы, жер бетінің өткен геологиялық дәуірлердің ашу туралы;, қалыптасуы және даму тарихы табиғи-әлеуметтік жүйе.

Елтану физика-географиялық, изучающее табиғатты жекелеген елдердің және аудандардың (физикалық география, Ресей, Азия, Африка және т. б.).

Гляциология және геокриология (мерзлотоведение) - ғылым туралы жағдайларында пайда болу, даму және нысандары жер бетіндегі (мұздықтар, снежники, қар көшкіні, мұздар теңіз) және литосферных (мәңгі тоң жерлер, жер асты оледенение) мұздықтарды.

Жертану (жеке физикалық география) зерттейді географиялық қабыршағы (табиғатты, жер бетінің) тұтас материалдық жүйе - жалпы заңдылықтары, оның құрылымы, шығу тегі, ішкі және сыртқы қарым-қатынас, жұмыс істеуі үшін әзірлеу жүйесін модельдеу және басқару болып жатқан процестерге.

Жалпыгеографиялық (немесе синтетикалық) ғылым - физика-географиялық және экономгеографические бір мезгілде.

Қолданбалы физикалық-географиялық ғылымдар (инженерлік жалпы метеорология, синоптикалық метеорология және т. б.) зерттейді проблемалар практикалық сипаттағы байланысты халық шаруашылығы салаларын.

Қазіргі заманғы география зерттейді, жер кеңістігін барлық өлшемдерді, олардың құрылысы, қозғалысы, сондай-ақ олардың өзара іс-қимыл табиғат және қоғам.[1]

Географиялық кешен және биіктік белдеулілік туралы түсінік.

Географиялық кешен. Қазіргі физикалық географияның негізгі идеясы – планетамыздың сыртқы қабықтарын (сфераларын) құрайтын табиғи географиялық компоненттердің өзара себепші болу және өзара байланысы туралы түсінік. Табиғи географиялық компонент деп: 1) қатты жер қыртысының массасын; 2) гидросфераның массасын (құрлықтың беткі суларымен қоса); 3) атмосфераның ауа массаларын; 4) биотаны - өсімдік, жануарлар, микроорганизмдер және саңырауқұлақтар жиынтығы; 5) топырақты түсінеді.[2,3] Одан басқа ерекше географиялық компоненттерге жер бедері мен климатты қатыстырады. Негізінен жер бедері өзбетінше табиғи дене емес, ол қатты жер қыртысының тек ғана сыртқы көрінісі, ал климат – ауа қабығының, дәлірек айтқанда жеке ауа массаларының белгілі бір қасиеттері мен процестердің жиынтығы. Бірақ, жер бедері және климат географиялық кешен қалыптасуы мен функциолануында (әрекетте болуында) өте маңызды роль атқарады, сондықтан олар өзбетінше географиялық компоенттер деп есептеледі.

Географиялық компоненттердің бір-біріне тәуелді болу және олар қалыптастыратын қүрделі материалдық кешендердің немесе жүйелердің ақиқат болуы, комоненттердің бір орыннан екінші орынға қарай түйіндес өзгеруде көріністе болады, яғни олардың өзара кеңістікті ұштасуы.

Географиялық компоненттер кеңістікте өзара байланысты болуымен қатар уақыт бойы да өзара байланыста болады, яғни олардың дамуы түйіндес түрде болады. Ол дегеніміз, географиялық кешендегі компоненттердің біреуінің өзгеруі міндетті түрде басқаларының өзгеруіне, ал бара-бара жердің бүкіл бейнесі өзгеруіне әкеп соғады. Бірақ, мұндай өзгеріске ұзақ уақыт қажет. Әрбір компонентке белгілі бір инерциялылық тән. Компоненттер қайта құрылып басқа компоненттермен сәйкестікке келуге тырсады.

Сөйтіп, территориялық табиғат кешені компоненттердің қарапайым жинағы емес, ол бір тұтастық қасиетке ие, сапалы жаңа қүрделілеу материалдық құрама түрде көріністе болатын табиғат компоненттердің жиынтығы. Территориялық табиғат кешенді бір тұтас ретінде дамитын және өзінің орналасуында бір-біріне себепші болып келетін географиялық компоненттердің кеңістікті-уақытты жүйесі түрінде анықтауға болады.

Территориялық табиғат кешені – жер затының белгілі бір деңгейдегі ұйымдастыруы. Жеке компоненттер кешенінен тыс бола алмайды. Шын мәнісінде оларды бір-бірінен ажырату мұмкін емес, себебі олардың бір-бірімен өзара енуі және өзара араласуы өте қүрделі түрде болады. Жеке компонентті, ландшафттан тыс зерттеуге мұмкіндік жоқ.

Терминдік көз қарастан «территориялық табиғат кешені» рабайсыз сөз тіркес, қысқартылған түрде ТТК. Бұл терминге мағналы шектеулік тән, ол тек ғана құрлық бетіне ғана тиісті. ТТК-нің синонимі – табиғи географиялық кешен, оны қысқа түрде географиялық кешен, немесе геокешен деп атайды.

1963 ж. В.Б. Сочава (Сочава, 1978) физикалық географияның зерттейтін объектілерін геожүйе аталсын деп ұсыныс берді. Геожүйе деген табиғи географиялық бірліктердің – географиялық қабықтан оның элементарлық құрылымдық бөліктеріне дейін иерархиялық қатардың барлығын қамтиды. Жүйе деген бір-бірімен байланысты және белгілі бір тұтастықты қалыптастыратын әртекті элементтердің жиынтығы болып табылады. Бүкіл табиғат әр түрлі типтегі және тәртіптегі жүйелерден құрылған. ХХ ғ. 50-60-ші жылдардан бастап тараған жүйелі концепция, географтар үшін үлкен жаңалық емес. Жүйелердің жалпы теориясы бойынша еңбектерден алдын шыққан географиялық қабықтың, территориялық табиғат кешеннің, ландшафттың бірінші анықтамалары осы объектілердің «жүйелілігі» туралы нұсқау болған, яғни олардың біртұтас, көпкомонентті, құрамдас бөліктерінің өзара байланыстығы және өзара себепші болуы. Географттарда мұндай құрамалар кешен деп аталған. Мысалы, 1949 ж. Н.А. Солнцев өзінің мақаласында былай деген: «ландшафт деген ұсақ территориялық кешендердің заңдылықты құрылған жүйесі» («ландшафт есть закономерно построенная система более мелких территориальных комплексов») (Солнцев Н.А. О морфологии природного географического ландшафта. Вопросы географии. 1949. №16. - 65 бет. А.Г. Исаченко бойынша келтірілген, 1991).

«Кешен» деген сөзді латын тілінен, «жүйе» деген сөзді грек тілінен тікелей аударғанда олардың арасында мағналы айырмашылық анықтау мұмкін емес. Бірақ, қазіргі ғылыми тілде бұл терминдер әр түрлі мағынаға ие болды. «Жүйе» деген термин «кешен» деген терминге қарағанда кеңдеу түсінік болады.

Жүйе пайда болу үшін, арасындағы белгілі бір қарым қатынасы бар, мысалы, «топырақ-өсімдік», «атмосфера-гидросфера», «көл-су жинау алабы» т.с.с. жүйелер. Белгілі бір объект әр түрлі жүйелерге қатыса алады. Мысалы, адам әрі қоғамдық, әрі табиғи әртүрлі жүйелі байланыстардың «блогы» болып табылады. Солай етіп, әр түрлі жүйелер бір-бірін жабады, осында зат пен құбылыс арасындағы бүкіл байланыс көріністе болады.

Кешен деген термин өзара байланысқан блоктардың (компоненттердің) белгілі бір жиынтығы, және кешендер саны шектелген болады.территориялық-табиғи кешенге бірнеше міндетті компоненттер болуы тиісті, мысалы, геологиялық фундамент немесе климаттсыз ТТК болу мұмкін емес. Кешен тек ғана «толық» бола алады, бірақ, ғылыми мақсатта кез келген үйлестірімдегі компоненттер арасындағы жеке байланыстарды жеке жүйелер сипатында қарастыруға болады.

Жүйенің элементтері бір-біріне қатнасы тосаттан болу және бір-бірімен шығу тегі бойынша байланыс болмауы да мұмкін, ал кешен үшін шығу тегі бойынша (генетикалық) байланыс міндетті. Кешеннің элементтері бір-біріне себепті, олардың сипатықалған компоненттердің жиынтығымен алдын ала белгіленген болады, яғни таңдау еркіндігі жоқ десек болады. Көрсетілген айырмашылықтар территориялық табиғат кешені мен адамның еңбегінің өнімі арасындағы өзара қатынасын зерттеуде үлкен маңызға ие. Кез келген елді мекен, шаруашылық саласы, немесе инженерлік құрылыс пайда болған соң табиғат кешені мен өзара әрекеттесіп бастайды. Бірақ мұндай объектілер табиғат компоненттерге тәуелді болады.

Территориялық табиғат кешенді (ТТК) жалпы заңдылықтарға бағынатын, қүрделі құрылымы мен және компоненттер арасындағы өзара себепші болу қатынастармен, ұйымдастырылуының жоғарғы деңгейімен, ерекше класс жүйесі түрінде қарастыру қажет. Мұндай жүйені геожүйе деп атауға болады, бұл термин физикалық-географиялық объектілерді, жүйелердің универсалдық категориясына тиісті екенін көрсетеді. Сонымен бірге «геожүйе» деген түсінік «географиялық кешен», немесе «территориялық табиғат кешені» деген түсініктерге қарама қайшылығы жоқ, кейінгі терминдер географиялық зерттейтін объектілердің ерекшелігін дәлірек айқындайды (анықтайды). Бірақ, олардың жалпы ғылыми жүйелі терминологияға сәйкестілігі аз, сондықтан терминологиялық ыңғайсыздықты тудырады.

Физикалық географияда географиялық кешендер планетарлық, аймақтық (регионалдық) және жергілікті жерлік (локальдық) деңгейлерде қарастырылады. Планетарлық деңгейде жалпы географиялық қабықты зерттейді. Оны П.И. Броунов 1910 ж. эпигеосфера (Исаченко бойыншы келтірілген, 1991) деп атауға ұсынды, тікелей аудармасы жердің сыртқы қабығы.

Пайдаланған әдебиеттер:

1)интернет сайты:- http://www.geodesire.ru/dgirs-271-1.html

2) Джаналиева Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. 1998.

Солнцев Н.А. О морфологии природного географического ландшафта. 3)Вопросы географии. 1949. №16. - 65 бет. А.Г. Исаченко бойынша келтірілген, 1991

4)Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007