Бейнебейімдеуіш және оның түрлері.

Мультимедиялық қосымшаның ақпараттық нысандарын байланыстыру технологиясы. Интерактивті пайдаланушы интерфейсін құрудың аспаптық құралдары: айдарлар, уақыт шкаласы, іздеу механизмдері, сүзгілер, еренсілтемелер және т.б. WorldWideWeb жүйесіне арналған мультимедиа әзірлеудің аспаптық құралдары. Компьютер әртүрлі бейне кескіндерді қолдану арқылы жаңа виртуалды шындықтың ақпараттық жүйелерін құру процесін аяқтайды. Бейне үйде барлығына тек теледидар ғана емес, компьютер де қол жетімді болды. Қазіргі әлемде бейненің екі түрі бар: аналогтық және сандық. Бейне кескінін ұсынудың осы түрлерінің әрқайсысын қысқаша қарастырайық. Аналогтық бейне-бұл теледидарда қолданылатын бейне түрі. Жылжымалы бейнені алу үшін әр секунд сайын бірнеше кадрларды сканерлеу керек. Теледидар экрандарында кадрлар секундына бірнеше ондаған жиілікпен ауыстырылады. Жеке кескін өрістер деп аталатын екі жиынтықта ойнатылатын сканерлеу жолдарынан тұрады. Теледидарда экранда кескінді қалыптастырудың өзара әдісі қолданылады, онда экранның электронды сәулесімен сканерлеудің бірінші циклі үшін тақ жолдардың бейнесі, ал екіншісінде — жұп сызықтар пайда болады. Нәтижесінде кескіннің толық жақтауы екі жарты шеңберден (өрістерден) қалыптасады. Бұл жағдайда PAL және SECAM стандарттарында 625 жол 1/25 секундта орналастырылады. Кескінді қалыптастырудың бұл әдісін қолдану теледидар сигналының спектрін тарылту қажеттілігіне байланысты. Мұндай кадрлар мен сканерлеу жолдарының өзгеру жиілігі тегіс қозғалыс тудыруы мүмкін, бірақ олар бейненің жыпылықтауын жоймайды. Адамның көзі жыпылықтайды, сондықтан жаңару жиілігі (жеке кадрға түзетулер саны) жеткілікті жоғары болуы керек. Әдеттегі теледидарларда ол 50/60 Гц құрайды. Әлемде үш негізгі бейне стандарт қолданылады: NTSC, PAL, SECAM. Әрбір жүйенің негізі электронды сигнал алу үшін ақпаратты кодтау әдісін анықтайтын өзіндік стандарт болып табылады, ол сайып келгенде теледидар экранында кескін жасайды. Көп форматты бейнемагнитофондар жазбаларды үш форматта ойната алады, бірақ олар әдетте бір форматтан екінші форматқа қайта жазуды қолдамайды. Ол үшін арнайы жабдық қажет. Сандық бейне-бұл сандық түрде сақталатын ақпарат немесе суреттер сериясы. Ол аналогтық бейнеде қолданылатын теледидарлар мен суреттерді экранға шығару үшін халықаралық стандарттардан өзгеше сандық сигнал мен стандарттарды қолданады. Жақында теледидар мен компьютерлік бейнелерді біріктіру үрдісі байқалды. Бұл процесс компьютерлер тек бейнемагнитофондардан экранға бейне шығаруды бақылау үшін қолданылған кезде басталды. Сонымен қатар, арнайы тақталардың көмегімен аналогтық бейнені сандық түрге түрлендіру жүреді, сандық және аналогтық бейненің одан әрі жақындасуы аналогтық сигналды мультимедиялық компьютерден ығыстыруға әкелді. Бейне алдымен аналогтан сандық форматқа ауысады және компьютердің сақтау құрылғыларының біріне жазылады. Бұл қатты диск, CD-ROM немесе кезкелген басқа құрылғы болуы мүмкін. Түрлендір компьютерде бағдарламалық түрде ойнатуға болады. Сандық бейнені жасаудағы соңғы қадам бейнені жасау және жазу сандық түрде орындалған кезде ғана жасалады, ал аналогтық бейне осы процестен толығымен шығарылады. Бұл DVD-Video және HDTV стандарттарын кеңінен енгізгеннен кейін болады. 1995 жылы жетекші халықаралық электроника өндірушілерінің консорциумы магниттік таспаға жазудың жаңа сандық форматын қабылдады — DVC (DigitalVideoCassette) немесе DV (DigitalVideo). DV-бұл түпнұсқаның әр көшірмесінің жеке басын куәландыратын сандық бейне жазу пішімі. Бұл форматта сапаны жоғалтпай бейнені (жеке кадрларға дейін) өңдеу мүмкіндігі бар. Бейне мен дыбысты бөлек жазудың арқасында DV пішімі бейнені жазу/өңдеу аяқталғаннан кейін дыбысты қосуға, сонымен қатар дыбысты қайта жазуға мүмкіндік береді. DV пішімі кәсіби жабдықта қолданылатын BetacamSP форматына қарағанда аз мөлшерде және едәуір аз шығындармен жоғары бейне шығару сапасын қамтамасыз етеді. IEEE 1394 (FireWire) стандартына сәйкес сандық бейнені бейнекамерадан Компьютердің қатты дискісіне және цифрландырусыз және басқа түрлендірулерсіз кері тасымалдауға болады. Осының арқасында компьютерлік бейне монтажды пайдалану кезінде кескін сапасы жоғалмайды. Бейне ақпаратты сақтау форматтары Бейне ақпаратты сақтаудың бірнеше форматы бар: * AVL (AudioVideoInterleaved) — Microsoft корпорациясы Windows амалдық жүйесінде бейне жазуға және бейнені ойнатуға арналған формат. Осы форматта жазу кезінде бейнені сығудың (сығудың) бірнеше түрлі форматтары қолданылады. Бүгінгі таңда AVI форматын ауыстыруға арналған екі жаңа формат пайда болды: ASF (AdvancedstreamingFormat — жетілдірілген ағын пішімі) және AAF i (AdvancedAuthoringFormat).

Дыбыстық және желілік тақшалар мен қоректендіру қорабы

Дыбыстық ақпараттарды шығару құрылғысы. Кейде оның құлаққа киетін түрі де кездеседі. Аудиториялық дыбыс зорайтқыш үлкен аудиторияларда пайдалануға жақсы, ал құлаққа киетін дыбыс шығарғыштар жеке пайдалануға арналған. Оларды дыбыс зорайту сипаттамасына қарап таңдайды.Мультимедиалық құрылғылар. Компьютерге бейне ақпаратпен және дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеу қабілеттілігін біліп беруге мҥмкіндік беретін құрылғылардың бірнеше типі бар. Бұл құрылғылар құрамдас та, қосымша да болады, соңғы жағдайда оларды кеңею слоттарына орнатады. Дыбыстық тақша әдетте пайдаланушының қате әрекеттеріне жауап беретін динамиктің шиқылына қарағанда тым күрделі дыбыстарды компьютердің түрлендіруіне мүмкіндік береді. Дыбыстық тақша ұсынатын дыбыспен жұмыс істеудің кеңейтілген мүмкіндігі компьютерлік ойындарда және басқа қазіргі заманғы бағдарламаларда талап етіледі. Бейнекарта монитормен бірігіп дербес компьютердің ішкі бейнежҥйесін құрайды. Бейнені даярлаумен тығыз байланысты амалдардың барлығын бейнекарта /бейнеадаптер/ деп аталатын басқару блогы атқарады. Қазіргі кезде кең тараған бейнеадаптер SVGA. Ол 16,7 миллион тҥстерді экранға шығарып беруді қамтамасыз етеді. Экранның шешуі (разрешение экрана) бейнекартаның негізгі параметрлері болып табылады. Әр монитор үшін өзіне сәйкес тиімді экран шешуі анықталған. Мысалы, өлшемі 14 дюйм болатын монитордың экран шешуі 640х480, ал 19 дюймді экрандар үшін 1280х1024 шешу пайдаланылады. Мәтіндік құжаттармен жұмыс істеу үшін 640х480 шешуі мониторлар жеткілікті. Көптеген қолданбалы бағдарламалармен жұмыс жасау үшін шешуі 1024х768 болатын мониторлар қажет болды. Бейнеадаптерлердің немесе графикалық адаптерлердің, тек кескіндерді сақтау үшін ғана пайдаланатын меншікті жедел жады бар. «Тұрған орны» бойынша бұл жадты көбінесе бейнежад (video RAM немесе VRAM) деп атайды. Бейнежадтың мөлшері неғұрлым үлкен болса, компьютер солғұрлым кескіндер мен бейнероликті үлкен ажыратқыштықпен және түрлі түстілікпен бейнелейді. 

Фотоаппарат және вебкамералардың түрлері мен жұмыс принциптері

Фотоаппарат — жарық өткізбейтін камерадан (фотокамерадан) суретке түсіру әйнеккөзінен (объектив), суретке түсірілмекші кеңістіктің шекарасын анықтаушы кескін іздегіштен, фотопленкаға сәттік жарық түсу мөлшерін реттеп тұратын серіппелі жапқы — шымылдықтан (затвордан) және фотопленка салынатын кассетадан (қазіргі кезде – пленка орнына матрица қолданады)   кұралған оптикалык-механикалық құрылғы. Фотографиялық жапқы –шымылдық (затвор) суретке түсіру кезінде, жарық сәуленің фотопленканың жарық сәуле сезгіш қабатына түсуін қамтамасыз етеді. Бұл жарық сәуле өткізбейтін жапырақшалар, перде, пластиналар, т.б түріндегі қалқалауыштар, жарық сәуле түсіру уақытын қою механизмінен және қалқалауыштардың қозғалысын қамтамасыз ететін жетектен құралады. Механизмнің жасалу ерекшелігіне және фотопленканың жарық сәуле сезгіш қабатын экспозициялау тәсілі бойынша көпшілік фотожапқыларды: саңылаулы (перделі) және орталық саңылаулы  фотожапқылар деп 2 топқа бөлуге болады.  Әртүрлі аппараттарда механизмдері түрліше жасалғанымен, олардың бәрінің атқарар кызметі бір. Cондықтaн да олардың құрылысын және жұмыс іcтey принципін біле отырып, кез келген фотоаппаратты тез меңгеріп кетуге болады, сонымен қатар әрбір фотоаппаратты пайдалану жөнінде егжей-тегжейлі нұсқаулықтар болады. Фотоаппарат жарық, сәуле өткізбейтін камераның алдыңғы жағында объектив орнататын тeciгi, ал арт жағында фотопленка орналасатын кадр рамасы бар қақпақты қорап түрінде болады. Камера фотопленканы жарық сәуледен қорғайды. Фотопленкаға сәуле тек суретке түcipy кезінде әйнеккөз арқылы өтеді. Сондай-ақ камера фотоаппараттың бүкіл механизмдері орнатылған негізгі корпус болып табылады. Фотопленканы салу ыңғайлы болу үшін фотоаппараттардың барлығының apтқы қақпағы ашылмалы келеді.  Жарыққа шағылыспасын деп фотокамераның ішін қара түске бояған. Фотоаппараттың кадрлық рамасы фотопленкаға түсетін кескіннің өлшемдерінің шегін (кадр форматын) анықтайды .

Әйнеккөз (объектив) — (лат. obiectivus — оптикалық құралдың бетіндегі әйнек). Оптикалык көздер жүйесі  фотоға түсіргенде шағылысқан жарықты береді. Әйнек көздері фотоаппаратқа, сурет шығаратын кұралға орнатылады. Кассетаға оралған негатив материалдағы көріністі әйнек көзімен анықтайды.Фотожурналист әйнеккөзді ұтымды пайдалану арқылы айналасындағы көріністерге ой-тұжырым жасап, оқиғаларға сараптама жасайды. Ең алғашқы фотоаппараттың құрылысы 1450-1500 жылдары Леонардо Да Винчидің кезінде белгілі болған. Бірақ 1826 жылы ең алғаш  фотосуретті Джорж Ньепс түсірді. Алайда, оның айқындау процесі сегіз сағатқа созылды. Кейін 1833 жылы Ньепс қайтыс болып, оның тәжірибесін шәкірті Луис Дагер жалғастырады. 1839 жылы 7 қаңтарда фотография пайда болған кезде фотоаппараттардың көлемі өте үлкен болған. Кейін пленканың орнына оларға жарық сезгіш пластина қолданылған. Одан кейін АҚШ-та «Кодак» фирмасы алғашқы пленкалық фотоаппараттар шығарды. Ол бірте-бірте дамып, қарапайым адамдардың қолдануына мүмкіншілік тудырды. Heгiзi фотоаппараттар кәсіби және әуесқойлық деп екі топқа бөлінеді. Кәсіби фотоаппараттарда барлық режимдер қолмен басқарылады. Ал, әуесқой фотоаппаратта барлық режимдер автоматты түрде қойылады. Ол тұтынушыға қарапайым әpi ыңғайлы. Фотоаппарат әйнеккөзін ауыстыру жағынан жалғыз әйнеккөзді және ауыспалы әйнеккөзді (зум, фиш-ай, т.б) болып бөлінеді.Пленкалы фотоаппараттардан кейін компьютердің пайда болуының арқасында сандық фотоаппараттар өмірге келді. Бейнелерді интернет арқылы жеткізетін Веб-камералар бейнелерді вебсерверге немесе сұраныс бойынша, не үздіксіз немесе тұрақты уақыт аралығында айдайды. Бұл камераны компьютерге қосу немесе камераның өзінің мүмкіндіктері арқылы қол жеткізіледі. Кейбір заманауи модельдер аппараттық және бағдарламалық жасақтамаға ие, ол камераға веб-сервер, FTPсервер, FTP-клиент ретінде өз бетінше жұмыс істеуге және (немесе) суреттерді электрондық поштамен жіберуге мүмкіндік береді.

Компьютерді орнату және олармен жұмыс жасау жолдары

Принтер (Printer) - бұл кез- келген ақпараттарды компьютерден қағаз бетіне шығаруға арналған құрылғы. Принтерлер көптеген қаріп (шрифт) түрлерін пайдала­нып, күрделі мәтін­дерді қағазға басып бере алады. Қазіргі кезде принтерлердің матрицалық, лазерлік және сия бүрік­кіш түрлері бар.

Матрицалық принтерлердің қағазға таңба салатын баспа тиегі тік орна­ласқан металл инелерден тұрады. Баспа тиегі қағаз жолдарымен жыл­жи оты­рып, керек кезінде бояйтын (көбінесе қара бояу) лента арқылы қағазды сим­вол суретіне сәйкес нұқып отырады. Матри­цалық принтерлер­дің жұмыс өнімділігі 20 – 60 секундта бір бет қағаз (секун­дына 20 – 400 символ) көлемінде.

Сия бүріккіш принтерлерде қағаздағы бейне арнайы сия там­шы­ла­рын бүрку арқылы шығарылады. Бірақ олар қалыңырақ қағазды және тұр­ақ­ты түрде қадағалап қарап тұруды керек етеді. Бұл принтерлер матрица­лық принтерлерден жақсы, түрлі-түсті пайдаланып, сапалы әрі дыбыссыз жұмыс істейді.

Лазерлік принтерлер  – ксерография принципін қолданатын құ­ралдарға жатады, бұларда әріп бей­нелері электрлік тәсілмен бояу жұқтырылған доң­ғалақ арқылы қағазға түседі. Мұның таңбалар сапасы мен жылдамдық­тары жоғары – орташа есеппен секу­н­­­дына 330 символ (бір бетті 5 – 15 секундта) басып бере ала­ды.

Сканер – қағазға жазылған мәліметтің кез келген түрін (сурет, сызба, кіт­ап мәтіні) оптикалық негізге сүйене отырып компьютерге жылдам енгізе ала­тын құрылғы. Бірақ енгізілген информация графиктік түрге айна­лып, оны бірден өңдеу ісін жүргізу қиынырақ болады. Ол суреттерді, сызба­ларды ком­пьютер жадына енгізе алады, мәлімет енгізу оңай, әрі жылдам орындалады.

Дыбыс колонкалары (Speakers) - дыбыстық ақпаратты шығаруға арналған құрылғы.

Микрофон (Microphone) – дыбыстық ақпаратты енгізуге арналған құрылғы. Микрофондар  дыбыстық толқындарды дыбыстық сигналдарға айналдырады, дәлірек айтса акустикалық тербелісті электрлі тербеліске айналдыратын құрал. Ол телефон және радиобайланысында, теледидарлар мен радио хабарларын таратуда, дыбыс жазу орындарында және күшейту жүйелерінде қолданылады.

«Микрофон» сөзі - гректің «микро» - аз, шағын, «фоне» - дыбыс деген сөзінен шыққаны этимологияда дәлелденген. 

Дыбыстық тербелістерді қабылдап, бірден электрлі сигналға айналдыратын бірден-бір құрал. Яғни, микрофон алдында сөйленген сөз төменгі жиіліктегі электр тоғына өзгертіледі. 

Дыбыс ауатолқындарының әсерінен тербеліске түсетінжұқа диафрагма катушкаға тиеді. Катушкаға диафрагма тиген кезде магнит өрісі пайда болады.

Еarphone (наушник) - дыбыстық ақпаратты шығаруға арналған құрылғы. Модем (ағылш. modem, modulator-demodulator) — сандық сигналдарды аналогтық сигналдарға айналдыратын және керісінше амал жасайтын электрондық құрылғы. Деректерді әр түрлі арқаулар арқылы, мысалы телефон сымы арқылы немесе радиосигналдар түрінде беруге болады. Телефон сымы арқылы аналогтық сигналдар деп аталатын импульстарды беруге болады. Аналогтық сигналдар шуыл немесе электрлік-магнитті импульстар түріндегі кедергілердің әсеріне ұшырауы мүмкін. Дыбыстық сигналдар дерек берудің едәуір жаңа әдісі болып табылады, онда дерек беру және қабылдау үшін екілікті пішім қолданылады (нөлдер мен бірліктер тізбегімен жұмыс істейтін кодтау/кодты ағыту жүйесі). Дерек беру мен қабылдау үшін компьютерлерде дәл осы пішім қолданылады.

Джойстик (Joystick)- Компьютерлік ойындарда қолданылатын тетік. Джойстик — ол стержіндік-қалам депте аталады, экран бетінде тік және қисайту жағдайларын қамти алатын манипуляторлық тетік.Көбінесе компьютерлік  ойындарда қолданылады. Кейбір модельдерде  қысымның көрсеткіші болады.  Қаламның батырмасына қатырақ басатын болсақ, онда экран бетінде курсор тезірек жүретін болады.

 Плоттер (Plotter) - компьютердің  көмегімен графиканы сызатын, сурет салатын немесе диаграмма құратын құрылғы. Плоттерлер конструкторлық сызбаларды, архитектуралық  жоспарларды, географиялық және метеорологиялық карталарды , күрделі сызбалады  алу үшін қолданады. Плоттерлер суреттерді проның көмегімен салады. Роликтік плоттерлер перо астынан қағазды айналдырып отырады, ал  планшеттік  плоттерлер горизонтал жатқан қағаздың жазық бетінің үстімен  жүргізеді.

Проектор (Projector) – компьютердегі ақпаратты интерактивті тақтада көрсетуге арналған құрылғы.

Веб камера (web camera) - бейне кескіндерді электрондық пішімге айналдыратын құрылғы.

Драйвер (Driver)- компьютер құрамына кіретін әртүрлі құрылғыларды басқаруға арналған арнайы программалар. Әрбір құрылғыға өзінің драйвері сәйкес келеді. мысалы, принтер драйвері, сканер драйвері.

Компьютер құрастырушының аспаптары мен құрал – саймандары

Компьютерді құрастыру үшін алдымен антистатикалық қолғап немесе антистатикалық білезікті қолға тағу керек. Осы құралдар болмаған жағдайда, құрылғыларды ағытпаларына орнатар кезде, екінші қолмен жүйелік блоктың қорабын ұстап тұру қажет. Компьютерді құрастыру мен бөлшектеу үшін мынадай алгоритм бойынша қызмет еткен жөн:

1. Алдымен орнататын құрылғылардың орауларын шешу керек;

2. 1.15-суретте көрсетілгендей қажет құрал жабдықтарды жинақтап алыңыз;

3. Әрбір бөлшектің аталуын дәл білуге ұмтылыңыз;

4. Жүйелік блокқа орналастырылатын жүйелік тақтаның орны мен оны бекітуге қажет болатын бұрандалар мен саймандарды дайындаңыз;

5. Қорапты өз ыңғайыңызға қарап, көлденеңінен оң жақ бетін төменге қаратып үстелге қойыңыз;

6. Жүйелік блогына жүйелік тақшамен келетін енгізу-шығару тақтасын жүйелік блоктың ішінен орнату керек;

7. Монтаждық көзге жүйелік тақшаның тесікшелері дәл келетіндей етіп жай ғана қойыңыз;

8. Дәлдікке көзіңіз жетсе ғана бұрандаларды бекітіңіз.

9. Процессорды жүйелік тақшаның процессорлық ұясына орнату (кейде жүйелік тақшаны жүйелік блогына салмастан бұрын тақшаны тегіс жерге қойып процессорды орнатып алады);

10. Процессордың үстіне термосықпаны жағып, кулерді орнату (термосықпа процессор мен салқындатқыш арасындағы жылу алмасуын жақсартады);

11. Қоректендіру блогы баусымдары жүйелік тақшаға жалғанатындай етіп, қораптың сыртқы артқы тақтасына коректендіру блогынан электр тогына жалғайтын ағытпа қарайтындай етіп оң жақ жоғары жағына орналастырып бекітіңіз;

12. Диск-жетектерді (FDD, CD-DVD) компьютердің алдыңғы тақтасына орналастырыңыз;

13. Қатқыл дискіні қораптың ішкі алдыңғы бөлігіндегі орынға орналастырып, бұрандалармен бекітіңіз;

14. Бейнекартаны, жедел жадыны жалғаңыз.

15. Жүйелік блогына желдеткіштерді орнату;

16. Тағы басқа құрылғылар болса жүйелік блоктың бітеуіштерін ағытып алып орнатуға болады;

17. Құрылғылардың барлығын орнатқан соң кабельдер мен байсымдарын ағытпаларына орнату қажет;

18. Компьютер жұмысқа дайын екеніне көз жеткізіңіз.

19. Осы әрекеттерден соң жүйелік блоктың қорабын жабуға болады.

Байланыс жүйесі мен желісі туралы түсінік

Байланыс желісі — байланыс объектілерін, цифрлы деректерді (мәліметтерді) өзара жалғастыратын құралдар жүйесі. Ол сымды Байланыс желісі, радиорелелі Байланыс желісі, оптикалық Байланыс желісі, акустикалық Байланыс желісі, т.б. болып ажыратылады. Сымды Байланыс желісі аспалы және кабельді Байланыс желісінен тұрады. Байланыс желісі ретінде жоғары кернеулі желі де пайдаланылады. Әлеуметтік желілердің жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға пайдасы зор. Интернеттен музыка, фильм, ойындардан басқа ғылыми мақалалар, аудиокітаптар, тіл үйрену курстарын, тамақ істеу, би үйрену, дене шынықтыру тәсілдерін көшіріп алуға, қарауға болады. Көптеген оқулықтар мен рефераттар, түрлі суреттер де Интернетте жетерлік. Кез-келген мемлекеттік органдар, түрлі компаниялар мен дүкендер, кафе, мейрамханалар туралы ақпарат алу, олардан анықтама алу, тапсырыс беру сияқты көптеген жұмыстарды үйде отырып Интернет арқылы бітіре беруге болады.  Сонымен қатар, әлеуметтік желілер арқылы кез-келген адам өзінің пікір алмасатын, мүдделестер ортасын қалыптастыруға, жаңа таныс, дос табуға да мүмкіншілігі бар. Сол сияқты кез-келген фирма өзінің өнімдеріне қызығушылық танытқан клиенттерін топтастыра алады.Әлеуметтік желілердің мүмкiндiгi шексiз. Талғамыңыз бен көңiл күйiңiзге қарай одан сiздi қызықтыратын көп нәрсе табуға болады. Yйден шықпай газет беттерін парақтағыңыз келеме, мейiлiңiз, тек WWW немесе Web деп аталатын әлемдiк шырмауықты қолдансаңыз жетедi. Шалғай елдерге сапар шексеңiз сiзге қажет елмен, қаламен және т.б. таныса аласыз. Әлеуметтік желілерден ғалым да, бизнесмен де, компьютерлiк ойын әуесқойы да, бәрi-бәрi қажет ақпарат таба алады. Әлеуметтік желілер күнделiктi тұрмыс пен жұмыстың айнымас құралына айналып келедi.

Байланыстың даму сатылары мен олардың жіктелуі

Қоғамдағы өзгерістер мен дамуға, тех. жетістіктерге орай Байланыс құралдары жетіле түсті. 18 ғасырдың аяғында оптикалық телеграф пайда болды. 19 ғасырда сым бойымен тез хабар бере алатын телеграф аппараттары шықты. 1837 жылы сызық пен нүкте (код) арқылы тұтас сөздерді бере алатын Морзе аппаратын, 1876 жылы телефон, 1895 жылы радиобайланыс құралы ойлап табылды. Техника құрал-жабдықтарының сипатына қарай Байланыс почта және электрлік Байланыс болып бөлінеді. Почта Байланысы арқылы хат, газет, журнал, бандероль, т.б. жеткізіп беру және ақша аудару қызметтері атқарылады. Бүгінде почта корреспонденцияларын іріктеудің автоматтандырылған жүйелері қолданылады. Электрлік Байланыс құрылымы бойынша сым арқылы және радиотолқын арқылы таралатын байланыс болып, ал ақпарат түрі бойынша телефон, телеграф, фототелеграф, телевизия, т.б. болып бірнеше түрге бөлінеді. Телеграф аппараттары бағанадағы сым, жер асты кабелі, радиорелелік желілер арқылы жалғасады. Телеграф техникасының жетілдірілген түрі — факсимильді байланыс (фототелеграфия). Онымен газет беттерінің көшірмесі, фотография, сурет, қолжазба, сызба, сондай-ақ, Байланыстың басқа түрімен қабылданбайтын құжаттар беріледі. Телефон Байланысы: халықаралық, қалааралық және жергілікті болып бөлінеді. Қалааралық телефон-телеграф Байланыссы көбінесе, симметриялық және коаксиальдык кабельдерден тұратын магистралдық желілер арқылы жүргізіледі. Жергілікті жердегі (қаладағы) телефон байланысы автоматты телефон стансалары (АТС) арқылы жұмыс істейді. Онда бір абонентті екінші абонентке стансадағы автомат-аспаптар жалғайды. Қалааралық байланыс телеграф, фототелеграф, телевизия және радиорелелік желілері арқылы да беріледі. Радиобайланыс қазіргі заманда өте кең тараған.

3)сәйкестілік,сілтеме,байланыстарды редакциялау кезінде — символ/символ, символ/адрес немесе адрес/адрес типінің сәйкестілігі; кибернетикалық жүйе жайында — әсер, ықпал; мәліметтерді қашықтан өндеу желісіндегі мәліметтерді жеткізу құралдарының жиынтығы; объектілер арасындағы қатынас; программалық модульдердің әрекетгестік механизмі; гипермәтіннің белгіленген элементі; сол элементті тышқанмен басқару арқылы мәтіннің басқа бөлігіне ауысу; желілердегі байланыс түйіні; екі байланыс торабын жалғастыру жабдығы.

Байланыстың телекоммуникациялық желілерін құрудың негізгі тәсілдері

Телекоммуникация электрбайланыс және компьютердің көмегімен ақпараттың барлық түрлерін (дыбыс, дерек, қозғалмалы және қозғалмайтын бейне, мультимедиа) талшықты оптикалық байланыс кабелі, радио, Жердің жасанды серігі, т.б. байланыс түрлері арқылы таратады. Электр сигналдарын таратып-қабылдауды телекоммуникация жүйесі атқарады. Бұл жүйе ақпаратты пайдаланушыларға дыбыс немесе бейне-көрініс түрінде тарататын жабдықтар жиынтығынан тұрады. Телекоммуникация жүйелері жиынтығының аумақтық орналасу принципіне, жұмыс істеуі мен бір-біріне тәуелділігіне қарай біріктірілуін телекоммуникация желісі деп атайды. Барлық мемлекеттегі құрастырылатын, өндірілетін және пайдаланылатын телекоммуникация жабдықтарының параметрлерін үйлестіру және телекоммуникация саласының даму сатысын анықтау мәселесімен Халықаралық Электр байланыс Одағы (ХЭО) айналысады. ХЭО-ның мақсаты шартараптық ақпараттық құрылым жасау және соның нәтижесінде Телекоммуникацияны шартараптандыру, дербестендіру. Шартараптандыру – әлемдік (шартараптық) желі құрып, оған барлық мемлекеттердің және олардың аймақтық, абоненттік желілерін интеграциялау; дербестендіру – UPT (Unіversal Personal Telecommunіcatіon) тұжырымдамасы бойынша дүние жүзіндегі адамдардың барлығына дүниеге келісімен дербес нөмір тағайындалып, әлемдік желіге тіркеледі, ал жолданған ақпарат абонентін іздестіру желі қызметінің зерделілігінің көмегімен автоматты түрде орындалады. Телекоммуникация желісіне радио, теледидар, телефон желілері және компьютерлік желі жатады. Радио және теледидар желілері тұтынушыларға ақпаратты бір жақты, кеңінен (желіден абоненттерге) тарату қызметін атқарады. Телекоммуникацияның ең алғаш құрылған желісі – телеграф желісі. Қазіргі телекоммуникация саласындағы ғылыми-техникалық жетістіктер аналогты сигналдарды (дыбыс пен бейне) цифрлап, ал цифрланған сигналдарды дестелеп таратудың мүмкіншіліктерін іске асырды. Телекоммуникация, телеқатысым (латынша тele – қатынасу, байланысу, грекше – қашық және ауылшаруашылығы communіcatіon – байланыс) – ғылым мен техниканың халықты ақпараттық қызметтің барлық түрімен қамтамасыз ететін саласы; қашықтықтан ақпарат алмасуды жүзеге асыратын технологиялар жиынтығы.

Байланыс кәсіпорындарындағы техникалық пайдалану әдістері

Байланыс құралдары қазіргі кездегі ең басты қажеттіліктердің бірі болып табылады. Ол өте маңызды экономикалық және әлеуметтік қызмет атқарады. Осы заманғы байланыс құралдарының көмегімен Жер шарының ең шалғай орналасқан аудандарымен, тіпті ғарышпен де байланыс жасалады. Бірақ дүниежүзінде байланыс жүйесі біркелкі таралмаған, тіпті адамзаттың тең жартысына жуығы "телефон" дегеннің не екенін де білмейді.Байланыс жүйесі өте күшті дамыған ел — АҚШ. Оның үлесіне дүниежүзінлегі телефон жүйелерінің 2/5-сі, ең жаңа байланыс жүйелерінің 9/10-ы тиесілі. Оған нақты мысал ретінде мынаны айтуға болады: Нью-Йорктің Манхаттен ауданындағы телефон желісінің саны бүкіл Африка материгіндегі желілер санымен бірдей. 1) әр түрлі техникалық құралдар арқылы ақпарат беру және қабылдау; 2) почта, телефон, телеграф, радио, т.б. хабарын таратуды қамтамасыз ететін халық шаруашылығының бір саласы. Ерте кезде хабар жаяу жүргінші немесе салтатты кісі арқылы ауызша, сондай-ақ, от, дабыл, қада, белгі арқылы жеткізілген. Қоғамдағы өзгерістер мен дамуға, тех. жетістіктерге орай Байланыс құралдары жетіле түсті. 18 ғасырдың аяғында оптикалық телеграф пайда болды. 19 ғасырда сым бойымен тез хабар бере алатын телеграф аппараттары шықты. 1837 жылы сызық пен нүкте (код) арқылы тұтас сөздерді бере алатын Морзе аппаратын, 1876 жылы телефон, 1895 жылы радиобайланыс құралы ойлап табылды. Техника құрал-жабдықтарының сипатына қарай Байланыс почта және электрлік Байланыс болып бөлінеді. Почта Байланысы арқылы хат, газет, журнал, бандероль, т.б. жеткізіп беру және ақша аудару қызметтері атқарылады. Бүгінде почта корреспонденцияларын іріктеудің автоматтандырылған жүйелері қолданылады. Электрлік Байланыс құрылымы бойынша сым арқылы және радиотолқын арқылы таралатын байланыс болып, ал ақпарат түрі бойынша телефон, телеграф, фототелеграф, телевизия, т.б. болып бірнеше түрге бөлінеді. Телеграф аппараттары бағанадағы сым, жер асты кабелі, радиорелелік желілер арқылы жалғасады. Телеграф техникасының жетілдірілген түрі — факсимильді байланыс (фототелеграфия). Онымен газет беттерінің көшірмесі, фотография, сурет, қолжазба, сызба, сондай-ақ, Байланыстың басқа түрімен қабылданбайтын құжаттар беріледі. Телефон Байланысы: халықаралық, қалааралық және жергілікті болып бөлінеді. Қалааралық телефон-телеграф Байланыссы көбінесе, симметриялық және коаксиальдык кабельдерден тұратын магистралдық желілер арқылы жүргізіледі. Жергілікті жердегі (қаладағы) телефон байланысы автоматты телефон стансалары (АТС) арқылы жұмыс істейді. Онда бір абонентті екінші абонентке стансадағы автомат-аспаптар жалғайды. Қалааралық байланыс телеграф, фототелеграф, телевизия және радиорелелік желілері арқылы да беріледі. Радиобайланыс қазіргі заманда өте кең тараған. 3)сәйкестілік,сілтеме,байланыстарды редакциялау кезінде — символ/символ, символ/адрес немесе адрес/адрес типінің сәйкестілігі; кибернетикалық жүйе жайында — әсер, ықпал; мәліметтерді қашықтан өндеу желісіндегі мәліметтерді жеткізу құралдарының жиынтығы; объектілер арасындағы қатынас; программалық модульдердің әрекетгестік механизмі; гипермәтіннің белгіленген элементі; сол элементті тышқанмен басқару арқылы мәтіннің басқа бөлігіне ауысу; желілердегі байланыс түйіні; екі байланыс торабын жалғастыру жабдығы.

Деңгей түрлендіргіштер.

Түрлендіргіш техника, электр қуатын түрлендіргіш – электр техникасының электр қуатын түрлендіру тәсілдері мен техникалық құралдарын жасаумен айналысатын саласы; түрлендіргіш құрылғылар жиынтығы.Электр энергиясын түрлендіргіштердің негізгі түрлері: айнымалы токты тұрақты токқа түрлендіретін түзеткіштер (айнымалы ток/тұрақты ток түрлендіргіштер); тұрақты токты айнымалы токқа түрлендіретін инверторлар (тұрақты ток/айнымалы ток түрлендіргіштер); жиілігі мен шамасы белгілі айнымалы токты жиілігі мен шамасы басқа бір айнымалы токқа түрлендіретін жиілік түрлендіргіштер; белгілі бір деңгейдегі тұрақты кернеуді басқа деңгейлік тұрақты кернеуге түрлендіретін импульстік түрлендіргіштер (DC/DC түрлендіргіштер); айнымалы кернеу мен токтың деңгейін түрлендіргіштер (АС/АС түрлендіргіштер); фазалар саны белгілі бір айнымалы токты фазалар саны басқа айнымалы токқа түрлендіретін түрлендіргіштер. Түрлендіргіштердің негізгі сипаттамалары – ПӘК, қуат коэффициенті, реттемелік сипаттамалары, сондай-ақ меншікті масса мен көлемі. Түрлендіргіштер электрмашиналық және электрстатикалық болып ажыратылады. Электрмашиналық түрлендіргіштерге трансформаторлар мен электрмашиналық жиілік түрлендіргіштер жатады. Электрстатикалық түрлендіргіштерге электрмагниттік жиілік түрлендіргіштер және шалаөткізгіштік түрлендіргіш құрылғылар жатады,түрлендіргіштің ең кең таралған түрі. Тиристорлар мен транзисторлар басқарылатын, ал диодтар басқарылмайтын вентильдерге, ал олардың негізінде жасалған ШТҚ тиісінше реттелінетін және реттелінбейтін түрлерге жатқызылады. Шалаөткізгіштік аспаптар пайда болғанға дейін түрлендіргіш техникада сынаптық вентильдер, газотрондар, игнитрондар, тиратрондар қолданылды.

Мажоритарлы элементтер.

Мажоритарлық сайлау жүйесі (majorіte — көпшілік) — сайлау кезінде дауыс берудің нәтижелерін анықтау тәртібі. Мажоритарлық сайлау жүйесі кезінде үміткер немесе партия сайлануы үшін сайлаушылардың көпшілік дауысын алуы қажет. Әрбір округтегі депутаттық орындар белгіленген дауыстың көпшілігіне ие болған үміткерге тиесілі. Мажоритарлық сайлау жүйесі абсолютті және салыстырмалы аталатын екі түрге бөлінеді. Абсолютті жүйеде басым көпшілік дауысты (50%+1) алған үміткер сайланады. Үміткер көпшілік дауыс ала алмаған жағдайда сайлаудың екінші туры өткізіледі. Мұнда бірінші турда көп дауыс алған 2 үміткердің қайсысы көп дауыс алса, сол сайланған болып есептеледі. Салыстырмалы Мажоритарлық сайлау жүйесі бойынша қай үміткер көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50%-дан артық дауыс алу шарт емес. Мажоритарлық сайлау жүйесінің екі түрінде де сайлау округтері бір мандатты болып келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат сайланады. Мұндай Мажоритарлық сайлау жүйесі АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапонияда дамыған. Мажоритарлық сайлау жүйесі қарапайым әрі оңай. Мажоритарлық сайлау жүйесінің артықшылығы:Үкімет құрудың жеңілдігі мен оның тұрақтылығы;Сайлаушылар мен депутаттар арасында тұрақты байланыстардың қалыптасуында жатыр.

Элементтер мен микропроцессорлық техникасы тараптарының жіктелуі

Микропроцессорлық жүйелер (МПЖ) – есептеу, өлшеу-бақылау, басқару жүйелерінде және тұрмыстық техникада кеңінен қолданылатын, микропроцессорлар негізіндегі күрделі электрондық құрылымдардың жалпылама аталымы. Микропроцессорлық жүйелерді құрып, олармен жұмыс істеуді үйрену үшін оларға байланысты басты ұғымдарды түсініп, олардың жалпы құрылым принциптерін, оларды аппаратты және бағдарламалы жобалау тәсілдері мен жаңа заманғы жетілдірім жолдарын толық игеру керек болады.Микропроцессорлық жүйенің негізін қалаушы және оның жұмысын жүзеге асырушы басты бөлігі – микропроцессор (МП). Микропроцессор жүйеде информацияның өңделуін және оның жан-жақты жіберілімін бағдарлама арқылы басқарады. Қойылған мәселенің орындалу тәртібі сәйкесті бағдарламаға, яғни алынған микропроцессорға тән (яғни, оның командалар жүйесіне кіретін) командалар тізбесінің орындалуы арқылы жүзеге асырылады.Микропроцессорлық жүйенің құрамына микропроцессормен қатар жады құрылымдары және информацияны енгізу/шығару құрылғылары (сыртқы құрылғылар) кіреді. Микропроцессорлық жүйелердің бастапқы даму барысында олар, микропроцессорлық жинам түрінде біріктірілген, бірге қолдануға жарамды (яғни, архитектурасы мен электрлік параметрлері бойынша сәйкестірілген) микросхемалар негізінде құрылды.Дәстүрлі байланыс құрылымында жүйе құрамындағы әрбір құрылғы өзінің сигналдары мен кодтарын өзге құрылғыларға тәуелсіз, жеке байланыс жолдары арқылы жібереді. Бұл жағдайда жүйедегі байланыс жолының саны да, ондағы дерек алмастыру хаттамасы да (шешілетін мәселеге байланысты) әртүрлі болады.Микропроцессорлық жүйелердің құрамындағы әртүрлі құрылғылардың арасындағы дерек алмастырылу хаттамаларының әмбебаптылығы мен қарапайымдылығын қамтамасыз ету үшін желілік байланыс жүйесі деп аталатын құрылым қолданылады.Желілік байланысты жүйелерде құрылғылар арасындағы сигналдардың  барлығы да бір жолдармен, бірақ әртүрлі уақыт мезеттерінде жіберіледі (ол кезектелімді жіберілім деп аталады). Жіберілімнің екі бағытта да жүзеге асырылуы мүмкін (ол екібағытты жіберілім деп аталады). Нәтижесінде байланыыс жолдарының саны қысқарады және дерек алмастырылу тәртіптері (хаттамалары) қарапайымдалады. Сигналдардың немесе кодтардың жіберілетін жолдарының тобы желі (Bus) деп аталады.Желілік байланыс құрылымында желіге қосылған құрылғылардың барлығының да дерек жіберуі немесе оны қабылдауы нақтылы тәртіппен (желі арқылы дерек алмастырылу хаттамасы бойынша) жүзеге асырылады.Желілік байланысты жүйелер, негізінде, үш жағдайлы (3S, 3-state) шығысты микросхемалар арқылы құрылады. Ол микросхемалардың сәйкесті шығыстарын біріктіріп, кезектелімді немесе қосбағытты жолдар алуға мүмкіндік береді.

Жад қондырғысын жіктеу жолдары

Компьютер жадысы (сыртқы немесе қосалқы жады, ақпараттарды сақтауға арналған құрал, сақтағыш құрал) — белгілі бір уақытта есептеуде қолданылатын, ақпарат сақтауға арналған физикалық құрылғы немесе орта болатын, есептегіш машина бөлігі. Жады 1940-ыншы жылдардан бері орталық процессор секілді, компьютердің маңызды бөліктеріне жатады. Есептеуіш құралдардағы жады иерархиялық құрылымды болады және ол әртүрлі қасиеттері бар бірнеше сақтағыштарды (жаттағыш) қолдануды білдіреді. Көбінесе персоналды (жеке) компьютерлерде «жады» деп оның бір бөлігі — кездейсоқ рұқсатты (DRAM) динамикалық жадыны — қазіргі уақытта жеке компьютерлер жедел жады ретінде қолданылатын жадыны айтады.Компьютерлік жадының мақсаты ол сырттық өзгерістерді өзінің ұяшықтарында сақтау, яғни ақпаратты жазу. Бұл ұяшықтар әртүрлі физикалық өзгерістерді бақылай алады. Функциясына байланысты жады қарапайым электромеханикалық қосқыш секілді және онда ақпараттар толық ажырата алатындай 0 және 1 («сөндірілген»/«қосылған») жағдайларында сақаталады. Арнайы механизмдер ұяшықтардағы жағдайларды өзгертуге, кездейсоқ немесе тізбекті оқуға) рұқсат береді. Жады рұқсат процессі көптеген уақыттық процестерге бөлінген —жазба (жазу) операциясына (сленг. ТЖҚ-ыны (Тұрақты жаттағыш құрылғы немесе «ROM») жазу жағдайындағы микробағдарлама (прошивка)) және оқу операциясына. Көп жағдайда бұл операциялар жад контроллері арқылы басқарылады.Тағы да, ұяшықтарға бірдей мән беру арқылы (көбінесе 0016 немесе FF16) жадыны өшіру операциясын ажырата алады. Жеке компьютерлердегі белгілі сақтағыш құралдардың бірі: шұғыл жады (немесе оперативті есте сақтау құрылғысы) модульдері, қатқыл дисктер(винчестерлер), дискеттер(иілгіш магнитті дикстер), CD және DVD дисктері және флеш-карталар. Компьютерлік жады замануи компьютерлерегіі ең басты функция —ақпараттарды ұзақ сақтау қасиетін беріді.Шамамен барлық компьютерлер негізі болған принципі — Нейман архитектурасының басты рольдерін орталық процессор мен сақтағыш құрылғы атқарады. Алғашқы компьютерлер сақтағыш құрылғыларын тек қана өңделіп жатқан деректерді сақтау арналған болатын. Олардың бағдарламалары алда атқарылатын тізбектерден жасалынған. Қайта программалау көп уақытты,жаңа документацияларды,блоктарды қайта құруды,құрылғыларды дайындауға арналған үлкен көлемді қол жұмысын талап етті. Нейманның компьютерлік бағдарламаларды және деректерді ортақ жадыда сақтау архитектурасын қолдану, жағдайды түбегейлі өзгертті. Кез келген ақпарат бит ретінде өлшенуі мүмін, өйткені қандай физикалық принцип арқылы жасалғанына және сандық компьютердің қандай есептеу жүйесінде қызмет ететініне, тексттік ақпаратына, суретіне байланассыз есептеліне алады.Оған себеп барлық ақпарат екілік өлшеу жүйесіне көшіріле алады.Бұл компьютерге деректермен басқаруға көмектеседі

Сыртқы және ішкі жад.

Сыртқы жад (қосалқы жад); external storage; external memory) — ақпаратты машинадан тыс сақтауға арналған құрылғы; магниттік диск, иілгіш магниттік, оптикалық диск, стример және т.б. мәліметтерді ұзак уақыт сақтауға арналған мәлімет жинақтауыштар. Жүйелік блоктың ішінде орналасқан құрылғыларды ішкі жад деп атайды.
Ішкі жадтың екі негізгі тобы бар:Жедел есте сақтау құрылғысы(ЖЕСҚ)- компьютер қосылған кезде деректерді уақытша сақтауға арналған микросхемалар жиыны. Тоқ көзінен ажыратқанда жедел жад өз мәліметтерін жоғалтады. Жедел жад көбіне уақытша қойма ретінде қарастырылады, өйткені оған мәліметтер мен программалар компьютер қосулы тұрғанда ғана емес болдыртпау батырмасын басқанға дейін сақталады. Жедел жадтың қосымша Кэш жадтары қолданылады. Кэш жады - орталық процессордың жұмыс істеу өнімділігін арттырады.
Тұрақты есте сақтау құрылғысы (ТЕСҚ) –ақпаратты тұрақты есте сақтайтын құрылғы Тұрақты жад жедел жадқа қарағанда баяу жұмыс істейді, бірақ олардың жады тұрақты және кедергілерге төзімді.
Компьютердің сыртқы жадына иілгіш магнитті дискілер, қатты диск, оптикалық дискілер және флеш жинақтауыштар жатады. Оларды компьютердің USB-порты, CD-ROM және дискжетек арқылы қосуға мүмкіндік береді. Бұлар ақпарат тасымалдаушылар деп атайды.

Жедел жадысы, жедел есте сақтау құрылғылары.

Жедел жадтау құрылғысы (ЖЖҚ, ағылш. Random Access Memory, RAM) — сақтау аймағы, ол өңделуге тиіс бағдарламалар мен деректерді уақытша орналастыру үшін пайдаланылады.ЖЖҚ-ны компьютер бағдарламалық жасақтамаларды іске қосатын есептеу үрдістерін орындау үшін пайдаланады. Сонымен қатар ЖЖҚ-да бейнебетте көрінетін деректер уақытша сақталады. ЖЖҚ көлемінің артуы компьютерде күрделі бағдарламаларды іске қосуға және үлкен файлдарды өңдеуге мүмкіндік бермейді. Компьютер сөндірілген кезде ЖЖҚ-да сақталған деректер жойылып кетеді. Есте сақтау құрылғысында деректер тасығыш ретінде магниттік таспалар мен дискілер, оптикалық дискілер, шалаөткізгіш құрылымдар, магниттік қабықшалар (пленкалар), т.б. пайдаланылады. Есте сақтау құрылғысының негізгі параметрлері — сыйымдылық (бір уақытта сақталатын ақпарат мөлшері — бірнеше ондаған байттан бірнеше Гбайтқа дейін) және айналу уақыты (үзіліссіз екі айналым аралығындағы ең аз уақыт — ондаған наносекундтан бірнеше милисекундқа дейін). Жедел жады (ЖЖ)– ақпаратты сақтау құрылғысы. Компьютер тоққа қосылып тұрғанда ғана ЖЖ-да ақпарат сақталады, яғни ол уақытта жады және RAM (Random Access Memory) деп аталады. Бұл жады екі бөлікке бөлінеді: біріншісі қолданбалы программалар мен операциялық жүйелер үшін қолданылады, ал екіншісі (жоғарғы жады) қызмет көрсету мақсаттары үшін (ДК құрылғыларын тестілеу программаларын және операциялық жүйені алғаш жүктейтін, экранға бейнені жіберетін программаларды сақтауға арналған).Тұрақты жадтау құрылғысы(ТЖҚ, ағылш. read-onlу memorу, ROM) – ақпаратты тұрақты есте сақтауға арналған, яғни арнаулы құрылғының көмегіме бір рет жазылады да сонан соң одан тек оқуға болады. ТЕСҚ-сы компьютерді тоққа қосқан соң өзін тексеретін процедура – енгізу-шығару базалық жүйесін (BIOS) қамтиды.Жедел жадының көлемі үшін қатты дискінің сыйымдылығы көрсетіледі. Қатты магниттік дискіге жинақтауыш (НЖМД немесе винчестер) компьютермен жұмыс жасағанда пайдаланатын ақпаратты сақтауға арналған. Тоққа қосылмаған жағдайда да ақпарат қатты дискіде сақталып тұрады, диск сыйымдылығы біршама үлкен. Қажет болса дискіні бірнеше бөліктерге бөлуге болады, әр бөлігі бөлек логикалық дискінің ролін атқарады.