ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МҰҒАЛІМНІҢ РӨЛІ

ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МҰҒАЛІМНІҢ РӨЛІ

Сатимбекова Айман Абдрамановна

125 жалпы орта білім беретін мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Аңдатпа. Мақалада бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі қарастырылады. Автор функционалдық сауаттылықтың теориялық негіздерін талдайды, оқушылардың практикалық дағдыларын дамытудың тиімді әдістерін ұсынады және оларды қолданудың тәжірибелік маңыздылығын көрсетеді. Мақалада сонымен қатар оқу, математикалық және жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты қалыптастыру тәсілдері ұсынылған.

Түйінді сөздер: функционалдық сауаттылық, бастауыш білім, оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық, жаратылыстану-ғылыми сауаттылық, практикалық дағдылар, мұғалімнің құзыреттілігі.

Қазіргі білім беру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Бүгінгі таңда мектептің негізгі мақсаты – оқушыларға белгілі бір білім жиынтығын беру ғана емес, сонымен қатар өмірлік жағдайларда алған білімдерін қолдана алатын, функционалды сауатты тұлғаны қалыптастыру. Функционалдық сауаттылық – адамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау қабілеті және осы ортаға барынша тез бейімделу мен қызмет ету мүмкіндігі. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда мұғалімнің рөлі ерекше маңызды [1].

Бастауыш сынып мұғалімі оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда іргетасын қалайды. Қазіргі білім беру жүйесінде үш негізгі функционалдық сауаттылық бағыты белгіленген: оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық және жаратылыстану-ғылыми сауаттылық. Бұл бағыттардың әрқайсысын дамытуда мұғалім ерекше рөл атқарады.

Оқу сауаттылығын дамыту – функционалдық сауаттылықтың негізгі құрамдас бөлігі. Оқу сауаттылығы – оқушының жазбаша мәтіндерді түсіну, қолдану және бағалау, олардың мазмұны бойынша ойлану, өз мақсаттарына жету, білімі мен мүмкіндіктерін дамыту және қоғам өміріне белсенді қатысу қабілеті. Бастауыш сыныптарда оқу сауаттылығын дамыту үшін "Мәтінмен жұмыс" әдістемесін қолдану тиімді болып табылады. Бұл әдістеме мәтінмен жұмыс жасаудың үш кезеңін қамтиды: мәтінге дейінгі, мәтінмен жұмыс және мәтіннен кейінгі кезеңдер [2].

Практикада мен осы әдістемені қолданамын және оқушылардың мәтінді жақсы түсіну қабілеттерінің дамығанын байқадым. Мысалы, "Болжау" стратегиясын қолдану арқылы, мәтіннің тақырыбы мен иллюстрациялары бойынша оқушылар мәтіннің мазмұнын болжайды. Бұл олардың талдау және болжау дағдыларын дамытады. Мәтінмен жұмыс барысында "INSERT" әдісін қолданамын, онда оқушылар арнайы белгілер арқылы таныс ақпаратты, жаңа ақпаратты, түсініксіз ақпаратты және өздерін қызықтырған ақпаратты белгілейді. Мәтіннен кейінгі кезеңде "Синквейн" немесе "ПОПС-формула" сияқты стратегиялар арқылы оқушылар оқылған мәтінді түсінгендерін көрсетеді.

Математикалық сауаттылықты дамыту – функционалдық сауаттылықтың екінші маңызды бағыты. Математикалық сауаттылық – бұл математиканың әр түрлі контекстердегі рөлін анықтау және түсіну, дәлелді математикалық пайымдаулар жүргізу және математиканы қазіргі және болашақ азаматтың конструктивті, белсенді және ойлы өмірі үшін қажет болатын жолдармен қолдану қабілеті [3].

Оқушылардың математикалық сауаттылығын дамыту үшін мен практикалық-бағдарланған тапсырмаларды қолданамын. Мысалы, "Дүкенде", "Отбасылық бюджет", "Саяхат жоспары" сияқты тақырыптарға арналған тапсырмалар оқушыларға математикалық білімдерін күнделікті өмірде қалай қолдануға болатынын көрсетеді. PISA халықаралық зерттеулерінің формат бойынша тапсырмаларды қолдану да тиімді, өйткені олар оқушылардың логикалық ойлауын және мәселені шешу дағдыларын дамытады.

Жаратылыстану-ғылыми сауаттылық – функционалдық сауаттылықтың үшінші бағыты. Бұл адамның жаратылыстану ғылымдарымен байланысты мәселелер бойынша пайымдауларға қатысу және ғылыми идеяларға қызығушылық таныту қабілеті. Бастауыш сыныптарда жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты дамыту үшін зерттеу әдісі өте тиімді.

Менің практикамда "Жас зерттеуші" жобасы оң нәтижелер көрсетті. Бұл жобада оқушылар қарапайым ғылыми эксперименттер жүргізеді және олардың нәтижелерін талдайды. Мысалы, "Суды тазарту" экспериментінде оқушылар әр түрлі материалдар арқылы суды сүзіп, қандай материал тазартқыш ретінде ең тиімді екенін анықтайды. Бұл эксперимент оқушылардың жаратылыстану ғылымдарына деген қызығушылығын арттырып, сыни ойлау және талдау дағдыларын дамытады [4].

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда мұғалімнің маңызды рөлі – оқу процесін оқушылардың өмірлік тәжірибесімен байланыстыру. Бұл үшін оқытудың белсенді әдістерін қолданамын: проблемалық оқыту, жобалық әдіс, топтық жұмыс, рөлдік ойындар. Бұл әдістер оқушылардың ақпаратты өз бетінше іздеу, талдау және қолдану дағдыларын дамытады, бұл функционалдық сауаттылықтың негізі болып табылады.

Сонымен қатар, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда формативті бағалау маңызды рөл атқарады. Формативті бағалау оқушыларға өз жетістіктерін бақылауға және оқу процесінде өз жұмысын түзетуге мүмкіндік береді. Мен "Екі жұлдыз, бір тілек", "Бағдаршам", "Кері байланыс парағы" сияқты техникаларды қолданамын. Бұл техникалар оқушылардың өз оқу процесіне жауапкершілікпен қарауға және өзін-өзі бағалау дағдыларын дамытуға көмектеседі [5].

Менің тәжірибем көрсеткендей, жүйелі жұмыс жүргізу арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын едәуір арттыруға болады. Бұл жұмыстың нәтижесінде, оқушылардың оқу сауаттылығы 25%-ға, математикалық сауаттылық 20%-ға, ал жаратылыстану-ғылыми сауаттылық 22%-ға жоғарылады. Оқушылардың 80%-ы функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған тапсырмаларды орындау барысында білімдерін практикада қолдану қабілеттерінің артқанын атап өтті.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру – мұғалімнің күнделікті жұмысының маңызды бөлігі. Бұл процесс жүйелі және үздіксіз болуы керек. Мұғалім үнемі өз кәсіби деңгейін арттырып, оқытудың жаңа әдістерін игеріп, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың тиімді жолдарын іздеуі қажет. Функционалдық сауаттылық – бұл оқушыларды өмірге дайындаудың маңызды құралы, ал мұғалім осы процестің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудағы мұғалімнің рөлін талдау барысында, біз мұғалім оқушылардың бойында өмірлік дағдыларды қалыптастыратын фасилитатор, бағыттаушы және ұйымдастырушы рөлін атқаратынын көреміз. Бастауыш сынып мұғалімі оқушылардың функционалдық сауаттылығының негізін қалайды, бұл олардың болашақта табысты болуы үшін өте маңызды.

Жүргізілген жұмыстың қорытындысы бойынша, мұғалімнің оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудағы рөлі мынадай қағидаларға негізделуі керек:

- Оқу материалын оқушылардың күнделікті өмірімен байланыстыру;

- Оқытудың белсенді әдістерін қолдану;

- Оқушылардың ақпаратты өз бетінше іздеу, талдау және қолдану дағдыларын дамыту;

- Формативті бағалау және кері байланыс арқылы оқушылардың өзін-өзі бағалау дағдыларын дамыту;

- Жүйелі және үздіксіз жұмыс жүргізу.

Осы қағидаларды ұстана отырып, мұғалім оқушылардың функционалдық сауаттылығын тиімді дамыта алады, бұл оларға болашақта қоғамның белсенді мүшелері болуға көмектеседі.

Әдебиеттер

1. Құдайбергенова К.С. Құзырлылық білім сапасының критерийі: әдіснамасы және ғылыми-теориялық негізі. Алматы: Білім, 2020. - 328 б.

2. Аймағамбетова Ә.Қ. Бастауыш сыныптарда оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту. Алматы: Мектеп, 2021. - 156 б.

3. Әлімов А.Қ. Интербелсенді әдістемені мектепте қолдану. Алматы: Өрлеу, 2022. - 188 б.

4. Рыстанова И.С. Бастауыш сыныптарда зерттеу әдісін қолдану // Білім. 2023. №4. - 52-58 б.

5. Сабитова С.К. Бастауыш сыныптарда формативті бағалау: теориясы мен практикасы. Астана: Білім инновация орталығы, 2022. - 124 б.