Ғылыми жоба Өсімдік - өмір нәрі, өмір сәні

Атырау қалалық білім бөлімі

М.Өтемісов атындағы орта мектеп

Ғылыми жоба

Жұмыстың тақырыбы: Өсімдік - өмір нәрі, өмір сәні

Бағыты: биология, дүниетану

Орындаушы: Сырымғалиқызы Ләззат

4 «А» сынып

М.Өтемісов атындағы орта мектеп

Атырау қаласы

Атырау облысы

Жұмыстың жетекшісі: Тлеумуханова Айымгүл Сағынбайқызы

Бастауыш сынып пән мұғалімі

2017-2018 оқу жылы

Ғылыми жоба тақырыбы: Өсімдік - өмір нәрі, өмір сәні

 Жобаның негізгі мақсаты: Өсімдіктер түрлерімен танысу, теориялық білім алып қана қоймай олардың адам ағзасына тигізер әсерін зерттеу.
Ғылыми жобаның міндеттері:

• Өсімдіктер туралы ақпарат жинау;
  • Интернеттерден дерек көздерін қарастыру;
  • Жинаған ақпаратты сараптау, нақтылау;
  • Зерттеу жұмыстары арқылы жоспарланған нәтижеге жету;
  
  Ғылыми жобаның өзектілігі:
  Қазіргі арпалыс уақытта адамдардың жүйке - жүйесі жұқарып, денсаулығы нашарлауына байланысты, олардың көңіл – күйін жақсарту факторларын зерттеп анықтау.
  
  Ғылыми жобаның болжамы:
  Егер “Өсімдіктер - адам өмірінде” туралы толық мағлұмат алып, эксперимент түрінде дәлел тапсам, онда алған білімді күнделікте қолданып, өз отбасына қажетті өсімдіктерді өсіре аламын.
  
  

• Күтілетін нәтиже:
  • өсімдіктер түрлері туралы деректі көздер жинақталады
  • интернеттен қажетті сайттарды анықтау, ақпаратты алу машығым артады.
  • эксперименттік жұмыстар жүргізу қабілетім қалыптасады.
  • сараптамалық, зерттеушілік мәдениетім дамиды

• Гербарий материалдарын жинақтауды үйренем.

Мазмұны:

   1.Кіріспе

2. Негізгі бөлім:

2.1. Өсімдік- тірі табиғаттың бөлігі

2.2. Өсімдіктің пайдасы.

2.3. Гербарий дайындау

2.4. Раушан гүлінің сыры

2.5. Қалампыр гүлінің әртүрлілігі.

2.6. Қалампыр - бейкүнәліліктің нышаны.

2.7. Түймедақ гүлінің құпиясы неде?

3. Біздің зерттеу жұмысымыз

3.1. Гүлдердің тарихымен танысу.

3.2. Гербарийлердің нәтижесі.

4. Қорытынды

5. Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Өсімдіктер әлемі – тірі табиғаттың бір бөлігі. Өсімдіктер адам өмірімен және жануарлар әлемімен де тығыз байланысты. Табиғатта өсетін өсімдіктердің адамзатқа тигізетін пайдасы зор. Олардың кейбіреуін тамаққа пайдаланса, енді бір тобын әртүрлі шаруашылықта пайдаланады. Өсімдіктер адам өміріне қажетті ауаны оттегімен байытады. Өсімдіктер қалалар мен ауылдарды шаң - тозаңнан қорғайды. Яғни, өсімдіктер адам көңіл - күйіне ерекше әсер етеді. Бөлмеге жасыл өсімдік өсірсеңіз, өзіңізді бөлмеде емес, ерекше бір орында отырған сияқты сезінесіз. Өсімдік адамның денсаулығын нығайтып, бойына күш береді. Қоғамдық орындарда, бөлмелерде өсімдік өсірілсе, олардың хош иісі мен сәнді реңі адамның жүйке жүйесінің жұмысын жақсартып, көңіл - күйін шаттандырады. Адам өсімдіктерді сәндік үшінде өсіріп эстетикалық ләззат алады. Өсімдіктер айналадағы шуды да бәсеңдетеді. Ал шудың адамның жүйке жүйесіне жағымсыз әсер етіп, қан қысымын көтеретіні белгілі. Ағаштар жол жиегіне неғұрлым жиірек орналасса, соғұрлым дыбысты жақсы басады.

Негізгі бөлім

Халқымыз өсімдіктердің пайдасын, қадір - қасиетін жоғары бағалаған, мысалы «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын», «Ер - елдің көркі, орман - тоғай жердің көркі», «Дәрі - шөптен шығады, дана - көптен шығады», « Қораңда малың болсын, көшеңде талың болсын», деген мақалдар өсімдік атаулының ерекше қасиетті екенін дәлелдейді. Осындай даналық сөздерден табиғаттың көркі, сымбаты мен сұлулығы - өсімдіктер
әлемін қорғау керек екенін ұғуға болады. Өсімдіктер сарқылмайтын қазына емес. Сондықтан оларды орынды пайдаланып, қорғай білудің пайдасы зор.
Гүлді құмырасымен біреу сыйға тартса, сіз ол адамға сол гүл үшін аз болса да ақы төлеуіңіз керек екен. Себебі, құмырадағы гүл «мені бағалады» деп «риза» болып, одан әрі жайқалып өсе түседі екен. Ал, өсімдіктерге дұрыс қарамаса, уақытында суарып тұрмаса «ренжіп», адам ағзасына зиянды улы химиялық заттар бөліп шығаратын көрінеді.
Өсімдіктер көп өсірілген жерде сіз оңай тыныс алуға болатынын байқадыңыз ба? Олар өз бойларынан бізге оттегі шығарып қана қоймай, адам айналасындағы қоршаған ортаның биоаумағын тазартады. Үй ішінде әдемі өсімдіктер көп болса, сіздің көңіл күйіңіз әрқашан жадыраңқы жүреді.
Гүлдің қасында 15 минуттай отырсаңыз да жеткілікті. Сіз өзіңіздің жаңа күш жинап, демалғаныңызды сезесіз. Өйткені өсімдік эфир майларын бөліп шығарады. Сіздің ағзаңыздағы зат алмасу процесі ұлғая түседі.

Өсімдіктердің кеппе түрлерін жинақтауда адамға жақсы демалыс береді. Кеппе өсімдіктерді жинақтау ғылыми тілде –гербарий деп аталады.

Гербарий (herbárium, лат. herba — «шөп») — зерттеу және жүйелеу мақсатында арнайы жиналып, кептірілген өсімдіктер коллекциясы; олар сақталатын мекеменің аты. Алғашқы гербарийлер (латынша herbarіum, herba – шөп, өсімдік) Қайта өркендеу дәуірі кезінде пайда болған. Бұл атауды 18 ғасырдың басында француз ботанигі Жозеф Питтон де Турнефор алғаш рет қолданды. Ал гербарий ұғымының кең таралуына әсер еткен Швеция Ғылым академиясының тұңғыш президенті Карл Линней еңбектері болды. Гербарий үшін жиналатын өсімдіктер пышақпен, қайшымен кесіліп немесе кішкене күрекшемен қазылып алынып, гербарийлік папкаға қатталып, престерде кептіріледі, содан соң қатты қағаз бетіне тігіліп немесе желімделіп, астына өсімдіктің атауы, қай жерден, қашан, кім жинағаны жазылады. 16 ғасырда тұңғыш рет өсімдіктерді осындай тәртіппен кептіріп сақтаған Болонья университетінің профессоры Лучо Гини. Алғашқы гербарийлердің басым көпшілігі көп томдық кітап сияқты қатталынып сақталған. Гербарий – ботаникалық зерттеулердің негізі болып табылады. Қазіргі кезде гербарийдің төрт түрі бар: 1) жалпыға ортақ немесе халықаралық гербарийлер – құрамында бүкіл дүние жүзінен жиналған 4 млн-нан астам биологиялық таксондардың жиынтығынан тұрады. Дүние жүзіндегі ең ірі гербарий (6 млн-нан астам өсімдік жиналған) Кью қаласындағы (Ұлыбритания) ботаникалық бақта сақталған; 2) ұлттық гербарийлер; 3) аймақтық гербарийлер; 4) арнайы гербарийлер (оқу құралына, белгілі бір жұмыстарға, арнайы зерттеу бағдарламаларына арналған).^[1] Қазақстанның ұлттық гербарийі Ботаника және фитоинтродукция институтында сақталған. Ол – Жер шарындағы ірі гербарилердің бірі. Қазақстанның ұлттық гербарийінде саңырауқұлақтар мен қыналардың жүз елу мың, мүк, қырыққұлақ тәрізділердің, ашық тұқымдылар мен гүлді өсімдіктердің екі жүз елу мың үлгісі жинақталған. Қазақстандағы ірі аймақтық гербарийлер қатарына Батыс Қазақстан гуманитарлық университетінің, Алтай ботаника бағының, Қарағанды ботаника бағының, Қостанай мемлекеттік университетінің гербарийлерін жатқызуға боладыү.

Енді осы ғылыми жобаны жазуға себепші болған раушан, түймедақ, қалампыргүлі туралы айтып өтсем.

  Сіз бүгінге дейін жаныңызға жақын адамнан сыйлыққа раушан гүлін алып көрген боларсыз немесе сүйікітіңізге осы бір кереметтей гүлді тарту етіп қуантқан да шығарсыз. Ал сіз раушан гүлінің тарихы туралы бір сәт ойланып көрдіңіз бе? Жоқ?! Раушан  – гүлдердің патшайымы. Жалынды махаббат пен тәжім етудің, сүйкімділіктің нышаны. Раушан бағзы замандардан-ақ ең сәнді өсімдік саналып келген. Аталған гүлдің әдемілігі жағынан да, түсінің байлығы жағынан да, мұрныңызды жарардай хош исі тұрғысынан да теңдесі жоқ  десек, артық айтқандық емес. Келісесіз ғой?! Ежелгі Иран халқында осы гүлдің көркемдігі туралы жүздеген томды кітаптар жазылған. Еңбектегі Иран халқының ақындарының айтуынша, раушан Тәңірдің тарту еткен сыйы екен. Күндердің күнінде Флора патшалығының балалары Құдайдан өздеріне қашанда ұйқыда жүріп, билеушіге тән міндеттерін есінен шығарып ала беретін Лотостан басқа патша тағайындап беруін жалынып сұрайды. Мейірімді Аллаһ Тағала өтініштеріне құлақ асып, оларға өткір тікенді, періштедей пәк ақ раушанды жібереді. Раушан гүлінің тарихы жер бетінде адамзат баласы пайда болмай тұрғанда, яғни осыдан 25 миллион жыл бұрын басталатындығына көптеген ғалымдардың еңбектеріндегі деректер дәлел бола алады. Раушан туралы қолжазбалардағы ең көне деректер Тигр мен Ефрат өзендерінің арасында орын тепкен Ура қаласындағы патша моласынан табылған (осыдан 5000 жыл бұрын). Конфуцийдің еңбектеріне сүйенер болсақ, ежелгі  Қытайдың патшалық кітапханасында раушан туралы 600 кітап болған екен. Және сол кездің өзінде қытайлықтар раушан майын дайындау тәсілін жетік білген. Б.з.д. 372-287 жылдары өмір сүрген Теофраст раушан гүлдің жабайы және бақта өсетін түрлерін ажыратып берген. Ал, көненің көзі саналатын Алтай қорғандарынан (б.з.д. V – IV ғ.ғ.) раушандар бейнеленген күміс тиындар табылған. Раушандар әлеміндегі соңғы жаңалықтар

•Әр түрлі елдердің селекционерлерінің арқасында бүгінде раушанның шамамен 25 000 сұрпы алынған.

•Раушанды сұрыптауды жүргізіп отырған алпауыт мемлекеттердің басында  Франция, АҚШ және Англия тұр.

•Раушан гүлдері ақ, алқызыл, сары тіпті қара және көгілдір түсті болып келеді. Гавай аралдарының көгілдір аспандарының астында көгілдір күлтелі раушандар жайқалып тұрады.

•Раушандардың ең сирек кездесетін түрі – меруерт раушандар. Мұндай гүлдер Румынияның Клуж қаласындағы «Напока» ботаникалық бағында өсіріледі. Күлтелері ашық жасыл түсті бұл таңғажайып раушандар инеліктің қанатын еске түсіреді.

• Бұл аз десеңіз, соңғы уақытта мұңды кейіптейтін қара раушандар дүниеге келген. 
Жайнаған алқызыл раушан гүлі көңілге қандай қуаныш сыйласа, ағзаға да сондай қуаныш сыйлай алады екен. Одан жасалған тұнба адамның иммунитетін күшейтіп, ісік аурулары мен туберкулездің алдын алады, көк жөтел, өкпенің қабынуында да керемет ем болатын көрінеді.

Раушан гүлінің емдік қасиетін зерттеген  неміс ғалымдары одан жасалған тұнба ны дәріханаларға шығаруды көздеп отыр. Ал бұл тұнбаны жасау түк те қиын емес. Ол үшін гүлдің қызыл күлтеше жапырақтарының 80 грамын таза суға шайып алып, оған 100 миллиграмм қайнаған ыстық су құйыңыз. Сөйтіп оны баяу отта он бес минут қайнатыңыз. Сосын тұнбаны бір тәулікке қараңғы әрі салқын жерге қою керек. Бұл кезде гүлдің күлтешелеріндегі барлық дәрумендер емдік қасиетке ие болады. Енді оған 100 грамм бал қосып, тағы 2 минут қайнатып жіберіңіз. Қоспаны тағы 1 тәулік сақтап, келесі күннен бастап екі шәй қасықтан күніне үш рет ішіп тұрсаңыз, өзіңізді сергек әрі көңілді сезінесіз. Бұл тұнба тез шаршайтын адамдарға да күш-қуат береді.

Қалампыр (Dianthus) — қалампырлықтар тұқымдастарына жататын біржылдық және көпжылдық өсімдіктерінің бір туысы. Қалампырдың Азияда, Африкада, Еуропада шөп және бұта болып есетін 300-дей түрі бар. Солардан бұрынғы КСРО жерінде өсетіндері — 80. Қалампыр топтанып өседі. Гүлінен эфир майы алынады. Қалампырдың бірнеше түрі декорация ретінде теплицаларда, құмыраларда өсіріледі. Кейде шала бұта түрінде де кездеседі. Қазақстанның далалық аймақтарында, су алабындағы шалғындарда, тасты төбе баурайында, шалғынды тау бөктерінде өсетін 29 түрі бар. Еуразия мен Африкада, негізінен, Жерорта теңізі жағалауларында кездесетін 300-ге жуық түрі белгілі. Кейде шала бұта түрінде де кездеседі. Қазақстанның далалық аймақтарында, су алабындағы шалғындарда, тасты төбе баурайында, шалғынды тау бөктерінде өсетін 29 түрі бар. Бұлардың биіктігі 15 – 50 см-дей, жапырағы таспа немесе қандауыр тәрізді болады. Қалампыр туысының өзіне тән ерекшелігі – бірігіп кеткен тостағанша жапырақшаларының түбі қабыршақтанып келіп, гүл жапыраққа жабысып тұрады. Көбінесе қызыл, қызғылт, ақ, ала түсті, хош иісті, дара гүлдері сабағы мен бұтағының басында жетіледі. Гүл жапырақшаларының шеті тілімденген не ара тісті ирек. Көбелектермен тозаңданады. Маусым – тамыз айларында гүлдеп, жеміс салады. Жемісі – көп тұқымды қауашақ. Қытай, түрік, бақша, гренадин, Шабо қалампырлары Қазақстанның гүл өсіретін шаруашылықтарында әсемдік үшін өсіріледі. Ала қалампыр мен қытай қалампыры халықтық медицинада және парфюмерияда пайдаланылады. Емдік мақсатта өсімдіктің жер үстіндегі бөлігін гүлдеп тұрған кезінде жинайды.

Қалампыр - бейкүнәліліктің нышаны Жанымызды жадыратып, қуаныш сыйлаудан шаршамайтын тіршілік иелері - гүлдер туралы әңгіме кімнің болсын көңіл-күйіне жақсы әсер етеді. Қалампырдың тарихы Есте жоқ ерте заманда Диана атты құдай сәтсіз өткен аңшылық сапарынан көңіл-күйі түсіп, мазасызданып келе жатады. Кенет орман жиегінде сыбызғы тартып көңілді отырған бақташы қызға көзі түсіп кетеді. Ай десе аузы, күн десе көзі бар бойжеткенге зығырданы қайнаған Диана: «Сенің сыбызғыңның кесірінен маған олжа болуға тиіс қыр құстарының барлығы үркіп кетті, сондықтан сені жазалаймын!» деп айыптай бастайды. Ештеңеден хабары жоқ бақташы қыз кінәсі жоқтығын айтып ақталады, аяуын сұрап жалынып-жалбарынады. Алайда, көзін шел басқан Диана одан сайын ашуланады да қыздың екі көзін ойып алады. Арада біраз уақыт өткен соң, ол өз-өзіне келеді де, өкініштің улы запыраны өзегін өртей бастайды. Бәрі де кеш еді... Сонда ол өз айыбын аздап болсын жуу үшін және бақташының есімін тарихта қалдырмақ болып, екі көзді жерге лақтырып жібереді. Сол сәтте көздердің орнына екі қалампыр гүлі өсіп шығады... Осы оқиғадан орын алғаннан бері қалампыр - бейкүнәліліктің нышаны болып келеді екен. Қалампырдың мәртебесі Ежелгі Қытайда қалампырды хош иісі үшін қатты құрметтеген. Хан сарайына кіріп, ханмен кездескісі келген қарапайым халық қалампыр күлтесін шайнауы тиіс. Өйткені, күзетшілер олардың аузынан қалампыр иісінің шығып тұруын қадағалаған екен. Францияда қалампырдың мәртебесі раушан гүлімен бірдей саналған және француздық сәнқой ханымдар қалампыр күлтелерімен көйлектерін, қалпақтарын сәндейтін болыпты. Ағылшындықтар қалампырды

У. Шекспирдің шығармалары арқылы танып, жақсы көріп кеткен екен. Ал Испанияда қызыл қалампыр теріс күштер мен сәтсіздіктерден сақтайтын бойтұмар ретінде бағаланады. Жас қыздар әскерге аттанып жатқан сүйіктілеріне қалампыр гүлін береді. Себебі олар қалампыр бәле-жаладан сақтайды деп сенеді. Кейбір елдер қалампырды махаббаты нышаны санап, тек қана ғашық жандар сыйлайтын гүл ретінде танып, қадірлеп жатады.

Қалампырдың табиғатта 300-ден аса түрі белгілі шөптесін өсімдік. Көгалдандыруда оның 70-тей түрі қолданылады. Бұл өсімдікті жекелеп те, топтап та өсіруге болады және гүлшоғырын жасауға қолданады. Биіктігі түріне қарай 10-60 см аралығында және гүлдеу мерзімдері де әр түрлі болып келеді. Табиғатта өсетін қалампырлардан гөрі көгалдандыруда өсірілетін қалампырлар ерте және ұзақ гүлдейді. Қалампырдың біржылдық, екіжылдық және көпжылдық түрлері бар. Қазақстанның шалғындық жерлері мен ормандарында 32-ге жуық түрі болады. Қалампырдың кейбір түрлерінің гүлдері хош иісті. Осы хош иісті түрлері сабын, иіссулар жасауда қолданылады. Қалампырдың емдік қасиеті де жоғары. Сол себепті де халық медицинасында кеңінен қолданылады. Оның аласа бойлы түрлерін альпі шоқыларына ексе, биік бойлы түрлерін жаздық гүлзарларда өсіреді. Ал, біржылдық қалампырды әдемі түбектерге егіп аулаға, терезе алдына қоюға болады. Флористикада гүлшоғыр жасауға жиі пайдаланады.

Күтімі

Топырағының құнарлы болғаны дұрыс. Қышқыл топырақты ұнатпайды. Күн сәулесі мол түсетін жарық жерлерде жақсы өседі. Күнделікті молынан суғару керек.

Көбейтілуі

Біржылдық қалампырды ерте гүлдету мақсатында жылыжайларда тұқымы арқылы көбейтеді. Ал, сұрыпталған түрлерін түбін бөлу арқылы көбейткен жөн. Тұқымы арқылы көбейткенде, қалампырдың тұқымын бірден жеңіл топырақ салынған жәшікке егеді. Жас көшеттерін жиі суғарып тұру керек.

Қалампыр туралы тақпақ

Қалампырды гректер

«Құдіретті гүл» дейді.

Хош иісті қалампыр

Ерекше әсем гүлдейді

Қалампырдың кейбір түрлері

Армерия қалампыры

(Dianthus armeria) — бір немесе екіжылдық шөп өсімдігі. Биіктігі 10—45 см-дей, бірнеше тал сабақтары тік өседі. Армерия қалампыры бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігінің, Кавказдың ормандарының ашық жерлерінде, топтанып біткен ағаштардың араларында өседі. Бұл қалампырды қой да, ешкі де, сиыр да, жылқы да жей беретін бұрынғы КСРО-дағы жем-шөптік өсімдіктердің ішіндегі маңызды бір түрі болып табылады.

Арамжоңышқа, борбас қалампыр

(Dianthus Borbasii) — көпжылдық шөп өсімдігі. Сабағының ұзындығы 40 см-дей, тік өседі. Арамжоңышқа бұрынғы КСРО-ның еуропалық белігіндегі, Кавказдағы, Батыс Сібірдегі және Орта Азиядағы қарағай ормандарының, шабындық жерлердің, құмдауыт аңғарлардың өсімдіктерімен бірге өседі. Мұны мал жемейді. Тамырынын құрамында сапонин көп болады.

Сақалды қалампыр

(Dianthus barbatus) — Орта және Оңтүстік Еуропаның жерінде өсетін шөп өсімдігі. Сақалды қалампыр көбінесе кесінділеп өсіріледі.

Шоқпарбас қалампыр

(Dianthus capitalus) — көпжылдық шөп өсімдігі. Мұның сабағының ұзындығы 30—70 см. Шоқпарбас қалампыр Донның, Қырымның, Кавказдың орманды алқаптарынын тастақ беткейлері мен қырат аймақтарында өседі. Мұны мал аздап болмаса, көп жемейді. Шоқпарбас қалампырдың тамыры мен гүлінде аздаған сапонин болады. Бұл қалампырды ел арасында тіс ауруына, безгекке қарсы қолданады.

Гранаталық қалампыр

— ашық жерге еккенде ауа райының әсерлеріне тезімді, аязға шыдамды келетін қалампырдың бір сорты. Бұған гренадин және сақалды қалампыр жатады.

Өзгергіш қалампыр

(Dianthus polimorphus) — көпжылдық шөп өсімдігі. Сабағының ұзындығы 35—50 см. бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігі мен Кавказда кездеседі, сонымен қатар Ақтөбе облысының жерінде де өседі; 1934 жылы Родионованың зерттеуі бойынша мұны қой жемейтін болып шыққан. Тамырында аздаған сапонин бар.

Қытай қалампыры

(Dianthus chinensis) — Шығыс Қытайдан таралған қалампыр. Бұл жылыны онша сүймейді. Гүл шаруашылығында Қытай қалампыры біржылдық өсімдік ретінде әсемдік үшін өсіріледі.

Тарғақ қалампыр

(Dianthus squarrosus) — көпжылдық өсімдік. Мұның сабағының ұзындығы 15—25 см. Бұрынғы КСРО-ның қыратты құмдарында өседі.

Қауырсынды қалампыр

(Dianthus plumarius) — Батыс Альпіден таралған қалампырдың бір турі. Қауырсынды қалампырды кесінділеп көбейтіп, декорация үшін өсіреді.

Шұбар қалампыр

(Dianthus discolor) — сабағының ұзындығы 20— 40 см көпжылдық қалампырдың бір түрі. Кавказдың альпілік және субальпілік шабындықтарында, жайылымдарында, орманды тауларында өседі. Мұны мал жемейді. Шұбар қалампырдың дәрілік мәні бар: қуық тұтылуға қарсы, іштен құрт түсіру үшін қолданады.

Әбзел қалампыр

(Dianthus superbus) — шөп өсімдігі. Бұл гүлі мен иісі әдемі өсімдік. Әбзел қалампырдың гүлі мен тамырын кептіріп, бұрынғы кезде ел арасында иісіне және дәміне бола кейбіреулер насыбайға қосып, қалампыр жөнінде:

Қалампырлы насыбай, Насыбайды атпасам, — Ауырар менің басым-ай.

— деп өлең де шығарған.

Құм қалампыр

(Dianthus arenarius) — қалампырлардың ішіндегі көпжылдық шөп өсімдіктерінің бір түрі. Мұның негізгі белгісі: сабақтары жер бетіне шығысымен қою жапырақтары жайылып, бұтақтанып кетеді. Құм қалампыр бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігінің, Кавказдың қарағайлы ормандары мен құмайттарында кездеседі. Мұны малдың қай түрі болса да жей береді. Тамыры мен гүлінде сапонин бар.

Құлпырған қалампыр

(Dianthus supbus) — көпжылдық шөп өсімдігі. Мұның жіп тәрізденген тамырсабағы жерде төселіп жатады. Құлпырған қалампыр бұрынғы КСРО-нің Еуропалық белігінің, Сібірдің, Орта Азияның және Қиыр Шығыстың орманды аймақтарында, шабындық жерлерінде, сирек өскен қайыңның арасында, топтанып өскен ағаштардың айналасындағы ашықтарда кездеседі. Таулы жерлердің альпі аймақтарында өсе береді. Хакас автономиялы облысы мен Шығыс Сібірдің жерінде мұны қой өте сүйсініп жейді де, жылкы жөнді жемейді.

Жазық қалампыры

(Dianthus campestris) — көпжылдық өсімдік. Сабағының ұзындығы 10—40 см. Көбінесе орманды тоғайлар мен орманды далаларда өседі. Мұны мал тік тұрғанда онша сүйсініп жемейді, шабылған шөбін жақсы жейді. Жазық қалампырының тамыры мен гүлінде аздап сапонин, ал бүкіл денесінде алкалоид табылған.

Әртүсті қалампыр

(Dianthus versicolor) — сабағының ұзындығы 20—50 см, тамыры жуан көпжылдық шөп өсімдігі, Әртүстіқалампыр бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігіндегі, Сібірдегі, Қиыр Шығыстағы және Орта Азиядағы қарағайлы орманда, қырат жайылымында, тастақ беткейлерде өседі. Мұны әсіресе қой сүйсініп жейді. Бүкіл денесінде сапонин бар. Қалампырдың бұл түрінен жасалған препараттарды медицинада қолданады: олар адам денесіндегі жұмсақ ет талшықтарының қабілеттілігін арттырады.

Шөп қалампыр

(Dianthus deltoides) — сабағының ұзындығы 10—40 см. жіңішке тамыр сабағы бар көпжылдық өсімдік. Шөп қалампыр бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігіндегі, Батыс Сібірдегі ормандарда өседі. Сабағы қатайғанша шошқадан басқа малдың барлығы жей береді. Сабақ, жапырақ, гүл сияқты жер бетіндегі мүшелерінде гүлденер кезінде витамин С болады. Көбінесе гүлінің құрамында сапонин болады.

Таспа қалампыр

(Dianthus leptopetalus) сабағының үзындығы 30—50 см, көпжылдық шөп өсімдіктерінің бір түрі. Таспа қалампыр бұрынғы КСРО-ның еуропалық бөлігінде, Батыс Сібірде, Орта Азияда өседі. Қой, сиыр, ешкі мұның шөбін де, пішенін де жақсы жейді. Мұның тамырында сапонин бар^]

Түймедақ гүлі – көпшіліктің ең сүйікті гүлдерінің бірі. Тіпті гүл өсіруге енді ғана бетбұрыс жасаған гүлпаздың өзі көгалдандыруды түймедақтан бастары анық. Жаз мезгілінің жаршысы болып есептелетін түймедақ еліміздің барлық аймағында өседі. 

Түймедақ (Matricаria) – ортасында сары дағы бар ақ түсті гүл. Өсімдіктің табиғатта 200-ге жуық түрі белгілі. Түймедақтың сары түсі де бар, дегенмен, ақ күлтелі түрі көп таралған. Түймедақтың табиғи түрі дәрілік қасиетімен жоғары бағаланады. Дегенмен, көбісі түймедақтың пайдасын біліп, шипалық мақсатта қолданбайтыны өкінішті.

Түймедақ гүлі көгалдандыруда кеңінен қолданылатын көпжылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 30-60 см аралығында болады. Гүлінің диаметрі 9 см-ге дейін жетеді. Дүние жүзіне таралған. Бақшаға еккен түймедақ жаз бойы молынан гүлдеп, ерекше көңіл күй сыйлайды.

Өсімдіктің сұрыпталған түрлерінің гүлі ірі болып келеді. Бойы аласа, гүлпарлы түрлері де бар. Сұрыпталған түрлерінің гүлдеу мерзімі ұзағырақ болады. Сұрыпына қарай маусымнан шілде айының соңына дейін гүлдейді. Алғашқы гүлдері сола бастаған кезде гүлсидамын қырқып тастаса, жаздың соңына қарай қайтара гүлдейді. Әрине, гүлі алғашқыдан сиректеу болады.

Түймедақ гүлін флористикада композиция жасауда пайдаланады. Өсімдікті көгалдандыруда гүлзарға жеке немесе топтап отырғызады.

Түймедақ гүлі топырақ талғамайды, дегенмен де молынан гүлдеуі үшін топырағы құнарлы болғаны дұрыс. Арам шөбін жұлып, түбін қопсытып тұру керек. Күнді жақсы көреді, бірақ алакөлеңкеде ұзағырақ гүлдейді. Сәуір айынан бастап, жауынды күнді ескермегенде, күн ара суғарып тұрған жөн.

Аула ерте көктемнен күзге дейін тұрақты гүлдеп тұрсын десеңіз, сүмбілшаш, құртқашаш, алтыншар, бақытгүлі, қашқаргүл т.б. гүлдермен бірге араластырып қатар-қатар егуге болады. Нәтижесінде, ауладағы өсімдіктер маусымнан қазанға дейін кезек-кезек гүлдеп адам жанын қуанышқа бөлейді. Мектеп пен балабақшаны көгалдандыруда да аталған гүлдерді егуге болады. Түймедақтың түбін жыл сайын көбейтіп тұрмаса, гүлдеуі нашарлап, гүлінің көлемі кішірейіп кетеді.

Көбейтілуі

Табиғаттағы түрлері өздігінен тұқымы шашылып көбейеді. Ал, көгалдандырудағы сұрыпталған түрлерін көктемде түбін бөлу арқылы көбейткен тиімді, әрі оңай. Көшеттің арақашықтығы биіктігінің жартысындай болу керек. Мысалы: түймедақтың биіктігі 70 см болса, арақашықтығы 35 см болғаны абзал.

Емдік қасиеті

Түймедақпен көптеген ауруды емдеуге болады. Түймедақ гүлі өт жолына тас байлану, тұмау, бас ауруына қарсы ем.

Өсімдіктен алынған эфир майы жүйке жүйесін әлдендіріп, ми тамырларын кеңітеді. Асқазан, ішек жолдарының жұмысын жақсартып, өтті жүргізіп, тәбетті ашуға көмектеседі. Бұлшық еттің жұмыс қабілетін арттырады. Сонымен қатар:

1) Суық тигенде екі шай қасық түймедақ гүлін 300 г суға қайнатып, 4 сағат бұқтырып тұнба жасау арқылы пайдалануға болады. Тұнбаны ертелі-кеш астан бұрын ішу қажет.

2) Асқазан ауруына екі ас қасық гүл үгітіндісін бір стақан қайнап тұрған суға салып, бір сағат жабық ыдыста бұқтырып алып ішу көмектеседі.

3) Бел ауырса, түймедақ гүлін ұнтақтап тұзы жоқ сары майға араластырып белге жағуға болады.

4) Тер шығаратын дәрі ретінде бір стақан гүл үгітіндісін қайнап тұрған суға салып, 40 минут бұқтырып алып қолданады. Тұнбаны сүзіп, ыстықтай ішкен дұрыс. 

Түймедақ гүл – гүлдің аты, дала гүліне жатады.

Қазақ халқы түймедақ гүлі туралы да біраз мәліметтерге ие. Бұл гүлдің атын «түймедақ гүл» деп атауының да өзіндік ерекшелігі бар. Түймедақ гүлі маусым айының басынан шілде айының соңына дейін гүлдейді. Гүл шоғы әдемі де әсем жасалған түймеге ұқсайды. Гүл шоғының ортасында сары дағы бар, ақ түсті дөңгелек гүл. Сары дағының жан-жағына ақ көкшіл, әдемі, ұсақ жапырақтар жайып тұрады. Әбден толық гүл жарғанда әдемі түймеге ұқсап, гүлі даланы ару түске бөлеп тұрады. Қазақ бұл гүлдің осы бейнесіне қарап «түймедақ гүл», «түймедақ», «танагүл», «дала түймесі» деп әр алуан аттармен атаған.

Қазақ совет энциклопедиясында түймедақ гүлі туралы былай баяндалады:

«Түймедағы – күрделі гүлдер тұқымдасына жататын біржылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Еуразия мен Африкада таралған 50-ге жуық түрі бар. Қазақстанда ең көп өсетін екі түрі кездеседі. Аптекалық түймегүлі, жалаңаш түйме гүлі Жерорта теңізі маңында, Иран, Ауғанстан, Еуропа бөлігінде, Кавказ, Орта Азия, Қазақстанда Іле, Жоңғар Алатауларында, Алтайда өседі. Биіктігі 10-35 сантиметр, сабағы тармақты, жапырағының ұзындығы 15-60 миллиметр, ені 5-15 миллиметр. Маусым, шілде айларында гүлдейді. Тамыз, қыркүйек айларында жеміс береді. Түймегүл медицинада ішек түйілуіне, метеоризмге қарсы және терлететін дәрі ретінде пайдаланылады. Түймегүл Ресей, Болгария, Румыния, Польшада қолдан өсіріледі».

Қазақ халқы түймедақ гүлін ертеден танып, оны да әсем, ажарлы гүлдер тобына жатқызады. Ол кез-келген күн көзі толық әрі жақсы түсетін өңірлерде, құнарлы топырақты жерлерде өседі. Бұл гүлді үйге, аулаға егуге болады. Тұқымы немесе түбінен бөлу арқылы көбейтеді. Ең оңай жолы көктем мезгілінде түбінен бөлу жолымен көбейту, көшеттерінің арақашықтығы биіктігінің жартысындай деңгейде болуы шарт. Үнемі уақытында суарып, баптап отырғанда, ол масатыдай құлпырып, гүл-гүл жайнап шыға келеді. Гүлзарларға жеке не топтап отырғызса да болады.

Қазақтың әдеби тіл ажарынан да орасан орын алғанын байқауға болады. «Түймедақтай әдемі, түймедақ – түймедей ғана гүл еді, оны бүкіл қазақ баласы ауруға ем деп біледі», «түймедақ ішек түйілген ауруға таптырмас дәрі», «түймедақ түймедей ғана болғанымен, түйедей ауруды жазады» деген сияқты сөз тіркестері түймедақ гүлінің өзіне тән дара, хас қасиетіне қарай қолданылған қазақы сөздер болып табылады.

Қазақтың жаңа туылған балаларына Түймебай, Түймегүл, Түймедақ, Танабай, Танагүл деген тәрізді аттарды әдейі ырыммен қоюы осы түймегүлдей әдемі, сұлу, ажарлы, бай-бақытты болсын дегені.

Түймегүлің әп-әдемі түймедей,

Хан-патшаның қыз ұзатқан күймедей.

Ару дала, әсем гүлге оранып,

Түймегүлмен түймеленіп жатқандай.

Түймегүл – ару даланың әсем гүлдері арасынан түймедағы арқылы ерекше көзге түседі. Гүл шоғының ортасындағы сары түймесі арқылы басқа көп гүлдерден ерекшеленеді және парықталынады.

Қазақтар түймегүлін үзіп алып, балаларына тұмар ретінде тағады. Той-томалақ, топты жиылысқа барғанда, ұл бала болса, оның омырауына, қыз бала болса, оның шашына қадап қояды. Солай жасаса, басқалардың тіл мен көзі тимейді, сұғы өтпейді, «Түймегүл - тұмар гүл» деп ырым етеді. Жақсылық және әсемдік ретінде бағалайды.

ҰСЫНЫС
1. Әр сыныпта “Өсімдік әлемі” бұрышын құру
2. Сыныптар арасында ең әдемі гүлденген кабинет сайысын өткізу
3. Жоғары сынып оқушылары мектеп ішінде “Экологиялық бұрышын” құру.
4. Мектеп айналасына тал ағаштар, гүлдер егу

ҚОРЫТЫНДЫ
Сіз тіршілік иесі болғаннан кейін, үйіңізде де, ауладада тірі гүлдердің болғаны дұрыс.мен зерттеген гүлдердің әрқайсысының адам өмірінен алатын орны ерекше екенін білдім.Қаласа гүлдерді өсіріп, баптап,кептіріп жинақтау адам жан дүниесіне серпіліс беретінін ескеріңіз.Гүл өсіруге қызықсаңыз, өсіруге тырысыңыз. Бірақ, ең басты кеңесші сіздің ішкі жан дүниеңіз екенін ұмытпаңыз!
Менің түсінігімде, қызы бар үйде терезе алды бос тұрмау керек сияқты. Қазақтың төрінде қара домбыра ілініп тұрмаса бір жұтаңдық байқалады ғой, сол сияқты гүлдері жайқалып тұрмаса да ол үйден, өз басым, жылылықты сезіне алмаймын. Ал, егер қонаққа бара қалғанымда бұрыш-бұрыштағы жасыл желектерді көзім шалып қалса көңілім жадырап сала береді. Өйткені, гүл өсіру деген – тамыры шыққан өсімдікті жай ғана топыраққа шанди салып, оған мезгіл-мезгіл сарылдатып су құю емес. Ол – біздің жан-дүниеміздің қаншалықты бай екенін көрсететін, біздегі мейірімділік пен ізгіліктің коэффицентін өлшейтін, біздің табиғатпен үзілмеген таза әрі терең байланысымыздың айғағы.

Қолданылған әдебиеттер

1. Мұсқұлов Т.Ботаника.А.Мектеп.1975. 

2. Мұхитдинов және т.б.Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы.А.РБК.1993. 

3. ВасильевА.С. и др.Ботаника.Анатомия и морфология растений.м.Просвещение.1988. 

4. Ағелеуов Т.Ботаника.Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы.А.Рауан.1999. 

5. ВеховВ.В. и др.Практикум по анатомий и морфологий растений.М.Изд.МГУ.1980. 

6. Әметов Ә.Ботаника.А.ҚазҰУ.2000. 

7. Хржановский В.Г.Курс общей ботаники.М.Просвещение.1982. 

8. Жизнь растений.т 1-6 М.1974-1982. 

9. Қазақстан флорасы.т 1-9.А.Ғылым. 

10. Лотова Л.П. Руководство к малому практикуму по морфологии высших растении.