Ғылыми жоба Салт дәстүрлердің озығы мен тозығы

Мазмұны:

І. Кіріспе.................................................................................4-6

ІІ.Негізгі бөлім...........................................................................8

2.1 Ежелгі ұмыт бола бастаған, қаіргі кезде қайта жаңғыртуды талап ететін, қажет деп саналатын салт- дәстүрлер.......................................................................................................5-12

2.2 Басқа шет жерлерден, батыстан келіп, біздің салт-санамызды жаулап, ұлттық болмысымызға жат біртіндеп еніп келе жатқан

салт-дәстүрлер.............................................................................................13-15

2.3. Ежелгі қазақтың салт -дәстүрі деп саналып, қазіргі заманға қарай бейімдеп, бастапқы мағынасын жоғалтып, бұрмалануға тап болған дәстүрлер...................................................................................................... 16-22

ІІІ.Қорытынды..............................................................................................23-24

ІҮ.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.............................................25

Кіріспе

Қандай ұлт пен ұлыс болмасын, әрқайсысының өз салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары бар. Сол сияқты қазақ халқының да ерте замандардан-ақ қалыптасып, бірге ілгері келе жатқан салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары жетерлік. Қазақ халқы – салт - дәстүрге өте бай халық. Ал салт - дәстүрге бай болу елдің мәдениетті әрі тәрбиелі екенін айғақтайды. Жалпы салт - дәстүр деген не, соған тоқталып өтейік. Салт - дәстүр – ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани және мәдени азық. Біздің халқымыз өз ұрпақтарын қасиетті салт - дәстүрмен, өнегелі әдет - ғұрыппен, ырым - тыйыммен тәрбиелеп, ұлағатты ұл мен инабатты қызды теріс жолға түсірмей тәрбиелей білген. Бауыржан Момышұлы «мен өзімнің ұрыстағы тәжірибемнен жауынгерлік қасиетті тәрбилеуде ұлттық дәстүрдің маңызы зор екеніне көзім жетті» деп жазады. Бұдан отаншылдық, ерлік, мәрттік, жомарттық, адамгершілік қасиеттердің бәрі салт - дәстүр арқылы даритынын түсінуге болады. Яғни, салт - дәстүр адамды адастырмас тура жолмен жүруге, жөн - жосықты біліп, үйренуге және өмірде қолдануға үгіттейтін мызғымас заң іспетті десек те болады. Қазақ жұрты оларды қастерлеп, сақтап, үнемі солармен бірге өмір кешкен. Ата дәстүрін ардақтау-қазақтың халық педагогикасының ұлттық ұжданы.«Атадан бала тусайшы,ата жолын қусайшы» деп, халық атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелейді. Ата дәстүрі бойынша ең әуелі әкені, содан соң атаны, ата- бабаны құрметтеп, солардың алдында ұрпақтық қарыздарды өтеу – кейінгі ұрпақтың міндеті.Ол ұрпақтық борыштар: ананың ақ сүтін, еңбегін өтеу, ата дәстүрлерін құрметтеп, одан әрі ол дәстүрлерді жалғастыру, адамгершілік қағидаларды қалтқысыз орындау болып табылады. Тәуелсіз мемлекетімізде ата –бабамыздан қалған қазынаның бірі салт –дәстүрлерді ұмыту мүмкін емес. Ендеше осы елдің ертеңі жасөспірімдерге салт-дәстүрімізді насихаттай отырып, ғасырдан –ғасырға жалғасып келе жатқан тәрбие көзін мақсат ету. Салт-дәстүр дегеніміз не? Дәстүр - тарихи қалыптасқан қоғам үшін пайдалы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп және белгілі уақыт аралығында сақталып отыратын адамзат тәжірибесінің жалғастығы мен жиынтығы, мәдени мұрасы: әдет-ғұрыптар, ырымдар, жүріс-тұрыс қалыптары мен тәртіптері, үрдістер, жөн-жоралғылар, мейрамдар, церемониялар және т.б.

Ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жанұяда қалыпты қатынастардың бекітілуіне, үлкен мен кіші арасындағы қатынастарды, қалыптар мен ережелерді игеруге, шаруашылық жүргізудің қалыптасқан тәжірибесін жалғастыруға, еңбекке баулуға, ұлттық мәдениет пен тарихты қадірлеуге, патриотизм тәрбиесі мен туған жерге деген сүйіспеншілікті арттыруға, эстетикалық және көркем мәдениетті сақтауға жағдай жасайды.

Қазақ этнопедагогикасының үлкен бір саласы қазақ халқының салт-дәстүрі болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-ғұрыптар, салт –дәстүрлерге халықтың өмірінде қалыптасқан салт- дәстүрлер салт-сана болып қалған. Халықтың салт –дәстүрлері, рәсімдер мен жөн- жоралғылар,ырымдар мен тыйымдар, түрлі сенімдер өмірде қолданыс тауып келеді.Оның бәрі дамып,толысып,жаңарып отырады.Қазақ халқының салт- дәстүрлері осы ұлттың мінез- құлқын, қасиеттерін көрсетеді.Кейбір салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар сол халықтың тұрмысына, тәрбиесі мен мінезі,сеніміне,ырымына қарай қалыптасып келеді. Қазақ «Ат тұяғын тай басар» деп кейінгі ұрпақтың ата салтын бұзбауын, ұмытпауын талап етеді. Салт— кәсіпке, сенімге, тіршілікке байланысты әдет- ғұрып, дәстүр.Ол ұрпақтан- ұрпаққа ауысып отырады. Уақыт өткен сайын салтқа өзгеріс еніп,өзгеріп, қоғамға байланысты бейімделіп келеді. Жаңа қоғамдық қатынасқа сай келмейтін дәстүрлер ығысып,өмірге қажетті жаңалары дамып отырады. Дәстүр- ұрпақтан- ұрпаққа ауысатын, тарихи қалыптасқан нормалар мен үрдістер.Ол- қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез- құлқының, іс- әрекетінің рухани негізі. Дәстүр мәдениетпен тығыз байланысты, сондықтан мәдениеті дамыған ел дәстүрге де бай. Ата- ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық, әдептілік, мейірімділік сезімдері озық дәстүрлерге жатады.

Бірақ, әр нәрсенің екі жағы болатыны сияқты, салт-дәстүрлеріміздің де озығы мен тозығы жетерлік. . Озығы бар деген ұғымға қоғам дамуына кедергі келтірмейтін кейбір әдет-ғұрыптар жататын. Мәселен, үлкен кісіге ізет көрсетіп, сәлем беру, сөзін бөлмеу, өтірік, мақтаншақтықты қолдамау, отбасына берекелі болу, араласып жүргендермен дұрыс қарым-қатынас жасау, т.б. Қазіргі заманға дейін жетіп, әлі күнге қолданыста жүрген, әдет-ғұрыптармен бірге, уақыт ағынымен қалып қойған, көне, қазірде көп қолданысқа енбеген дәстүрлер де бар. Олар қандай және оларды қайта жаңғырту керек пе? Бүгінгі озық саналып келе жатқан салт-дәстүрлер шын мәнісінде бізге қажет пе? Менің ғылыми жобам осы сияқты көптеген сұрақтарға жауап іздемек, салт-дәстүрлеріміздің озығы мен тозығын ажыратып, қазіргі күнге керегі қайсы, қайсысынан арылғанымыз жөн, осы сияқты мәселелерді қарастырмақпын.

Негізгі бөлім

Қазақ халқының салт-дәстүрлерін бірнеше топқа бөлуге болады. Олар: үйлену тойына, отау құруға байланысты;сәбидің дүниеге келуіне, өсуіне байланысты; тәрбиелік мәндегі; діни тұрғыдағы;өмірден өткен адамға байланысты.Үйлену тойының салт-дәстүрлері қазіргі таңда кең тараған. Беташар, қыз ұзату, құда түсу, сырға салу - осылар бүгінде әр тойда, әр отау бас қосуға бел байлағанда орындалатын дәстүрлер. Шілдехана, бесікке салу, тұсаукесер, сүндетке отырғызу - сәбидің өмір есігін ашқанынан-ақ атқарылатын, әлі күнге өз қадірін жоғалтпаған салт-дәстүрлер. Енді осылардың қатарына қосылмаған, қаншама дәуірлерде жоғалып қалған салт-дәстүрлер де жетерлік. Соған байланысты мен жалпы салт- дәстүрлерді саралауда зерттеуімді үлкен үш топқа бөліп қарастыруға тырыстым. Олар:

Басқа шет жерлерден, Батыстан келіп, біздің салт-санамызды жаулап, ұлттық болмысымызға жат, бірақ біртіндеп еніп келе жатқан салт-дәстүрлер

Ежелгі қазақтың салт-дәстүрі деп саналып, қазіргі заманға қарай бейімдеп, бастапқы мағынасын жоғалтып, бұрмалануға тап болған дәстүрлер

Ежелгі ұмыт бола бастаған, қаіргі кезде қайта жаңғыртуды талап ететін, қажет деп саналатын салт-дәстүрлер

Енді осы топтардың әрқайсысына жекелей тоқталып, топқа бөлу маңыздылығын дәлелдеп көрейін. Біріншісі: ежелгі ұмыт бола бастаған, қаіргі кезде қайта жаңғыртуды талап ететін, қажет деп саналатын салт-дәстүрлер. Соның ішінде үйлену тойына байланысты салт-дәстүрлерге тоқталайын. Мысалға алар болсақ, құдаласуға байланысты, «бесік құда», «бел құда» болу. {5}

Бел құда. Өзара таныс-біліс, дос-жаран адамдардың әйелдері бірдей құрсақ көтеріп жүрген болса, ондай адамдар алдын-ала уағдаласатын болған. Яғни, бірінен ұл, бірінен қыз туса достар бел құда атанатын болған. Бесік құда. Балалары бесікте жатқанда кейбір ниеттес адамдардың құдаласуын «бесік құда» деп атайды. Бұлайша құдаласу орташа дәулетті адамдар арасында болып, берілетін қалыңмал мөлшері әдеттегіден едәуір төмен және қалыңмалды ерте бастан-ақ, ақырындап төлеп отырған. Салт-дәстүрлеріміздің кейбірі халық арасында кеңінен пайдаланылып жүрген болса, кейбірі ұмыт қалып барады. Әсіресе, жастар, біле бермейтін салт-дәстүрлеріміз жетерлік. Сонымен бірге қазіргі кезде кейбір салт-дәстүрдің бұрмаланып, өз арнасында жұмсалмай, бастапқы ниетін, мағынасын өзгертіп, табыс көзі саналып кеткен дәстүрлер де бар. Мысалға:

Көпшік қыстырар (Күйеуді алып келу үшін барған жеңгей күйеудің атына мініп, ат көрпенің астынан көпшік қыстырарын алады. Бұл кем айтқанда көйлектік пұлдан аз болмауға тиіс).

Киім ілу (Құда-құдағилар келісімен алды ала дайындалған адам (көбінесе әйел) олардың киімдерін іліп, кетерде киіндіреді. Осыған байланысты киім иелері зат не ақша береді).

Табалдырық кәдесі (Құда-құдағилар құданың үйіне кірерде бір әйел олардың жолын бөгеп, қашан кәдесін алғанша көлденең тұрып алады. Мұны "табалдырық аттар" деп атайды, яки қазақтың "Табалдырықтан биік тау жоқ" дегені осындайдан қалыптасуы әбден мүмкін). Қазіргі кезеңде осы салт дәстүрлердің кейбірін Қазақстанның оңтүстігінде қолданады екен. Біздің аймағымызда да қолданып жатқандары бар. Бір өкініштісі бұл салтты дәстүрді бағалау, екі жастың ата-аналары, туыстары арасындағы қарым-қатынасты нығайту мақсатында емес, табыс, пайда көзіне айналдыру, ниеттерінің бұзылып, құда жағынан көбірек ақша алып қалайық деген жаман ниетте болуы, әрине, қыжылтарлық жағдай. «Кәде» деген сөздің өзі жеңгеге, не туыстарына сый беру мағынасында емес, кім-кімге көбірек ақша береді, берді деген өз арасындағы дауға айналып кетіп жататыны да бар. Бұл дәстүрді бұрмалау емей немене?

Суға тоғыту (Құйрық-бауыр асатылғаннан кейін ауылдағылардың біреуі: "Үйбай-ау, мына құдалардың үсті-басына не болған? Осы ауылдың құдағи, құдашалары қайда? Құдаларды дереу шомылдырып, ұстін тазаламайсыңдар ма?" дейді. Осыдан кейін құдаларды бөгенге (суға) құлату басталады. Мұндайда құдалар жағы өздерін құлатуға келгендерді суға ала түсуге қақылы. Қарулылары сұлу құдағи не құдашаны бірге ала түседі. Бұл көбінесе жазда, өзен-көлді жерде қолайлы. Құдалар суға тоғытылып болған соң ертеңінде киіт беріледі. "Өткенде артық ауыз айтылған сөз болса шомылған сумен тазарды, мына киіттей таза болып, қатынасымыз жаңадан басталсын" дегені бұл).

Киім тігу(Қазақ салтын сақтаған құда-құдағилар келген түні мүлдем ұйықтамауға тиіс. Егер ұйықтап қалса құдалардың бірі киімін тігіп тастап, айып төлеттіреді. Сол үшін ішіп-жеуге де, ұйқыға да, өлең айтысуға да шыдаулары керек. Көңілі дариядай, дастарханы мол қазаққа мұндайда іркілу, есеп деген болған емес).

Босаға аттар (Құйрық-бауыр асатудан кейін күйеу үлкен үйге шақыртылады. Мұны "босаға аттар" дейді. Күйеу баланы ата-енесі алдына шақырып, маңдайынан сүйеді, бірақ олар көп отырмай бұрынғы үйлеріне қайту керек. Осыдан кейін күйеу балаға арнайы мал сойылып, оның асықты жілік, төсі тартылады).

Неке оқу (Қыз бен жігіттің ең биік асуы осы. Бұдан бұрын олар бірге болып койса -күнә. Қазақта некені молда оқиды және неке оқылған сәтте үйге адам сыйғанынша жиналады. Бұлар жас жұбайлардың қосылғандарына куә, сондықтан олар неке суынан ауыз тиюге тиіс. Неке суы үлкен кесеге құйылады да, оған тұз, қант, сақина салынады. Су - екеуінің пәктігіне, тұз - егер біреуі келешекте опасыздық етіп некені бұзса, дәм атадыға, қант - екеуінің тату-тәтті өмір сүруіне ырымдап, сақина неке ескерткіші ретінде салынады. Неке қиылған соң қыз бен жігіттің жеңгелері құран ұстап, бір жалпақ нан, ақ жайма алып, үйге кіреді де, жас жұбайларға төсек салып береді. Ертеңінде екі жеңге келіп күйеу жігіттен "көңілің толды ма" деп сұрайды. Ақ жайманы қарап, егер қыз абыройлы болса, қыз үйіне қуанышты хабар айтып, сүйінші алады. Алда-жалда керісінше болып шықса, әлгі жалпақ нанның ортасын тесіп апарады).

Қыз қашар - түндік жабар (Жеңгесі қыз бен жігітке төсек салып, шымылдық құрып, түндік жабады да, қараңғыда жеңге, қалыңдық, күйеу бала үшеуі қалады. Содан соң жеңге алдымен "қол ұстатар" кәдесін бастап қызыдың білегінен жігітке ұстатады. Өзі ыстық, өзі жұмсақ білекке алақаны қарылған күйеу баланың алдында "шаш сипатар" ырымы тұрады. Сонан соң жеңге екеуін шешіндіріп, "қол ұстатарға" да, "шаш сипатарға" да кәдесін алып, екеуінің үстіне көрпе жабады, түндік жауып, есікті бекітеді).

Сәукеле кигізу (Сәукеле кигізерде отаудағы құда-құдағилар шақырылады, олар көрімдік айтады. Одан соң қыздың шешесі баласының бас жақтағы үкілі тақиясының орнына сәукеле кигізіп, енесінен байғазы алады. Сәукеле - келіншектің бас киімі. Сол күні құдалар үлкен үйге кеткенше оны киіп отыруға тиіс).

Босағаға ілу (Той тараған соң, бір түннен кейін келін өз еліне аттанады. Бұл күні күйеу жұрттың ең соңынан аттанып, қайын жұрт үйінің босағасына бір шапан іліп кетеді. Бұл ілудің мәні - күйеу баланың "осы үйдің босағасынан қол үзбеймін. Мен де осы үйдің баласымын" деген ишараты).

Сарын сыңсу (Қыз ата-анасы, бауыр, аға-жеңгесі, ел-жұртымен қоштасуды өлеңмен, жылап тұрып айтады. Жеңгелер де сыңсуға сыңсу қосады. Бұл өлеңдер өз теңіне бара алмай кеткен қыздарға көбірек айтылады. Аужар – көбінесе кетіп бара жатқан қызды жақсы көретін жігіттер, күйеуді жақтырмаған қайын сіңілісіне жаны ашыған жеңгелер айтатын сыңсу).

Ақсарбас атау. Қауіп-қатерге ұшырағанында «А, Құдайым оңдасын! Мені осы қиындықтан құтқара гөр! Ақсарбас!» деп құдайы атайтын болған. Мұндай жағдайда «Ақсарбас!» деп үш рет айқайлаған. Сосын қауіп-қатерден аман қалғанында әлгі адам ауыл аймағын шақырып құдайы берген. Ақсарбасқа шалынатын малдар: бозқасқа (қой), көкқасқа (жылқы), қызыл-қасқа (сиыр). Адам ақсарбас атағанда қай малын айтса, соны құдайыға союға тиіс.

Асату. Бұл дәстүр Сәбит Мұқановтың «Халық мұрасы» деген кітабында толық баяндалған. Дастарқан басында ет жеп отырғандар тоғая бастағанында, төрде отырған ақсақал қалған етті қолымен қонақтарға, жас балаларға асатады. Бұрындары ауыл балалары ет асаймыз деп қонақ келген үйдің қасында жүретін-ді.

Ат тұлдау. Ер адам қайтыс болғанында мініп жүрген атының жал-құйрығын күзеп, оны бос жібереді де, өлген адамның жылында сол атты әкеліп сояды.

Аунату. Қазақтар үйіне келіп қонақ болған, қонып кеткен адамдардың отырған, жатқан жеріне «баламыз осы атасына тартсын, бойына осы атасының қасиеттері қонсын» деп балаларын аунатып алатын болған. Елге, ағайынға сыйлы азамат кіндік қаны тамған туған жеріне келгенінде халық, туған-туыстары, дос жарандары оны сол жердің топырағына аунатып алған. Шыңғыс Айтматов үйіне Мұхатр Әуезов келгенінде, ол отырған орындыққа ұлын аунатып алған көрінеді.

Аяғына жығылу. Кешірім сұраудың ең үлкен, кішіреюдің ең ауыр түрі – осы ғұрып. Оны орындағанда айыпты адам жанына абыройлы, қадірлі кісілерді ертіп алып, тисті адамның үйіне рұқсат сұрап кіріп, кешірім сұрайды. Айыбы үлкен болса, айыпкер өзі кінәлі болған адамның аяғына жығылып, оны құшақтаған қалпы жылап, кешірім сұрап, жалынған. «Аяғына жығылу» - әрі ғұрып, әрі жазаның бір түрі.

Байғазы беру. Үлкеннің кішіге, яғни балаға беретін сыйы. Жас ұл-қыз, бойжеткен, бозбала жаңа киім кигенде, жаңа зат алғанда аға, апа, ата-әжесінен, туған-туыстарынан оған байғазы сұрайды. Олар байғазыға ақша, мал, мүлік, әйтеуір бір зат беріп, құтты болсын айтады.

Босаға майлау. Жастар шаңырақ құрғанында немесе біреу жаңа үй алғанында жақын туған-туыстары келіп жаңа үйдің босағасына май жағу салтын жасайды. Ол осы үй берекелі, майдай жұғымды, көптің үйі болсын деген ниеттен туған. Босағасын майлаған адамға шаңырақ иелері кәде береді.

Ерулік беру. Ауылға басқа жақтан бір үй көшіп келсе, бауырларының бірі туған-туыстарына жапсарлас келіп қонса, көрші-қолаң немесе жақындары жаңа үйге «ерулік» деп ас пісіреді, табақ тартып, қонақасы береді. Осылайша қазақтар танысын, танымасын бір-бірін бөтенсімей, өз ортасына тарта білген.

Қазіргі таңда бұл әдет-ғұрыптар елеусіз қалды.

Келесі кезекте қайта жаңғыртуды қажет ететін салт-дәстүрлер. Кеңес Одағы кезінде біз өз салт-дәстүрлерімізді, әдет-ғұрыптарымызды жоғалтып ала жаздадық. Соның салдарынан көптеген дәстүрлеріміз көмескіленіп, қазіргі күнге жетпей, жоғалып кетті. Солардың бірі- баланы бесікке салу. Мына дамыған заманда бесік өз құндылығын жоғалтуда. Әрине, ата салтын ұстанып, баласын бесікке бөлеп, бесік жырымен тербетіп отыратын адамдар да жоқ емес. Бірақ, олардың қатары аз. Қазірде көбі бесікті ескіліктің көрінісі деп біледі.

Белкөтерер - бала түгіл үлкен адамдарда біле бермейтін салт - дәстүр түрлері өте көп. Солардың бір түрі белкөтерер салты. «Тоқсан көтеремін деген жасым бар еді, быламық ішемін деген асым бар еді» деп бұрынғы қариялар айтпақшы, жасы келген адамдардың тісі болған соң тамақ іше алмайды. Мұндай жағдайда оларға арнап «белкөтерер» тағамы дайындалады. Бұл әрі жұмсақ, әрі дәмді, нәрі мол тамақтардан дайындалады. Мұны балалары, көрші - көлемдер, сыйлас кісілер әдейі дайындап әкеледі. Бұған риза болған қарт батасын береді. Біз бұдан халқымыздың жасы үлкен адамдары сыйлаудың, бағып - қағудың үлгісін көреміз. «Белкөтерер» аурудан жаңа тұрған адамдарға, сол сияқты «Наурыз», «Айт» күндері де үлкендерге әдейі тартылады. Наурыз мерекесі жақындап келе жатыр. Осындайда жасы үлкен қарияларға белкөтерер дайындап берсек алғысын аламыз. Тек наурызда ғана емес әркез дайындап беріп тұрсақ салт - дәстүрімізге деген құрмет болар еді.

Жылу жинау. Бір бақытсыздыққа ұшырағанында, үй мүлкі, малынан айырылғанында ауыл тұрғындары, көрші-көлемі, туған-туыстары мал, дүние, ақшалай көмек көрсетеді. Мұны олардың ор тасынан бір адам ұйымдастырады. Бұл жәрдем – жылу жинау деп аталады. Арам жолмен шығынға ұшырағандарға жылу жиналмайды. Олар: дүние-мүлкін қартаға салып ұтқызып жібергендер, зинақорлыққа салғандар, ішіп құртқандар, қоғамның, мемлекеттің дүние-мүлкін жеп қойғандар. Егерде қазіргі таңда осы дәстүрді қайта жаңғыртар болсақ, елімізде жағдайы төмен адамдар азаяр еді. Ағайын-туыс арасы тату, берік болар еді. Әрі бұл-игілікті іс. Берері көп-дәстүр, жақсы жақтары айта берсе өте көп. Сондықтан осы жылу жинау әдет-ғұрпын қайта дамыту керек.

Жарапазан – қазақ ауыз әдебиетіндегі тұрмыс салт негізіне байланысты туындап, кең тараған өлең түрінің бірі. Ол ораза ұсталатын Рамазан айында ғана орындалады. Жарапазанды жас-кәрісіне қарамай барлығы айта береді.

Жарапазан «Жа-Рамазан», яғни арапша «Рамазан келді» деген сөзден шыққан. Баяғы кезде жарапазан жыры бүкіл қазақ ауылы, қауымы боп айтылған болса, ал қазіргі кезде ол қолданыстан қалып бара жатқан ұлттық фольклордың бірі. Елімізде Рамазан айының қасиеті асқақтап, арамызда ораза ұстаушылар қатары жылдан жылға молаюда ата-бабамыздың бүгінге ауыз әдебиеті арқылы мұра боп жеткен Жарапазан жыры қайтадан жаңғырып, ол жаңаша реңке ие болады деген үміттеміз.

Негізінен, жарапазан айту мерзімінің өзіндік тәртібі бар. Ол Ораза айтында ғана емес, Рамазан айы туғанда да айтылады. Басында Оразаның алғашқы үш күнінде ауыз бекітер алдында, үйдің ту сыртынан айтылады. Бұл бір жағынан ауыз бекіткен адамды сәресіне ояту үшін жасалады. Алдымен жарапазан желдірмесі, сосын жарапазан сөзі, одан кейін жарапазан батасы айтылады. Жарапазан айтқан жарапазаншыға үй иесі оянып, беліне ақтық байлап, дәм ұсынып, разы қылып шығарып салған. Жарапазанды үлкендерден үйренген ауыл балалары да жаттап алып, топтасып кешке ел орынға отырған шақта ауыл аралап жарапазан айтқан. Жарапазан өлеңдері адамгершілікті, имандылықты, әділет пен адалдықты, оразаны дәріптейді. Өзіндік сарыны бар. Оған негізінен діни сенім арқау болады. Қазақ халқы ерте кезден-ақ ислам діні жолында. Біз хақ жолымен жүріп, мұсылмандық парыздарымызды өтеп, амал етіп күн кешкенбіз. Дегенменде, бодандықтың зардабы салдарынан дініміз де тіліміз де, салт-дәстүріміз де жапа шекті. Жарапазан айту дәстүрін жалғау арқылы аз да болса мұсылмандығымызды жаңғыртармыз.

Баурына салу (ғұрып). Баласы жоқ адамдар біреудің баласын асырап алуы яғни «бауырына салуы» ежелден бар қағида. Мұның да жөн-жоралары бар. Мысалы, жаңа туған баланы асыраушы анасы шаранасымен етегіне салып алады. Қазақтың ежелгі заңы бойынша асыраушы адам жаңа туған балаға атын қойып, оң қолына асық жілік ұстатады. Асық жілік ұстаған бала сол үйдің баласы деп есептеледі. Кейде баланың өз әке-шешесі балаға таласқан жағдайда асыраушы адам «оң қолына асық жілік ұстатып едім ғой» деп дауласады. Бұл үлкен дәлел, куәлік есебінде жүреді. Алайда, бала қайтыс болған жағдайда оның туған әке-шешесінің, аты айтылып, жаназасы шығарылады. Кейде ата, әже өзінің бірінші немересін «бауырына салып» алады. Бірақ ол асырап алғанға жатпайды. Егерде бүгінде біз осы «бауырына салу» ғұрпын қайта жаңғыртсақ, қазіргі таңда балалар үйі азаяр еді, тіпті, мүмкін болса, мүлдем болмас еді. Себебі, қазақ халқының туған-туыстары, жақын жандары жетерлік. Қазақта жалғыз адам жоқ. Сондықтан біреудің баласы жетім қалып жатса, келесі туыстары асырап алар еді. Қазақ жетімін жылатпаған халық. Осы ғұрып арқасында анасыз, әкесіз, жалғыз өскен жетім балалар болмас па еді.

Тағы бір айтқым келіп отырған дәстүр «Қыз айттыру». Әр ата-ана өз ұлының болашақ қалыңдығын ерте ойластырады, өзінің теңін іздейді. «Анасын көріп қызын ал » деген қағиданы қатаң ұстайды. Яғни, болашақ құдасын орынды жерден, жақсы кісілерден , аталы, іргелі ауылдардан қарайды. Тұқымында, тегінде ауыруы бар отбасының қыздарына сөз салмайды. Лайықты деген адамдарына әдейі барып, балаларының болашағы туралы әңгіме қозғайды, өздерінің құда болу ниетін білдіреді. Мұны «Қыз айттыру» дейді. Менің ойымша егер әр ата-ана өз баласының болашағын ойласа, уайымдаса, осы дәстүрді жалғастырады. Егер бұл дәстүр қайта жаңғырар болса құдалардың арасы жақын, тату болар еді. Сонымен қатар, бүгінде орын алып отырған ене мен келін арасындағы түсініспеушілік пен араздық болмас па еді?

Бұл салтты қолданатындар некен-саяқ. Бұл салт дәстүрді мен озық дәстүр болмаса да тозық дәстүрдің қатарына жатқызбас едім. Өйткені қазіргі замандағы интернет жүйесі арқылы танысып, бір азғана уақытта бас қосып, үйленіп, ажырасып жатқан жастар қаншама десек, егерде ата-анасы жастарды ертеден таныстырып, бірі –біріні ертеден көрісіп, біліссе, өнегелі жанұяға айналып, айырылысу саны да күрт азаяр еді деп санаймын.

Басқа шет жерлерден, Батыстан келіп, біздің салт-санамызды жаулап, ұлттық болмысымызға жат, бірақ біртіндеп еніп келе жатқан салт-дәстүрлер

Енді қазіргі салт-дәстүрлер арасында керегі жоқ, артық, пайдасынан зияны көп дәстүрлер жайында айта кетсек. Әдет-ғұрыптар ішінде күні өткен, кертартпалық рөл атқаратындары да бар. Бүгінде басқа жақтан, басқа елден бізге енген «әдет-ғұрыптар» бар. Сонымен қатар, бұрындары басқа мақсатпен, басқа мағынада, бөлек себеппен қолданылған, қазіргі таңда бұрмаланып, өзгеріп, өзінің бастапқы мән-мағысын, қадірін жоғалтқан дәстүрлеріміз де жетерлік. Алдымен өзге елден енген бөтен салт-дәстүрлерді айта кетсек. Мысалға алар болсақ, үйлену тойындағы өзгерістер. Бұрынғы замандарда әр бас қосу, әр жиын-той қазақ еліне тән, салт-дәстүрлерге сай өткен. Ал қазір ше? Қазір тойлардың өз салт-дәстүрлері қалыптасқандай . Соның ішіндегі сорақы дәстүрлерді ерекше айтып кетер едім.

Тойда гүл лақтыру- бұл дәстүр Еуропадан келген екен. Ертеректе тіптен күйеуге шығуға асық болған қыздар жұғысты болсын деп, қалыңдықтың көйлегін жыртып, әркім өзіне бір қиқымын алып қалуға тырысып, жұлысқан екен. Кейіннен бұл дәстүр тым сорақы көрініп, гүл лақтыруға көшкен деседі. Ал бұл дәстүрдің біздің санамызға еніп бара жатқандығы сондай, гүл шоқтары үшін қыздар бір-бірінің шашын жұлысып, етектерін түріп, жығылып-сүрініп жатқанда жағаңды ұстаудан басқа амалың қалмайды. Жауап-ешқандай. Байқап қарасаңыз, олар гүл қағып алсақ бірден тұрмыс құрамыз деп ойлайды. Сондықтан, ол түкке тұрмайтын гүлге бар күшімен таласады. Бұл жерде гүлдің күшіне сену. Сол гүлді жаратқан Аллаға емес, гүлге сенім арту. Яғни,діни тұрғыдан алып қарасақ та бұл іс дұрыс емес. Бұл жердегі қыз баланың инабаттылығы, тәлім-тәрбие деген қай жерде қалды деген сұрақ туындайды.

Қыздың аяқ киімін жасыру- Бұл дәстүр де Еуропадан келген. Рим империся үш жаугершілік заманда ер адам аз, айелдер көп болғандықтан, жаулап алған сарбаздарға қыздарды алып қашуға рұқсат берілген. Кейіннен қыз емес аяқ киімін алып қашу сияқты көңілді мерекеге айналған деседі. Мұның өзінде де туфлиді күйеу бала қайтарып алу үшін өз өнерін көрсету шарт болған. Қазірде бұл салт мүлдем басқа арнаға бұрылып кеткендей. Тойда қайтсек те күйеу жақтан ақша табу мақсатымен жас бала-шағаға дейін мен ұрлаймын деп талас-тартысқа түсетініне куә болдым. Сонан соң үлкен қаражат сұрап, үлкендердің үйретуімен қыз сауда жүргізе бастауы тіптен өте дөрекі көрінетіні анық.

Келіннің өнер көрсетуі- бұл дәстүр тіптен сорақы. Келіннің құрбылары деген атақпен бірдей киініп, ортаға шығып келінмен бірге секеңдеп билеуі бұл тіптен болмысымызға жат дүние екенін мойындауымыз керек. Қазақ халқының болашақ келінін жеңгесі ертіп келіп, ибалықпен, инабаттылықпен сәлем салып, көзін жоғары көтерместен, ұяңдықпен отыруының өзі ерекше тәрбиелілігін, мәдениеттілігін білдірсе керек. Ал тойда етегін түріп сап ортаға қыздармен шығып, секеңдеп өлең айтуы, бөксесін бұлтыңдатып би билеуі біздің жанымызға жатпайтын, дөрекі салт дер едім. Әрі қазақ жұртының қастерлейтін салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына жатпайды. Осылар бізге батыс елдерінен келіп отыр. Ойлап қарасақ, бұның бізге не қажеті бар? Бізге қандай берер жақсылығы мен үйретер тәлім-тәрбиесі болады? Тағы айтар болсақ, тойдың жарысқа, бәсекелестікке айналуы. Бірінің тойы екіншісінен аспаса той өтпейтін сияқты. Әрине, бұрындары да қазақ халқының ел арасындағы беделді, ауқатты адамдары бұл қуаныштарын қырық күн сән-салтанатымен өткізген. Дегенмен, көрпеңе қарап көсіл. Бүгінгі күнде той өткіземін деп қарызға батып, несие алып жатқандар жетерлік. Той міндетті түрде мақтан ету үшін жасалынбау керек. Той –екі жастың қуанышына ел-жұрттың, туған туыстың, дос-жаранның ақ тілегін айтып, қуанышымен бөлісуге келетін жиыны. Онда ел болып ән айтып, көңіл көтеріп, үлкендер жағы өз бата-тілектерін айтқан. Және ол туыс-туғандардың жәрдемдесуі, қолғабыс етуі арқылы жүзеге асқан. Тағы бір айта кететін жайт, той соңында отшашу ату. Тойдың қуаныш-қызығын арттырамыз деп "отшашу" қажеттілігі бар ма? Тойға шығарған шығыным деп білсеңіз, сол от қып шашқан жүздеген мың теңгені жетім-жесір, кембағалдарға, Қарттар үйіне, емхана, мектепке, мешітке берген жөн болар. Ол қазағымның қайырымдылық қасиетін ұмытпаған ізгілік, сауабы бар көрегендік болмас па еді? Айта берсек, қазіргі тойдың кем-кетігі жетерлік. Солардың тағы біреуі, тойды басқаруға асаба жалдау. Қазақ халқы өте шешен халық. Сөйлегенде сөздің майын тамызып, тыңдаушыны аузына қарататын көркем тіл иесі. Ал ол асабаларға келер болсақ, мағынадан гөрі бос сөзге, жеңіл күлкіге негізделген сөздерін әр тойда қайталау үстінде. Халықты жалықтырып алмайын деп, дөрекі, анайы, мән-мағынасыз сөз сөйлейді.Ал бұрынғы кездердегі тойларда ортада топ жарып шешен адамдар сөз бастаған. Ол жерде екі жастың отауы берік болсын деген мақсатпен ізгі тілектермен қатар ақыл-кеңестер, өмірлік тәжірибелер айтылады. Әрине, бұл қазақ халқына нағыз тән қасиет. Ал өлеңінің ұйқасы келмей, сөзінің мәнісі жоғалған сөз бастаушыны ешкім құптамас. Мен не себепті салт-дәстүр тақырыбында үйлену той мәселесін кіріктірдім? Себебі халықтың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін оның тойынан байқауға болады. Нағыз дәстүрлер көрініс табатын, өнерді насихаттайтын, ұлттық болмысты қалыптастыратын, ұлттық әдет-ғұрып, мінез-құлық, мәдениеттілік үлгісін орнықтыратын бірден-бір орта-той.

Ежелгі қазақтың салт-дәстүрі деп саналып, қазіргі заманға қарай бейімдеп, бастапқы мағынасын жоғалтып, бұрмалануға тап болған дәстүрлер:

Қыз алып қашу - үйлену ғұрпының бір түрі. Дәстүрлі қазақ қоғамында кейде жол-жоралғы жасап, қалың мал беруге шамасы келмейтін жігіттің ұнатқан қызын өзара келісімнен кейін алып қашуы орын алған. Екі жастың ата-аналары арасында келісім болмаған және қызды өз еркінен тыс алып қашқан жағдайда жігіт жағы ара ағайын мен билер кеңесінің шешімі бойынша айып төлеуге тиіс болды. Алайда екі жақ өзара келісе алмай Қыз алып қашудың соңы үлкен жанжалға ұласатын кездер аз болмаған. Сондықтан қазақ қоғамы “Жер дауы мен жесір дауына” жол бермей, ел арасының ынтымағы мен тыныштығын сақтауға ұмтылған.

Кейбір жігіттер өз сүйген қызын алып қашады. Тарихтан белгілі болғандай, Қалқаман Мамырды, Кебек Еңлікті алып қашып қосылған. Бірақ, бұлардың барлығы екі жастың өзара келісімімен орын алған. . Бір замандарда қазақ арасында қыз алып, үйлену үшін «қалың мал» төлеу тәртібі болған. Соның нәтижесінде байлығы мол адамдар екі-үш әйелдің үстіне таңдап, жас қызға үйлену кәдесі орын алған. Яғни,қызды өз еркінен тыс, зат сияқты саудалау болған. Әрине, бұл қызға зорлық, сұмдық еді. Осыған орай «қыз алып қашу» кәдесі пайда болды. Баста оның себебі былай болатын. Екі жас бірін бірі ұнатады, бірақ «қалың мал» төлеуге шамасы жоқ. Содан, кейде, қыз бен жігіт келісіп, барар жері, басар тауы белгісіз болса да, елден қашатын. Арты үлкен дауға айналатын болса да. Бірақ, кейін бұл бастама қызды зорлықпен, еріксіз алып қашатын жаман әдетке айналды. Бұл жағдай алып қашу деп аталады. Ал қазіргі заманда ше? Қазір ондай қалың мал мәселесі жоқ. Демек, алып қашу дәстүрінің де заманы өтті. Дегенменде, әлі күнге ата-баба дәстүрін жалғастырудамыз деп, соны сылтау етіп қыз алып қашып жүргендер жетерлік. Бұл бүгінде үлкен мәселе. Себебі, бұл алып қашулар дәстүрден гөрі қылмысқа жақын. Бұл жерде қыздың келісімінсіз алып қашу орын алады. Демек, қаншама қыз жастайынан келін атанады, алып қашудың құрбаны болады, болашағына балта шабылады. Бұндай оқиға әр жылда қайталануда. Статистикаға сүйенсек Қазақстанда жылына жуық шамамен жеті мың ару алып қашудың құрбаны болған. Солардың ішінде кәмелетке толмағандар да жетерлік. Мысалға алар болсақ, 2009 жылы елiмiздегi 360 мың ерлi-зайыптылардың төрт мыңы 15-18 жастағылар екен. Адам алып қашу қылмыс болып табылғанымен, алып қашудың құрбаны атанған қыздардың көпшілік бөлігі арыз жазуды жөн санамайды. Бұл дәстүр, бұл ата-баба әдет-ғұрпы деп көніп қалады. Әрі анаңдай адам босағада жатып алып, « батылың жетсе аттап өтіп кет» дегенінен кейін, адамшылық қасиет, үлкенге құрмет олай істеуге дәтіңді жібермейді. Бұл дәстүр бұрынғы мән-мағынасын жоғалтып, бұрмалауға ұшырады. Сондықтан, бүгінгі таңда бұл салт-дәстүрдің бізге берері қанша, пайдасы қанша, керегі бар ма? Менің ойымша, бұндай тозығы жеткен, қазіргі күнге қажеті жоқ дәстүрлерді ұмытқанымыз жөн. Бұл дәстүр-салт-дәстүрдің тозығы.

Бастаңғы жасау. Бастаңғы (салт). «...Жастар «бастаңғы» деп аталатын тамақ істеп бас қосады. Үйдің үлкендері жол жүріп кеткенде ауыл жастары сол үйге жиналып, жолаушылардың жолда басы ауырмасын «бастаңғы жаса» дейді. Бастаңғының мәнісі — жастардың сол үйде ойын-сауық жасап бас қосуы. Дәстүр бойынша бұған тиым салуға болмайды. Бастаңғыны жастар жасайды. Ал қазірде оның мән-мағынасы мүлдем бөлек. Бұл да бұрмаланған салт. Қазіргі жастар бастаңғыны дұрыс түсінбейді. Басқаша мағынада қолданады. Бастаңғы жасау деген бұл қыз-жігіттер жиналып, арақ ішіп, темекі тартып, дөрекі музыка тыңдап, анайы қылықтармен айналысу сияқты жат қылықтарға айналып бара жатқаны өкінішті.

Қорытынды

Жетпіс жыл бойы жетесіз әрі қанқұйлы тәртіптің қырсығынан ұлт дәстүрлерінің ережесі бұзылады. Біреулері ұмытылды, біреулеріне тыйым салынды. Бұлай жалғаса берсе түбі бір құртылмайтынына кім кепіл, кім куә? Салт - дәстүр мен әдет - ғұрыпсыз ел әдепсіздік пен берекетсіздікке салынуы мүмкін. Осындай зиянды жақтарды біле отырып мен жұдырықтай жүрегіммен қолыма қалам алып, салт - дәстүр арқылы қалай өзім секілді жеткіншектердің отанға деген патриоттық сезімдерін арттыра аламын деген ой қозғадым. «Ел боламын десең бесігіңді түзе» демекші ең алдымен отанға деген сүйіспеншілікті салт - дәстүрді түзеуден бастау керек. Бұл арқылы бала салт - дәстүрін білсе тарихын таниды, ал тарихын білу отанды тану деп санаймын.

Біз ұрпақты қалай патриоттыққа тәрбиелей аламыз дейміз. Қай бала патриот болсын әз наурызды өз жаңа жылын асыға күтпесе. Орыстардың жаңа жылында аспанға түрлі - түрлі от шашулар шашып, ат шапанын сүйретіп алыстан аяз ата келеді деп жас баланың тағаты қалмайды. Ал қырықтың бірі Қыдыр атамызды күтеміз бе?

Отбасында ата - ана, мектепте ұстаз, көпшілік ортада ақсақалдар жастарға салт - дәстүрлерін үйретіп, айтып отырса, ұтарымыз көп болар еді. Құрдастарымның, сыныптастарымның бойына қазақтың салт - дәстүріне деген қызығушылықты қалыптастырып, қазақ халқының салт - дәстүрі мен әдет - ғұрпының тәрбиелік мәнін ұғындырып, олардың бойына адамгершілік, имандылық қасиеттерін қалыптастыра алдым деп ойлаймын. Балалар, үлкенге – сәлем, қуантқанға – сүйінші, соғымнан – сыбаға, егіннен – кеусен, малдан – көгендік, балаға – базарлық, кішіге – байғазы, сәбиге – көрімдік, көрші қонғанға – ерулік, жетім - жесірге – қолқайыр, мүсәпірге – садақа, алғашқы қымыздан – қымызмұрындық, соңғы қымыздан – сіргежияр, сағынғанға – сәлемдеме, қуанышқа – шашу шашып ешқашан салт - дәстүрімізді ұмытпай, қазақ деген халықтың патриот ұрпағы болып атын шығара беріңіздер демекпін.

Пайдаланған әдебиеттер

1. А.Жұбанов.Ғасырлар пернесі. Алматы, 2002.

2. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары.С.Кенжеахметұлы.

Алматы. «Ана тілі»1994ж

3. Жеті қазына. С.Кенжеахметұлы. 1-кітап. Алматы. «Ана тілі»2003ж.

4. Қазақ мақал- мәтелдері. Алматы. «Қазақстан» 1990ж

5. Қазақтың  салт-дәстүрлері. Алматы.

6. Халық тағылымы. Ә.Табылдиев. 1992ж

7. Қазақ этнопедагогикасы.Алматы.1999ж

8. Балдырған, Айгөлек, Мөлдір бұлақ журналдары

9. Ахмет Жүнісов «Бабалар дәстүрі» Алматы. 1992 ж.

10. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы .7-том.Алматы, 2003.

11. Кенжахметұлы С. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері». Алматы, 2004ж.

12. К.Сариева «Қазақ тілі және елтану». Алматы, 1997ж.

13. Қазақтың ата заңдары 2-том. Қазақ Академиялық

14. http://www.tarbie.kz/

15. https://kk.wikipedia.org/wiki

.

.