Сатыбалды негізгі орта мектебі

Орындаған: Салауат Еркеназым, 3-сынып оқушысы

Жоба тақырыбы: Сүйек сорпасының ғажайып пайдасы

Бағыты: Қоғамдық-гуманитарлық

Секция:медицина,психология,экология

Жетекшісі: Темиргалиева Назым Фатиховна, бастауыш сынып мұғалімі

2025 – 2026 оқу жылы

Аңдатпа

Бұл ғылыми жұмыста қазақтың дәстүрлі тағамдарының бірі – сүйек сорпасының адам денсаулығына тигізетін пайдасы зерттеледі. Сүйек сорпасы – дәруменге, минералдарға және пайдалы заттарға бай ұлттық ас. Ол адамның иммунитетін күшейтіп, сүйек пен бұлшық ет жүйесін нығайтады. Зерттеу барысында Еркеназым өз отбасында сорпа қайнату дәстүрін бақылап, тәжірибе жасап, ақпарат жинақтады. Сүйек сорпасын тұрақты ішу ағзаға қуат беріп, суық тию мен шаршаудың алдын алатыны анықталды. Бұл зерттеу қазақ халқының тамақтану мәдениетінің маңызын көрсетіп, жас ұрпаққа дәстүрлі тағамның құндылығын түсіндіреді. Жұмыстың нәтижесінде сүйек сорпасының табиғи дәрумен көзі екендігі дәлелденіп, оны күнделікті ас мәзіріне қосу қажеттігі ұсынылды.

Аннотация

В этой научной работе исследуется польза одного из традиционных казахских блюд – костного бульона для здоровья человека. Костный бульон-это национальная кухня, богатая витаминами, минералами и полезными веществами. Он укрепляет иммунитет человека и укрепляет костную и мышечную системы. В ходе исследования Ереназым наблюдал, экспериментировал и собирал информацию о традициях варки супа в своей семье. Было обнаружено, что регулярное употребление костного бульона дает организму энергию и предотвращает простуду и усталость. Это исследование показывает значение культуры питания казахского народа и объясняет ценность традиционной пищи для подрастающего поколения. В результате работы было доказано, что костный бульон является естественным источником витаминов, и было предложено включить его в ежедневное меню.

Annotation

This scientific paper examines the benefits of one of the traditional Kazakh dishes – bone broth for human health. Bone broth is a national cuisine rich in vitamins, minerals and useful substances. It strengthens the human immune system and strengthens the bone and muscle systems. During the research, Yerenazim observed, experimented and collected information about the traditions of cooking soup in his family. Regular consumption of bone broth has been found to give the body energy and prevent colds and fatigue. This study shows the importance of the Kazakh people's food culture and explains the value of traditional food for the younger generation. As a result of the work, it was proved that bone broth is a natural source of vitamins, and it was suggested to include it in the daily menu.

Ғылыми жұмыстың жоспары

1. Кіріспе

2. Негізгі бөлім

2.1. Сүйек сорпасы – дәстүр мен денсаулықтың байланысы

2.2. Сүйек сорпасының шығу тарихы мен ұлттық тағам ретіндегі маңызы

2.3. Сүйек сорпасының химиялық құрамы мен адам ағзасына әсері

2.4. Сүйек сорпасының пайдасы туралы отбасылық тәжірибе

2.5.Сырлы сұхбаттар қорытындысы және сараптамалық пікір:

• - Психологпен әңгіме

• - Дәрігермен сұхбат

• - Аспазбен сұхбат

2.6. Оқушылар мен ересектер арасында сауалнама жүргізу нәтижелері

3. Қорытынды

4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Кіріспе.

Қазақ халқы ежелден табиғи әрі пайдалы тағам түрлерін ерекше бағалаған. Солардың бірі – сүйек сорпасы. Ол адам денсаулығына қажетті дәрумендер мен минералдарға бай, әрі ағзаны қуаттандыратын ас болып табылады. Бұрынғы ата-бабаларымыз «сорпа ішкеннің сүйегі мықты, дені сау болады» деп бекер айтпаған. Бүгінгі таңда дайын тағамдар мен фастфуд көбейіп, табиғи ас түрлерін тұтыну азайып келеді. Осы жағдай балалардың, тіпті ересектердің де иммунитетіне кері әсерін тигізуде.

Сүйек сорпасы – халқымыздың өмір салтында ерекше орын алған ұлттық тағам. Ол тек тамақ емес, сонымен қатар денсаулыққа пайдалы дәрумен мен ем. Қазіргі медицина мен диетология ғылымы да сүйек сорпасының көптеген пайдалы қасиеттерін дәлелдеп отыр. Онда кальций, фосфор, магний сияқты минералдар көп, ал олар сүйек пен тіс саулығына қажет. Сонымен қатар сүйек сорпасы ағзаны жылытып, ас қорыту жүйесін жақсартады. Мен бұл тақырыпты зерттеу арқылы халқымыздың ежелгі дәстүрін жалғастырып, өз денсаулығымызға пайдалы ұлттық тағамды дәріптегім келеді. Зерттеу барысында отбасыммен бірге сүйек сорпасын пісіру тәжірибесін жасап, оның адам ағзасына әсерін бақыладым. Сонымен қатар мектеп оқушылары мен мұғалімдер арасында сүйек сорпасын қаншалықты жиі ішетіндері туралы сауалнама жүргіздім. Бұл зерттеу жұмысы қазіргі заман балаларына табиғи тағамның маңызын түсіндіруге және ата-баба асын құрметтеуге бағытталған. Сүйек сорпасы – дәруменге бай, табиғи ем әрі ұлттық құндылығымыздың айғағы.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Сүйек сорпасының адам денсаулығына пайдасын анықтау, оның дәрумендік және емдік қасиеттерін зерттеу. Сонымен қатар сүйек сорпасын ішудің дәстүрін сақтау арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруға үлес қосу.

Зерттеу міндеттері:

1. Сүйек сорпасының шығу тарихын және қазақ халқы өміріндегі орнын анықтау;

2. Сүйек сорпасының құрамын зерттеу;

3. Сүйек сорпасының ағзаға тигізетін пайдалы әсерлерін зерттеу;

4. Отбасылық тәжірибе арқылы сорпаның пайдасын бақылау,дәрігер мен аспаздан кеңес алу;

5. Мектеп оқушылары арасында сауалнама жүргізу және нәтижесін талдау;

6. Алынған мәліметтер негізінде сүйек сорпасын күнделікті ас мәзіріне қосудың тиімділігін ұсыну.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бүгінгі таңда балалардың көбісі дайын тағамдар мен тәтті сусындарға әуес. Мұндай тағамдарда дәрумендер аз, ал денсаулыққа зиян заттар көп. Сол себепті табиғи әрі дәруменге бай тағам түрлерін зерттеу – өзекті мәселе. Қазақтың сүйек сорпасы – дәрумен мен минералдарға бай табиғи тағам. Ол иммунитетті көтереді, сүйек пен бұлшық етті нығайтады, ас қорытуға көмектеседі. Дегенмен қазіргі балалар сүйек сорпасының пайдасы туралы аз біледі. Сондықтан бұл жұмыстың өзектілігі – ұлттық тағамның ғылыми және практикалық тұрғыдан пайдалы екенін дәлелдеп, оны жастар арасында насихаттау.

Зерттеу гипотезасы: Егер сүйек сорпасын адам күнделікті немесе жиі тұтынатын болса, онда оның ағзасы дәрумендермен қамтамасыз етіледі, иммунитеті артады және сүйек жүйесі нығаяды. Сонымен қатар, сүйек сорпасы ас қорытуға, жүрек пен буындардың жұмысын жақсартуға көмектеседі деген болжам жасалды. Егер бұл гипотеза дәлелденсе, сүйек сорпасын ұлттық деңгейде салауатты тағам ретінде насихаттауға негіз болады.

Зерттеу әдістері:

1. Бақылау әдісі – отбасында сүйек сорпасын дайындау және ішу процесін бақылау.

2. Сауалнама әдісі – мектеп оқушылары мен мұғалімдер арасында сүйек сорпасы туралы пікірлерін анықтау.

3. Салыстыру әдісі –сүйек сорпасы туралы мамандармен жүргізілген сұхбаттарда айтылған кеңестерден нәтиже шығарып салыстыру.

4. Талдау және жинақтау әдісі – әдеби және интернет деректерін талдау.

5. Тәжірибе жүргізу әдісі – сүйек сорпасын тұрақты пайдалану нәтижесін зерттеу.

Зерттеу объектісі: Зерттеу объектісі – сүйек сорпасын тұтынатын адамдардың денсаулығы мен өмір салты. Негізгі назар отбасында сорпа ішу дәстүрін сақтау мен оның ағзаға әсерін бақылауға аударылған.

Зерттеу кезеңдері: 1. Дайындық кезеңі: Тақырыпты анықтап, мақсатын, айқын-дау, зерттеу әдіс-тәсілдерін меңгеру;

2. Теориялық кезеңі: Зерттеу тақырыбы бойынша әр түрлі ғылыми әдебиеттерді оқу және талдау, қажетті деректерді жинақтау;

3. Қорытынды кезеңі: Алынған нәтижелерді пайдаланып,қорытынды мен ұсыныстарды дайын-дау , ғылыми жоба қорғау.

Жобаның жаңашылдығы:

-Сүйек сорпасының пайдасы ғылыми және дәстүрлі тұрғыдан салыстырылды.

-Дәрігер,аспаз пікірлері арқылы халық даналығы мен медицина,заманауи ғылым ұштастырылды.

-Экологиялық көзқарас енгізілді-тағам қалдықтарын ысырап етпеу идеясына көз жеткізді.

2. Негізгі бөлім

2.1. Сүйек сорпасы – дәстүр мен денсаулықтың байланысы

Бізге ғылыми жоба жүргізуге не себеп болды?

Бұл тақырыпты таңдау себебім:Анам соңғы уақыттарда бізге сүйек сорпасын жиі дайындап береді.Бірде сорпаны ішіп отырып, неге сүйек сорпасы пайдалы?,оның құрамында не бар?,Оның адам ағзасына қандай пайдасы бар ?»деп ойландым.Осы ойымды ұстазым Назым Фатихқызына айттым. Ұстазым менің ойымды түсініп, зерттеу жұмысын жасауға кірістік. Сонымен біз «Сүйек сорпасының ғажайып пайдасы»деген атаумен зерттеу жұмысымызды бастап кеттік. Қазақ халқының ас мәзірінде ерекше орын алатын тағамдардың бірі – сүйек сорпасы. Сүйек сорпасы тек той-томалақтың немесе қонақ асының бір бөлігі емес, ол ғасырлар бойы қалыптасқан денсаулықтың кепілі болып саналған. «Сорпа ішкеннің сүйегі мықты болады» деген халық даналығы бекер айтылмаған. Бұл тағамның құрамында адам ағзасына қажетті дәрумендер мен минералдар мол. Бүгінде дәрігерлер мен ғалымдар да сүйек сорпасының пайдалы қасиеттерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп отыр.

Ертеде қазақтар қыс айларында немесе ауыр еңбектен кейін ағзаны қуаттандыру үшін міндетті түрде сүйек сорпасын ішкен. Сорпа көбіне ірі қараның, қойдың немесе жылқының сүйегінен қайнатылған. Ондай сорпаның дәмі қою, майлы әрі хош иісті болып келеді. Ол адам денесіне жылу беріп, шаршағанды басып, бойға күш-қуат сыйлайды. Осылайша ата-бабамыз табиғи тағам арқылы өз денсаулығын сақтап, ұрпағына да осы дәстүрді үйреткен.

Сүйек сорпасының құрамында кальций, фосфор, магний, темір және коллаген сияқты пайдалы заттар бар. Бұл элементтер адамның сүйек жүйесін, тіс пен буынды нығайтады. Әсіресе өсіп келе жатқан балаларға сорпа ішу өте пайдалы. Өйткені олардың сүйектері мен бұлшық еттері қалыптасу кезеңінде болады. Дәрігерлер сүйек сорпасы сүйектің өсуін, қан айналымын және ас қорыту жүйесінің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді деп түсіндіреді.

Сүйек сорпасы тек дәрумен көзі ғана емес, сонымен қатар табиғи емдік тағам. Қазақ халқында тұмау тиген, әлсіреген, босанған әйелдерге немесе науқастан айыққан адамдарға міндетті түрде сорпа берілген. Себебі ол ағзаны тез қалпына келтіреді, күш-қуат береді. Қазіргі медицина да мұны растайды: сүйек сорпасының құрамындағы аминқышқылдары мен желатин ішек микрофлорасын жақсартып, иммундық жүйені нығайтады.

Сүйек сорпасын қайнату да – өзіндік өнер. Қазақ аналары сорпаны баяу отта ұзақ қайнатып, сүйектен шыққан барлық дәруменнің сорпаға сіңуін қамтамасыз еткен. Әдетте сорпа 10-12 сағат бойы қайнатылады. Осы уақыт ішінде сүйектегі кальций мен коллаген сұйықтыққа толық өтеді. Кейде сорпаға сәбіз, пияз, лавр жапырағы сияқты табиғи дәмдеуіштер қосылады. Мұндай тәсіл сорпаның иісін жақсартып қана қоймай, оның дәрумендік құрамын арттырады.

Қазіргі уақытта да дәрігерлер мен диетологтар сүйек сорпасын пайдалы тағам ретінде ұсынады. Әсіресе созылмалы шаршау, буын аурулары, ас қорыту бұзылыстары кезінде сүйек сорпасын ішу пайдалы. Мысалы, педиатрлар балаларға аптасына кемінде бір рет сорпа беруді ұсынады. Себебі онда кальций сүйекті қатайтып, темір қан құрамын жақсартады. Сүйек сорпасын үнемі ішетін адамдардың иммунитеті мықты, терісі мен шашы сау, ұйқысы жақсы болады деген ғылыми дәлелдер бар.

Менің отбасымда да бұл дәстүр сақталған. Анам сүйек сорпасын қайнатып, оны отбасы мүшелеріне ұсынады. Ол сорпаны «денсаулықтың күші» деп атайды. Мен де бұл тағамның дәмін жақсы көремін, себебі ішкеннен кейін бойға жылу мен қуат тарайды. Өз зерттеуім барысында сорпа ішкеннен кейін өзімді сергек әрі ширақ сезінетінімді байқадым. Бұл сүйек сорпасының расында пайдалы екенін көрсетеді. Сондай-ақ мен дәрігермен кеңесіп, сорпаның пайдасы туралы пікір алдым. Дәрігердің айтуынша, сүйек сорпасы ағзаны табиғи жолмен дәрумендермен қамтамасыз етеді, ал кейбір адамдар үшін ол арнайы емдік тағам ретінде де қолданылады. Мысалы, буын және ас қорыту жүйесі әлсіреген адамдарға сорпа ішу ұсынылады. Бірақ сорпаны шамадан тыс майлы етіп емес, мөлшермен дайындау керек екенін де ескертті.

Сүйек сорпасының тағы бір ерекше қасиеті – оның жүйке жүйесіне тыныштандыратын әсері бар. Жылы сорпа ішкенде адам бойы босап, көңіл-күйі жақсарады. Сондықтан оны кешкі уақытта ішу жақсы әсер береді. Бұрынғы заманда ауыр еңбекпен айналысқан адамдар кешкі асқа міндетті түрде сорпа ішіп, демалып, ертеңгі күнге күш жинаған.

Сорпа – дәстүр мен денсаулықты байланыстыратын алтын көпір. Бір жағынан ол ұлттық құндылығымыздың көрінісі болса, екінші жағынан қазіргі медицина мойындаған пайдалы тағам. Сүйек сорпасын жиі ішу арқылы біз өз денсаулығымызды сақтап қана қоймай, ата-баба дәстүрін де жалғастырамыз. Қорыта айтқанда, сүйек сорпасы – тек ас емес, рухани және физикалық саулықтың символы. Ол қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен, мәдениетінен және даналығынан хабар береді. Сондықтан сүйек сорпасын дәріптеу – ұлттық тағамға деген құрмет, ал оны ішу – денсаулыққа қамқорлық.

2.2. Сүйек сорпасының шығу тарихы мен ұлттық тағам ретіндегі маңызы.

Қазақ халқының тамақтану мәдениеті ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрге негізделген. Сол дәстүрдің басты бөлігі – табиғи әрі пайдалы тағам түрлерін пайдалану. Осындай асыл тағамдардың бірі – сүйек сорпасы. Бұл тағамның тарихы халқымыздың мал шаруашылығымен, көшпелі өмір салтымен және тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты.

Көшпенді қазақ халқы үшін мал – тіршіліктің өзегі болған. Малдың еті – тағам, терісі – киім, сүті – сусын, сүйегі мен майы – емдік құрал ретінде қолданылған. Сол себепті ештеңе ысырап болмай, бәрі кәдеге жаратылған. Сүйек сорпасы да осындай ұқыпты тұрмыстың жемісі. Қазақтар мал сойғаннан кейін сүйектерін босқа тастамай, оларды ұзақ қайнатып, сорпа дайындаған. Бұл сорпа ағзаны жылытып, бойға қуат беретін аса құнды тағам ретінде бағаланған.

Тарихи деректерге сүйенсек, сүйек сорпасын қазақтар ежелгі дәуірден бері тұтынып келген. Кейбір этнографиялық еңбектерде сорпа қайнату дәстүрі түркі халықтарының ортақ тағам мәдениетінің бір бөлігі болғаны айтылады. Ертеректе жорыққа шыққан батырлар мен аңшылар ұзақ сапар кезінде тоңып қалмас үшін сүйек сорпасын ішкен. Себебі ол адамды тез жылытады, шаршағанды басады және бойға күш береді.

Сүйек сорпасы қазақ дастарқанында әрдайым ерекше орын алған. Әдетте ол қонақ күткенде, мерекелік дастарқанда немесе ас берілгенде міндетті түрде дайындалған. Қонаққа ең алдымен сорпа құю – қазақтың қонақжайлық дәстүрінің белгісі. Бұл «құрмет көрсету», «жылы лебіз білдіру» мағынасын берген. Халық арасында «Сорпа ішпегеннің жолы болмайды» деген де сөз бар. Мұның мәні – сорпа адамның күш-қуаты мен өмірлік сергектігін арттырады деген нанымнан шыққан.

Сүйек сорпасының тағы бір ерекшелігі – оның дайындалу тәсілі мен құрамы. Қазақ әйелдері сорпаны баяу отта ұзақ қайнатып, сүйектен шыққан барлық дәрумен мен майдың сорпаға сіңуін қамтамасыз еткен. Әдетте сорпа сиырдың, қойдың немесе жылқының жілігі мен омыртқасынан қайнатылады. Қайнаған сорпаның үстінен май шығып, ол сорпаның сапасы мен қуаттылығын білдіреді. Дәстүр бойынша, сүйек сорпасы үлкен табаққа құйылып, алдымен үй иесіне немесе жасы үлкен кісіге ұсынылған. Бұл – қазақтың дастарқан басындағы әдеп пен сыйластықтың көрінісі. Сонымен қатар сорпа ішудің өзіндік мәдениеті де болған. Қазақтар сорпаны асықпай, жылы күйінде ішуді денсаулыққа пайдалы деп санаған.

Сүйек сорпасы тек тағам емес, сонымен қатар емдік сусын ретінде де қолданылған. Ата-бабаларымыз сорпа суық тию, әлсіреу, жарақаттан кейін қалпына келу кезінде таптырмас ем деп білген. Әсіресе босанған әйелге, бала-шағаға, қарт адамдарға сорпа ішкізу дәстүрі сақталған. Халық медицинасында «сорпа – сүйектің емі» деп жиі айтылған.

Сүйек сорпасы бүгінде де өз маңызын жоғалтқан жоқ. Керісінше, қазіргі медицина мен диетология ғылымы оның пайдалы қасиеттерін дәлелдеп отыр. Ғалымдардың айтуынша, сорпадағы коллаген мен аминқышқылдары буынның жұмысын жақсартып, сүйек тінін нығайтады. Сонымен қатар ол ас қорыту жүйесін реттеп, иммунитетті күшейтеді. Сондықтан қазіргі таңда әлем елдерінің де ас мәзірінде сүйек сорпасы ерекше орынға ие. Мысалы, Кореяда оны «сульлёнгтхан», Қытайда “гу-тхан”, ал Еуропада “bone broth” деп атайды. Бұл тағамдар негізінен қазақ сорпасына ұқсас, яғни сүйектен қайнатылады. Осыдан-ақ қазақ халқының ежелгі тағам дәстүрінің әлемдік мәдениетпен үндесіп жатқанын көруге болады.

Сүйек сорпасының ұлттық тағам ретіндегі маңызын тәрбиелік тұрғыдан да түсіндіруге болады. Қазақ халқында балаға еңбек пен ысырапсыздықты үйрету үшін «Малды сойсаң, сүйегін де қадірле» деген нақыл бар. Бұл сөз тағамның әр бөлшегін қадірлеуге, табиғи байлықты дұрыс пайдалануға шақырады. Сорпа қайнату арқылы балалар үлкендердің еңбегін бағалауды, дастарқан қадірін түсінуді үйренеді. Мен өз зерттеуім барысында отбасымнан, үлкен кісілерден сүйек сорпасын қайнату тәсілдері мен оның мәні туралы сұрадым. Әжемнің айтуынша, бұрындары ауыл адамдары бір-біріне сорпа апарып, амандық сұрасқан. Ол кезде сорпа – достық пен жақсылықтың нышаны болған. Бұл дәстүрдің өзі халқымыздың мейірімділігі мен бірлігін білдіреді.

Қорыта айтқанда, сүйек сорпасы – ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тағам ғана емес, халық даналығының, мәдениетінің және денсаулық сақтаудың айғағы. Ол табиғат сыйы мен адам еңбегінің үйлесімін көрсетеді. Сондықтан сүйек сорпасын зерттеу, оны ұрпақ санасына сіңіру – ұлттық дәстүрді сақтаудың және салауатты өмір салтын дәріптеудің бір жолы.

2.3. Сүйек сорпасының химиялық құрамы мен адам ағзасына әсері

Сүйек сорпасы — адам ағзасына аса пайдалы дәстүрлі тағамдардың бірі. Ол ежелден қазақ дастарқанының сәні, ал бүгінде медицина мен тамақтану ғылымының зерттеу нысанына айналып отыр. Сүйек сорпасының пайдалы болуы оның табиғи химиялық құрамына тікелей байланысты. Бұл тағамның құрамында адам денесіне қажетті көптеген минералдар, аминқышқылдар мен дәрумендер бар.

Сүйек сорпасының химиялық құрамы. Сүйек сорпасы негізінен сиырдың, қойдың, жылқының немесе тауықтың сүйектерінен дайындалады. Сүйектің құрамында ағзаның тірек-қимыл жүйесіне қажет көптеген элементтер бар, олар сорпаға қайнату кезінде толық өтеді. Негізгі құрам бөліктеріне мыналар жатады:

1. Кальций (Ca) – сүйек пен тіс тіндерінің негізгі элементі. Ол сүйекті қатайтады, жүрек бұлшықеттерінің жұмысын реттейді және қан ұю процесіне қатысады.

2. Фосфор (P) – кальциймен бірге сүйек жүйесінің беріктігін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ энергия алмасу мен жасуша құрылымында маңызды рөл атқарады.

3. Магний (Mg) – жүйке жүйесін тыныштандырып, жүрек пен бұлшық ет қызметін жақсартады.

4. Темір (Fe) – қан құрамындағы гемоглобин түзуге қатысады, яғни оттегіні жасушаларға жеткізеді.

5. Коллаген және желатин – сүйек пен буын шеміршектерінің серпінділігін арттырады, тері мен шаш саулығын сақтайды.

Бұл көрсеткіштер сорпаның қайнатылу уақытына және сүйек түріне байланысты өзгереді. Мысалы, жылқы немесе сиыр сүйегінен жасалған сорпа минералдарға бай болса, тауық сорпасында ақуыз мөлшері көбірек болады.

Сүйек сорпасының ағзаға әсері.Сүйек сорпасы адам ағзасына кешенді түрде пайдалы әсер етеді. Ол тек тамақ емес, сонымен бірге табиғи дәрі-дәрмек іспетті қызмет атқарады.

а) Сүйек және буын жүйесіне әсері. Сорпадағы коллаген мен желатин буындардың икемділігін арттырып, шеміршек тінін қалпына келтіреді. Бұлшық ет пен сүйек арасындағы байланыс нығаяды. Әсіресе өсіп келе жатқан балалар мен егде жастағы адамдарға сүйек сорпасын үнемі ішу пайдалы.

ә) Ас қорыту жүйесіне әсері. Сорпаның құрамындағы глицин асқазан мен ішектің кілегей қабатын қорғайды. Бұл заттар ас қорыту жүйесін жақсартады.. Диетологтар асқазан ауырғанда немесе суық тиюден кейін жеңіл тамақ ретінде дәл осы сорпаны ұсынады. Ол ағзаға тез сіңіп, энергия береді.

б) Иммунитет пен жалпы энергияға әсері. Сүйек сорпасы ағзаны жылытып, қан айналымды жақсартады. Оның құрамындағы минералдар мен аминқышқылдары иммундық жүйенің қызметін күшейтеді. Суық тию, тұмау және әлсіреу кезінде сорпа ішудің пайдасы зор. Әлемнің көптеген елдерінде дәрігерлер науқасқа жазылу кезеңінде міндетті түрде сүйек сорпасын ішуге кеңес береді.

в) Жүйке жүйесіне әсері. Сорпадағы магний мен глицин жүйке жүйесін тыныштандырып, ұйқыны реттейді. Сондықтан сүйек сорпасы сабырлық пен көңіл-күйдің тұрақтылығын сақтауға көмектеседі.

г) Тері, шаш және тырнаққа әсері. Сүйек сорпасында көп мөлшерде коллаген бар. Коллаген — терінің серпінділігін арттырып, әжімнің алдын алатын табиғи ақуыз. Ол сондай-ақ шаштың түсуін азайтады және тырнақты қатайтады. Осы қасиеттердің арқасында сүйек сорпасын сұлулық тағамы деп те атайды.

д) Балалар мен қарт адамдар үшін пайдасы. Балаларға сорпа ішу сүйек пен тістің дұрыс қалыптасуына, бұлшық еттің дамуына көмектеседі. Ал қарт адамдар үшін ол сүйек әлсіздігін, буын ауруларын және шаршағыштықты азайтады.

Сүйек сорпасын дайынау тәсілі,ішудің ережелері мен мөлшері

Аспаздардың айтуы бойынша,сүйек 2 кг Су - 4 литр 2 шай қасық тұз (дәмін көріңіз) Алма сіркесуы 6%-дық - 2 ас қасық Қаласаңыз, алғашқы суын бір қайнатып төгіп тастап, сүйектерді, қазанды жуып, екінші суға қайнатуға болады. Алма сіркесуын қосу міндетті‼10-12 сағат аралығында баяу отта қайнатамыз. Үстінен су құймаймыз.Сорпа пісуіне 1 сағат қалғанда аскөк, көкөніс, дәмдеуіштер қосамыз: 1 сәбіз 1 пияз 1 қысым сельдерей 1-2 дана лавр жапырағы 0,5 шай қасық дөңгелек қара бұрыш бір үзім аскөк Піскен сорпаны суытып, сүзгіден өткіземіз.Контейнерлерге құйып, мұздатқышта қатырып, шетінен алып қолдануға болады. Дайын сорпаны тоңазытқышта 5 күнге дейін, мұздатқышта 3 айға дейін сақтауға болады. Сорпаны тек өзін ішіңіз немесе езілген құртпен, үстіне петрушка қосып ішсеңіз одан сайын пайдалы және дәмді болады. Әсіресе ауызашарға алдымен осы сорпаны ішкен дұрыс. Сорпаны тамақ пісіргенде су орнына қосыңыз. Сорпалы тамаққа қосыңыз. Немесе гречка, күріш сияқты жарма пісіретін болсаңыз, су орнына қосып жіберіңіз.Сүйек сорпасы суыған соң іркілдек (холодец секілді) болады. Себебі тұнып тұрған коллаген.

Дәрігерлер сорпаны өте майлы немесе тұзды етіп ішпеуге кеңес береді. Ең пайдалысы — табиғи сүйектен, еш қоспасыз, баяу отта қайнатылған сорпа. Балаларға аптасына 2–3 рет, ересектерге күн сайын 1 кесе (150–200 мл) жеткілікті. Сорпаны ашқарынға немесе кешкі уақытта ішу пайдалы. Ашқарында ішкен сорпа ағзаны дәрумендермен қамтамасыз етеді, ал кешке ішкенде жүйке жүйесін тыныштандырады.

Сүйек сорпасы – химиялық құрамы бай, ағзаға жан-жақты әсер ететін тағам. Ондағы минералдар мен аминқышқылдар сүйек пен буынның беріктігін арттырып қана қоймай, иммунитетті көтереді, тері мен шаш саулығын сақтайды, жүйке жүйесін тыныштандырады. Бұл тағамның құрамындағы табиғи заттар ағзаны жасартуға және аурулардың алдын алуға көмектеседі. Демек, сүйек сорпасы – ғасырлар бойы халқымыздың өмір салтында бекер сақталып келген тағам емес, ол – нағыз табиғи дәрумен мен денсаулық қайнары.

2.4. Сүйек сорпасының пайдасы туралы отбасылық тәжірибе

Сүйек сорпасының пайдалы қасиеттері туралы тек ғылыми деректермен ғана емес, сонымен бірге күнделікті өмірлік тәжірибемен де көз жеткізуге болады. Осы мақсатта мен өз отбасыммен бірге кішкентай тәжірибе жүргіздім. Тәжірибенің негізгі мақсаты — сүйек сорпасын жүйелі түрде тұтынудың адам ағзасына әсерін байқау, оны отбасылық тамақтану мәдениетіне енгізу нәтижесін бақылау болды.

Тәжірибе мақсаты мен барысы

Біздің отбасымызда 4 адам бар: әкем, анам,әпкем және мен – Еркеназым. Анам үнемі «сүйек сорпасын ішсең, сүйегің қатайып, бойың өседі» деп айтып отырады. Осы сөздің рас-өтірігін өз көзіммен көру үшін, екі апталық тәжірибе жүргіздік.

Тәжірибе барысында біз аптасына 2 рет (дүйсенбі, жексенбі күндері) сүйек сорпасын ішуді әдетке айналдырдық. Сорпа бірде сиырдың,бірде үсақ малдың,тауықтың сүйегінен дайындалды. Анам сорпаны баяу отта 10-12 сағат қайнатып, аздап тұз және сәбіз, пияз, лавр жапырағын қосты. Тәжірибе басталар алдында және соңында әр отбасы мүшесінің денсаулық көрсеткіштері мен көңіл күйі жазылып отырды.

Тәжірибе нәтижелерін бақылау

Төмендегі кестеде сүйек сорпасын ішуге дейін және кейін байқалған өзгерістер көрсетілген.

Тәжірибе барысындағы бақылаулар

Денсаулықтағы өзгерістер.

- Бірінші аптада-ақ айырмашылық байқалды. Әпкемнің аяғы бұрынғыдай сыздамайтын болды, өзін жеңіл әрі сергек сезінді. Әкем енді сергек жүретін болды. Анамның бет өңі қызарып, шашы түсуді қойды, бет терісі жұмсарып, көз астындағы қара дақтар азайды. Менің де жөтелім басылып, таңертең сабаққа сергек тұратын болдым ,сабаққа дайындалғанда тез есте сақтап, көңіл күйім жақсы болды.

- Екінші апта соңында барлық отбасы мүшелері сорпаны ұнатып, оны күнделікті ас мәзіріне қосу қажеттігін мойындады. Бұл тәжірибе сүйек сорпасының тек физикалық емес, психологиялық әсерін де байқатты. Отбасы мүшелерінің бәрі кешкі ас кезінде бір дастарқанда жиналып, жылы сорпадан ішіп, жақсы әңгімелесетін дәстүр қалыптасты. Бұл біздің отбасымыздағы жақсы көңіл күй мен бірлікті нығайтты. Бұрын әжемнің асқазаны жиі қыжылдайтын. Екі апта өткен соң ол бұл шағымының жойылғанын айтты.

Бұл әсер сорпадағы глицин мен магнийдің жүйке жүйесіне оң ықпалы бар екенін дәлелдеді.

Дәрігер кеңесі бойынша, сорпаны ыстық күйінде емес, жылы күйінде ішу керек екен. Бұл оның құрамындағы пайдалы заттардың ағзаға жақсы сіңуіне әсер етеді.

Отбасылық тәжірибе сүйек сорпасының адам ағзасына шын мәнінде пайдалы екенін дәлелдеді. Сорпаның әсерінен:

- иммунитет күшейіп, суық тию жиілігі азайды;

- буын мен сүйек ауруларының белгілері жеңілдеді;

- тері мен шаштың жағдайы жақсарды;

- ұйқы мен көңіл күй тұрақталды.

Бұл тағамның басты ерекшелігі — оның табиғи, қолжетімді және дәстүрлі болуы. Қазіргі таңда адамдар көбіне дәріханадан дәрумен іздейді, ал шын мәнінде сол дәрумендердің көбі сүйек сорпасында табиғи түрде бар екенін байқай бермейді.

Біздің тәжірибеміз арқылы қазақ халқының бұрыннан келе жатқан дана тағам мәдениетінің қазіргі ғылыммен үндесіп жатқанын көрдік. Сүйек сорпасы тек дәстүр емес, ол – отбасылық бірліктің, денсаулықтың және өмірлік қуаттың көзі.

Отбасылық тәжірибе сүйек сорпасын жүйелі тұтыну арқылы денсаулықты нығайтуға болатынын нақты көрсетті. Ғылыми деректер мен өмірлік тәжірибе бір-бірін толық дәлелдейді. Сүйек сорпасы – дәстүр мен ғылымды біріктіретін ерекше тағам. Ол отбасылық мәдениетті сақтауға, салауатты өмір салтын қалыптастыруға ықпал етеді. Сондықтан бұл тағамды күнделікті ас мәзіріне енгізу – әр отбасының денсаулығын қорғаудың ең қарапайым әрі тиімді жолы.

2.5. Сырлы сұхбаттар қорытындысы және сараптамалық пікір:

• Сүйек сорпасының адам денсаулығына пайдасы туралы ғылыми деректер мен отбасылық тәжірибеден кейін мен бұл тақырыпты толық ашу үшін дәрігермен және тәжірибелі аспазшы маманмен сұхбат жүргізіп,мектеп психологынан кеңес алдым . Мақсатым – сүйек сорпасының құрамындағы пайдалы заттардың медицина тұрғысынан және аспаз тәжірибесінен қалай әсер ететінін анықтау және оны ғылыми тұрғыда нақтылау болды.Осы орайда менде «Сүйек сорпасын ұнататындар туралы психология не дейді?»деген қызық сауал пайда болды.Содан психологпен кездестім.

Сұхбатқа қатысқан мамандар туралы мәлімет

• -Психологпен әңгіме.

Педагог-психолог Сая Ғайсақызымен кездесіп,көкейімдегі «Сүйек сорпасын ұнататындар туралы психология не дейді?»қызық сауалымды қойдым.

-Дәрігермен сұхбат: 1.Ауыл фельдшері – Батырханова Гүлжанат Қанатқызы менің ғылыми жұмысым аясында қабылдады.

Аспазбен сұхбатМектеп асханасының аспазшысы Бекқалиева Самал менің жоба туралы сұрағыма жауап берді.

Сұхбаттан алынған маңызды тұжырымдар

Дәрігер Гүлжанат апай да,аспазшы Самал апай да сүйек сорпасын тек ұлттық тағам ретінде емес, емдік қасиеті бар тағам түрі ретінде бағалады. Дәрігердің айтуынша, сорпаның құрамындағы желатин буын мен сіңірлерді қалпына келтіреді, ал глицин мен аргинин жүйке жүйесіне оң әсер етеді. Бұл заттар ұйқыны реттеп, стресс деңгейін төмендетеді. Себебі ол ағзаға тез сіңетін ақуыз көзі болып табылады. Ал аспазшының пікірінше, сүйек сорпасы – қазақ халқының табиғи иммундық күшейткіші. Сорпа-денсаулық кілт.

Бұрынғы ата-бабаларымыз суық тию кезінде дәрі орнына сорпа ішіп, тез жазылған. Бұл дәстүрдің ғылыми негізі бар екенін қазіргі зерттеулер дәлелдеп отыр.

Сараптамалық талдау

Дәрігер мен аспаз сұхбат нәтижесін сараптай келе, мен сүйек сорпасының адам ағзасына әсерін үш бағытта топтастырдым:

Дәрігердің пікірін менің отбасылық тәжірибеммен және аспаз пікірімен салыстырғанда, нәтиже толық сәйкес келді. Әпкемнің буындарының жеңілдеуі, менің жөтелден тез жазылуым – осы сорпадағы пайдалы заттардың әсерінен болған нақты дәлел.

Жүргізген сұхбатарымды саралай келе сүйек сорпасын тұтыну ережелерін құрастырдым:

1. Сорпаны баяу отта ұзақ қайнату— сүйектегі кальций мен коллагеннің толық шығуы үшін маңызды

2. Тұзды аз қосу, себебі артық тұз кальцийдің ағзаға сіңуін тежейді.

3. Майын қалқып алу, өйткені майлы сорпа бауырға салмақ түсіреді.

4. Балаларға жылы күйінде беру, тым ыстық немесе суық сорпа пайдалы заттарды бұзады.

5. Күн сайын 1 кесе жеткілікті, бұл ағзаға қажетті дәрумен мен минерал мөлшерін қамтамасыз етеді.

Дәрігер атап өткендей, сорпаны жиі ішкен адам сирек ауырады, себебі оның иммундық жүйесі табиғи жолмен күшейеді.

Дәрігермен сұхбат нәтижесі сүйек сорпасының пайдасын тек халықтық тәжірибемен емес, медицина ғылымымен де дәлелдеді. Бұл тағам құрамындағы элементтер адам ағзасының барлық жүйесіне пайдалы әсер етеді.

Ал аспазбен сұхбат нәтижесі сүйек сорпасының адам денсаулығына 100℅пайдалы екендігін дәлелдеді.

Біз жетекшім екеуміз сонымен бірге, психолог кеңесіне сүйене отырып,демек сүйек сорпасы адамға физиологиялық қажеттілік емес,көңіл-күй тепе-теңдігін ұстауға,психологиялық жайлылық қалыптастыруға көмектседі деген түйінге келдік.

Сүйек сорпасы — жай ғана ұлттық тағам емес, ол табиғи дәрумен мен минерал көзі, ағзаны қалпына келтіретін, иммунитетті нығайтатын емдік тағам. Дәрігер мен аспаз сұхбаты,психолог әңгімесі отбасылық тәжірибе бірдей нәтижеге әкелді:

«Сүйек сорпасы – денсаулықтың, жылылықтың және өмірлік қуаттың қайнары.»

2.6. Оқушылар мен ересектер арасында сауалнама жүргізу нәтижелері.

Сүйек сорпасының пайдалы қасиеттерін зерттеу барысында тек теориялық мәліметтермен шектеліп қалмау үшін мен шағын сауалнама жүргіздім. Мақсаты: Адамдардың сүйек сорпасына деген көзқарасын, оны пайдалану жиілігін анықтау.

Барлығы 20 адам қатысып, сауалнама 3 сұрақтан тұрды. Сұрақтар қатысушылардың сүйек сорпасын қаншалықты жиі ішетіні, оның пайдасы туралы не білетіні, және өз отбасында бұл тағамның дәстүрлі орны бар-жоғын анықтауға бағытталды.

Сауалнама сұрақтары мен қорытындылары

Нәтижелерді талдау. Жүргізілген сауалнама нәтижелерінде сауалнамаға қатысушылардың жартысы/50℅/ сүйек сорпасын ішіп көргендіктерін айтты. Бұл —сорпаның қолданыста бар,дастарханнан түспей келе жатқан тағам екенін көрсетеді. Ал 75%-ы сүйек сорпасының пайдасын жақсы білетінін, оны денсаулыққа пайдалы тағам ретінде бағалайтынын атап өтті. Бұл көрсеткіш халықтың дәстүрлі тағам түрлеріне деген таным-түсінігі мен сенімінің жоғары екенін дәлелдейді.
Сауалнамаға қатысушылардың басым көпшілігі — 90%-ы сүйек сорпасын мектеп асханасының мәзіріне енгізу керек деп есептейді. Бұл — оқушылардың да, ата-аналардың да пайдалы әрі дәстүрлі тағамды күнделікті тұтынуға қызығушылығын айқындайды.
Қатысушылардың пікіріне сүйенсек: сауалнама нәтижелері сүйек сорпасының қазіргі қоғамда өз орнын жоғалтпағанын, керісінше, оның пайдалы әрі дәстүрлі тағам ретінде танылып отырғанын дәлелдеді.
Көпшілік сүйек сорпасын иммунитетті күшейтетін, сүйек пен буын саулығын арттыратын тағам деп біледі.Сондықтан сүйек сорпасын мектеп асханаларының мәзіріне қосу – ұлттық тағамды дәріптеу, оқушылардың дұрыс тамақтануын қамтамасыз ету, және жас ұрпаққа дәстүрлі тағам мәдениетін үйретудің тиімді жолы болып табылады.
Бұл нәтижелер сүйек сорпасының салауатты өмір салтының ажырамас бөлігі екенін және оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу қажет екенін дәлелдейді.

3. Қорытынды және ұсыныстар

Зерттеу жұмысымның нәтижесінде мен мынадай қорытындыға келдім. Сүйек сорпасының адам денсаулығына орасан зор пайдасы бар,дәрумендер мен минералдарға толы бай тағам екендігін дәлелдедім. Оны күнделікті ас мәзіріне қосу қажеттігі ұсынамын.

Сондай-ақ сауалнама және жүргізілген сұхбаттар мен тәжірибе нәтижелері көрсеткендей, сүйек сорпасы — балалардан бастап ересектерге дейін барлық жастағы адамдар үшін пайдалы тағам. Демек, бұл тағамды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу – халық денсаулығын сақтаудың да, ұлттық құндылықтарды дәріптеудің де кепілі.

Оқушылар осындай қарапайым тағам арқылы ұлттық дәстүр мен салауатты өмір салтын ұштастыруды үйренеді.

Өз ғылыми жобамнан кейін қандай ұсыныс жасасам деп ойландым. Ұсыныстарым: 1. Мектеп асханаларында дәстүрлі тағамдар қатарында сүйек сорпасын қосу ұсынылады.

2. Балаларға арналған тамақтану мәдениеті сабақтарында сүйек сорпасының пайдасын түсіндіру қажет.

3. Ата-аналар сүйек сорпасын үй жағдайында жиі әзірлеп, балаларды дәстүрлі асқа баулуы керек.

4. Денсаулық сақтау мекемелері мен дәрігерлер сүйек сорпасын табиғи дәрумен көзі ретінде ұсынуға назар аударса.

5. Ғылыми тұрғыда сүйек сорпасының пайдалы әсерлерін зерттеу жалғастырылып, оны ұлттық тағам ретінде насихаттау қажет.

4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ахметова Г. Қазақтың ұлттық тағамдары. – Алматы: «Атамұра», 2019.

2. Смайылова А. Халық емшілігі мен дәстүрлі тағамның байланысы. – Нұр-Сұлтан, 2020.

3. Жүнісова С. Дәстүрлі ас пен денсаулық. – Алматы: «Мектеп», 2021.

4. Әбдіғалиқызы А. Ас – адамның арқауы. – Шымкент, 2018.

5. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің әдістемелік нұсқаулығы: Дұрыс тамақтану ережелері, 2022.

6. Халық медицинасы материалдары // «Денсаулық» журналы, №4, 2023.

7. Назарбаева С. Қазақ отбасының дәстүрлері мен тағам мәдениеті. – Алматы, 2017.

8. Жұмаділова Л. Табиғи өнімдердің адам ағзасына әсері. – Астана, 2021.

9. Дәрігер-терапевт Қ.Рахымованың жеке кеңесі мен сұхбат жазбалары, 2025.

10. [www.densaulyk.gov.kz](http://www.densaulyk.gov.kz) – Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау порталы.