Б.Е. Шимшиков, Н.Е. Калибаев
101
ƏОЖ 599: 504. 54.05
Б.Е. Шимшиков, Н.Е. Калибаев*
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.
*
E-mail: Dani_kazakh89@mail.ru
Сарыесік-Атырау құмдары жəне олардың экологиялық жағдайлары
Cоңғы жылдары Балқаш ауданының Сарыесік-Атырау шөлді экожүйелерінің экологиялық
жағдайының нашарлануы байқалды. Оның себептері болып, біріншіден, қуаңдану процесінің ұлғаю
əсері; екіншіден – антропогендік фактордан территорияның ылғалдануының төмендеуіне байланысты сексеуіл ормандарының өнімділігінің азаюы анықталды. Сарыесік-Атырау шөлді экожүйелерін
қорғау жəне қалпына келтіру үшін сексеуілді қырқуға қарсы жарияланған мораторийді аз дегенде 1015 жыл мұқият сақтап, оны орындап, мерзімін ұзарту қажет.
Түйін сөздер: экожүйе, эрозия, деградация, транссекта.
B. E. Shimshikov, N. E. Kalibayev
Saryesik-atyrau’s sand and their ecological condition
In recent years deterioration of an ecological condition of desert ecosystems of Saryesik-atyrau of the
Balkhash area is observed. The reasons of it are first strengthening of process of desertification; secondly
– the anthropogenous factor connected with decrease in moisture content of the territory owing to cutting
down of the saksaulovy woods. For protection and restoration of desert ecosystems of sand of Saryesikatyrau it is necessary to prolong the moratorium on saxaul cutting down at least for 10-15 years and strictly
to observe it.
Keywords: ecosystem, erosion, degradation, transect, saxaul.
Б.Е. Шимшиков, Н.Е. Калибаев
Пески Сарыесик-атырау и их экологическое состояние
В последние годы наблюдается ухудшение экологического состояния пустынных экосистем Сарыесик-атырау Балхашского района. Причинами этого являются, во-первых, усиление процесса опустынивания; во-вторых, антропогенный фактор, связанный со снижением увлажненности территории вследствие вырубки саксауловых лесов. Для охраны и восстановления пустынных экосистем
песков Сарыесик-атырау необходимо продлить мораторий на вырубку саксаула по меньшей мере на
10-15 лет и строго его соблюдать.
Ключевые слова: экосистема, эрозия, деградация, трансекта, саксаул.
Сарыесік-Атырау құмдары Балқаш көлінің
оңтүстігінде орналасқан. Іле өзенімен Қаратал
өзенінің аралығын алып жатыр. Бұл территорияға
Іле өзенінің төменгі сағасы да кіреді. Үйілген
құмдар арасында тақырлар, тақыр тəрізді
топырақтар кездеседі.
Қазақстан Республикасының территориясының 60%-дан астамы шөлді аймақтарға жатаISSN 1563-0366
ды. Елімізде 5 миллионнан астам халық осы
аймақта тұрады жəне шөлді зонаның биологиялық
ресурстарын пайдаланады. Соңғы жылдары
климаттың өзгерісіне, шөлдену процестерінің
белcенді жүруіне байланысты, сонымен қатар
антропогендік ықпалдың əсерлерінен шөлді
зона экожүйелерінің жағдайлары нашарлап бара
жатқаны байқалады. Шөлді экожүйелердегі
KazNU Bulletin. Ecology series. №1 (37). 2013
102
Сарыесік-Атырау құмдары жəне олардың экологиялық жағдайлары
фитоценоздардың
өнімділігі
төмендеп,
биологиялық əртүрлілігі азайып барады. Осыған
орай шөлді экожүйелердің проблемаларын
зерттеуге арналған жұмыстардың өзектілігі өте
жоғары деп айтуға болады.
Алматы облысының Балқаш ауданында
бірнеше экологиялық ландшафтар орналасқан.
Зерттеу нысаны болып Сарыесік-Атырау кұмды
экожүйелері табылады. Оның алып жатқан
ауданы шамамен 2,83 млн.га, бұл ауданда 14
елді мекендер орналасқан. Жергілікті халық
осы шөлді экожүйенің табиғи ресурстарын
пайдаланып өмір сүреді. Негізгі айналысатын
саласы – мал шаруашылығы.
Ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Алматы облысының шөлді зонасында орналасқан Сарыесік-Атырау құмды
экожүйесінің биологиялық алуан түрлілігіне
қазіргі шөлдену процесінің əсерін көрсету.
Бұл региондағы шөлденудің негізгі себептері:
– өсімдік жамылғысының деградациясы
– су жəне жел топырақ эрозиясы
– топырақтың сорлануы жəне дегумификациясы
– топырақтың химиялық ластануы
– жер асты жəне жер үсті суларының ластануы
– жердің су режимінің жəне техногендік
өзгеріске ұшырауы.
Сарыесік – Атырау массивтерінің деградацияға ұшырауы катастрофалық жағдай туғызуы
мүмкін.
Жұмыстың міндеттері:
Шөлді зонаның экожүйелеріне сипаттама
беру;
Əр экожүйенің фитоценоздарын сипаттап
өнімділігін анықтау;
Экожүйелердің биологиялық түрлілігінің
қазіргі жағдайын көрсету;
Шөлді экожүйелерді қорғау жəне
өнімділігін арттыру, биоалуантүрлілігін сақтау
шараларын ұсыну.
Сарыесік-Атырау шөлді экожүйесінде жануарлар мен өсімдіктер биоалуантүрлілігінің
экологиялық жағдайының нашарлануы байқалады. Оның себептері болып: біріншіден, қуаңдану процесінің ұлғаю əсері; екіншіден – антропогендік фактордан территорияның ылғалдануының төмендеуіне байланысты екені
анықталды. Фитоценоздар қауымдастықта-
рының азаюы жүріп жатқаны байқалады.
Шөл өсімдіктері сирек болғанмен ауаның
ұдайы құрғақтығына жақсы бейімделген. Бұған
вегетативтік уақыты қысқа, өсімдіктер (эфемерлер) тəн келеді; олардың басым көпшілігінің тамыр жүйелері терең орналасады, ал жапырақтары
кішкене болғандықтан шөл өсімдіктері бойына ылғал қорын жинайды Өзіне тəн өсімдік
жамылғысы алуан түрлі: 2500 2800 түрі бар.
Олардың ішінде 200-215 түрі – эндемиктер.
Бұл жерлерде жартылай бұталы (жусанды, бұйырғынды, изенді), сексеуілді, бұталы
(қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғысы дамыған, жартылай бұталы (сұр жусанды, эфемерлі),
ал дөң жəне тізбектелген аллювийлі-эолды
құмдарда
бұталы-сексеуілді
эфемеройдты
(сексеуіл-қоянжын-жүзімді) өсімдік жамылғылары тəн. Аталған өсімдіктер қауымдастығының
жылдық жалпы өнімділігі 1995 мен 2010 жылдар аралығында зерттеулер бойынша 25-30 %
төмендегені байқалады.
Зерттеу нысаны, материалдары жəне
əдістері
Зерттеу нысаны болып Сарыесік-Атырау
кұмды экожүйелері табылады. Оның алып
жатқан ауданы шамамен 2,83 млн.га, бұл ауданда
14 елді мекендер орналасқан. Жергілікті халық
осы шөлді экожүйнің табиғи ресурстарын пайдаланып өмір сүреді. Негізгі айналысатын саласы
– мал шаруашылығы.
Алматы облысының Балқаш ауданында
бірнеше экологиялық ландшафтар орналасқан:
1) Шөлейтті – алса таулы қыратты жəне ұсақ
шоқылы, борпылдақ қалың шөгінді тау жыныстарынан тұрады; өсімдік жамалғысы – далалышөлді астық тұқымдас жусанды; топырағы
– ашық-құба жусанды-селеулі-бұталы тұзды,
сортаңдарда өсетін астық тұқымдас, көп жылдық
шөпті өсімдіктерден құралған.
2) Құмды шөлді – ірі қырқалы эолды
жазықтар, қырқалы-төбешікті жəне толық
бекітілген, жартылай бекітілген құмдардан,
бос құмдарда өсетін шөлді бидайық, теріскен,
ақжусан жəне сексеуілді құмда өсетін
псаммофитті бұталы өсімдіктерден тұрады.
3) Далаланған шөл – ұсақ шоқылы жəне
көтерінкі жазықтар, шөгінді жыныстары қалың,
астық тұқымдас жусанды-боялышты өсімдігі
бар далалы шөл жəне сорлар.
ҚазҰУ хабаршысы. Экология сериясы. №1 (37). 2013
Б.Е. Шимшиков, Н.Е. Калибаев
Зерттеу əдістері
1. Географиялық жəне картографиялық
əдістер.
Географиялық жəне картографиялық əдістермен физикалық картаны, өсімдіктер жəне
топырақтар жамылғысының карталарын пайдаланып шөлді биогеоценоздардың таралу
заңдылықтарын, ареалын, шөлдену процесіне
байланысты өзгерістерін картаға түсіріп зерттеу.
2. Өсімдіктер жамылғысының өнімділігін
транссекталық əдіспен анықтау
Транссекталық əдісімен шөлдің өсімдіктерінің орналасу тығыздығы жəне өнімділігі
анықталады. Ол үшін зерттеу территориясында
ұзындығы 500 м, көлденеңі 300м төрт бұрыш
ерекшеленеді. Соның ішінде əр 10-20м сайын
кездесетін өсімдіктер түрлері анықталады. Оның
айналасындағы 30м қашықтықтағы өсімдіктер
есепке алынады. Əр өсімдіктің биіктігі, 4 бағытта
көлденеңі. Сексеуілдің ағашының жуандығы,
жер үсті жəне жер асты биомассасы жəне бөлек
жасыл жапырақтарының биомассасы өлшенеді.
3. Өсімдіктерді ботаникалық əдістермен
зерттеу
Ботаникалық əдіс – өсімдіктердің морфологиялық белгілеріне қарап түрлерін анықтау
(жапырағы,гүлі,сабағы,тамыры т.б.).
Зерттеу нəтижелері жəне оларды талқылау
Сексеуіл ормандарын трансекталық əдіспен зерттеу нəтижелері. Сарыесік-Атырау
Қазақстанның
орталық
шөл
даласында орналасқан жер бетінде сексеуіл орманы
біріншілік өнімі ең жоғары формацияларға жатады. Қазақстанда сексеуілдің үш түрі өседі:қар
сексеуіл (Haloxylon aphyllum), ақ сексеуіл
(Haloxylon persicium), зайсан сексеуілі (Holoxylon
ammodendron).
Қазақстан мен Орта Азия өсімдіктер
картасындағы 36 фитохронологиялық бірліктерде
сексеуіл қоғамдастығы доминанттыққа ие,
олар шөлді зонаның 29,3% ауданы алып жатыр.
Сексеуіл орманының 1 гектарынан 40 тоннаға
дейін отын шығады. Сексеуіл тек отын ғана
емес құнды жайылым мал азығы. Сондықтан
сексеуілдің өнімділігі шөлді экожүйенің
биологиялық алуан түрлілігіне зор ықпал
көрсетеді.
Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі 1959 жылы 5 мамырда құрылған.
Жер көлемі 1558997 га, оның ішінде орман алқабы 911159 га.
4 орманшылыққа бөлінген:
1. Ақкол 29092 гектар
2. Бақанас 379375 гектар
3. Көктал 395990 гектар
4. Қарой 754580 гектар
ISSN 1563-0366
103
KazNU Bulletin. Ecology series. №1 (37). 2013
Сарыесік-Атырау құмдары жəне олардың экологиялық жағдайлары
104
Қара жəне ақ сексеуілмен бірге орманда жүзгін, жыңғыл,құмды қараған,тамариск
т.б.өседі. Шөлді зонаның мемлекеттік орман
қорының ауданы 12427,8 мың гектар құрайды.
Соңғы жылдары көп қырқылғандықтан сексеуіл ормандары сиреп кетті əсіресе елді мекендер мен жолдарға жақын орналасқан жерлерде.
Сарыесік-Атырау
шөлінің
орманының
негізгі өсімдігі қара сексеуіл. Оның бойы 7 м-ге
дейін жетеді. Жапырағымен мал əсіресе түйелер
қоректенеді. Түйелер сексеуілдің бұталарымен
3м биіктікке дейін қоректенеді. Бір бұтадан
қоректік бірлікпен 12кг-ға дейін алады. Қойлар
жерге түскен жапырақтарын жеп бір бұтадан
1кг-ға жуық қорек алады.
Ақ сексеуіл Сарыесік-Атырау құмдарының
солтүстік жағында кездеседі. Олар үйінің
құмның жоғары жағында өседі. Жылжымалы
құмдарда ақ сексеуіл жүгін жəне қарағанмен
бірге орман құрады.
1-кесте – Транссекта № 1 жусанды теріскенді-сексуілді қауымдасдық
Биіктігі,
см
Түбінің диаметрі,
см
Көлденеңі,
см
Биомассасы,
кг
Тамырлар
биомассасы, кг
Жас сексеуіл (5- 7жыл)
141
13
80-127
1,45
0,78
Жас сексеуіл (5-жыл)
106
11
78-96
0,65
0,34
Орта жастағы сексеуіл (10-15 жыл)
175
22
181-215
4,78
2,58
Ірі сексеуіл (20 жыл)
294
36
155-184
16,04
8,85
Ірі сексеуіл (25-30 жыл)
310
65
255-305
33,75
19,1
Өсімдік
Бірінші транссектаның өсімдік жамылғысы топырақ бетінің 50-60%-ға жуығын жауып жатыр. Өсімдіктер
ішінде сексеуілдің үлесі 30-40%, теріскендікі – 25-30%, жусан мен басқаларыныкі – 30%-ға жуық. Сексеуідердің
ішінде кəрілерінен жастары басым. Ірі сексеуілдердің қырқылған орындары көрініп түр.
2-кесте – Транссекта №2 кейреуікті-сексуілді қауымдастық
Ірі сексуіл (20 жыл)
300
58
275-320
62,93
32,20
Орташа сексуіл (16-17 жыл)
220
28
205-230
12,13
6,67
Орташа сексуіл (14-15 жас)
190
29
232-245
13,46
7,43
Жас сексуіл (≈10 жыл)
127
11
112-125
0,92
0,48
Жас сексуіл (≈10 жыл)
155
12
76-100
1,60
0,89
Екінші транссектаның өсімдік жамылғысы топырақ бетінің 40-50%-ға жуығын алып жатыр. Бұл жерде
өсімдіктер ішінді сексеуіл 40-30%, кейреуікт – 25-30%, басқалары – 30%-ға жуық құрайды. Сексеуілдердің
жартсынан көбі жас, əлі бой алмаған өсімдіктер.
3-кесте – Транссекта №3 сексеуіл тоғайы
Жас сексуіл (9-10жыл)
140
16
73-106
1,90
1,05
Орта жастағы сексуіл (13-15жыл)
280
22
146-150
3,53
1,95
Орта жастағы сексуіл (15-17жыл)
246
30
206-210
12,03
6,68
Ірі сексуіл (25-27жыл)
487
59
285-325
79,16
48,30
Өте ірі сексуіл(30жылдан аса)
608
69
320-380
94,20
58,44
Үшінші транссектаның өсімдік жамылғысы топырақ бетінің 30-40%-ға жуығын алып жатыр. Бұл жерде
өсімдіктер ішінді сексеуіл 50-60%, басқалары – 30-40%-ға жуық. Сексеуілдердің нормадан көп қырқылғаны
байқалады. Олардың орнын кейреук, теріскен, жас үсақ сексеуіл т.б. бұтақты өсімдіктер алып жатыр.
ҚазҰУ хабаршысы. Экология сериясы. №1 (37). 2013
Б.Е. Шимшиков, Н.Е. Калибаев
Қорытынды
1. Балқаш ауданының Сарыесік-Атырау
шөлді экожүйелерінің экологиялық жағдайының бұзылуы жəне нашарлануы байқалады.
Оның себептері болып: біріншіден, қуаңдану
процесінің ұлғаю əсері; екіншіден- антропогендік
фактордан территорияның ылғалдануының
төмендеуіне байланысты сексеуіл ормандарының
өнімділігінің азаюы анықталды.
2. Құмды-шөлді экожүйенің экологиялық
жағдайы оның негізгі өсімдігі – сексеуілдің өсіп-
105
өнуіне тікелей байланысты екені көрсетілді.
3. Зерттелген транссекталарда сексеуіл
түрлерінің ішінде, сексеуілдің ірі көпжылдық
түрлерінің сандарының азайғаны байқалады.
Қайта керісінше, олардың орнына жас сексеуіл,
теріскен, кейреуік т.б. түрлер тараған.
4. Сарыесік-Атырау шөлді экожүйелерін
қорғау жəне қалпына келтіру үшін сексеуілді
қырқуға қарсы жарияланған мораторийді аз
дегенде 10-15 жыл мұқият сақтап, оны орындап,
мерзімін ұзарту қажет.
Əдебиеттер
1 Бабаев А.Г. Пустыни мира. – Москва, 1977.
2 Бабаев А.Г., Френкин З.Г. Пустыни СССР вчера, сегодня, завтра. – Москва, 1977. – 98-99 б.
3 Домрачев П.Ф. Балхаш и Прибалхашье. // Почвы Казахской ССР, выпуск 4 Алматинская область,
– Алма-Ата, 1962. – 157-158 б.
4 Уваров Л.А. Эколого-физиологическая характеристика саксаула черного в астраханской
полупустыне // Биологические ресурсы пустынь СССР, их рациональное использование и
воспроизводство. – Ашхабад, 1984. – 37-43 б.
5 Илийская долина, ее природа и ресурсы. Изд-во АН КазССР. – Алма-Ата, 1963. – 334 б.
6 Никитин С.А. Древесная и кустарниковая растительность пустынь СССР. – М.: Изд-во «Наука»,
1966. – 254 б.
7 Терлецкий Б.К. Балхаш-Алакульская впадина // Алма-Ата: изд-во Академии наук Казахской ССР,
1963. – 233 б.
8 «Почвы Балхашского района Алматинской области». – Алматы: ГосНПЦзем. 1998.
9 Самакова А.Б. проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш. – Алматы,
2008.
10 Почвенная карта Семиречья. – Алматы, 2008.
11 www.google.kz
12 www.ecologysite.ru
13 Карта растительности Казахстана и Средней Азии. – 1995, (гл.ред.Рачковская). – Москва. 3 л.
14 Гвоздева Л.Т. Растительность и кормовые ресурсы пустыни Сары-Ишик-Атрау. – Алма-Ата: издво АН КазССР. 1960. – 205 б.
15 Бедарева О.М. Экосистемы средних пустынь Казахстана и их инвентаризация методами дистанционного зондирования. Автореф.диссерт. на соиск. доктора биол.наук по спец. 03.00.16 – экология.
– Калининград, 2009.
Reference
1 Babaev A.G. Pustyni mira. – Moskva, 1977.
2 Babaev A.G., Frenkin Z.G. Pustyni sssr vchera, segodnya, zavtra. – Moskva, 1977. 98-99 b.
3 Domrachev P.F. Balxash i pribalxashe. // Pochvy Kazaxskoj Ssr, Vypusk 4 Almatinskaya Oblast. – AlmaAta, 1962. – 157-158 b.
4 Uvarov L.A. Ekologo-Fiziologicheskaya xarakteristika saksaula chernogo v astraxanskoj polupustyne.//
Biologicheskie resursy pustyn sssr, ix racionalnoe ispolzovanie i vosproizvodstvo. – Ashxabad, 1984. – 37-43 b.
5 Ilijskaya Dolina, Ee Priroda I Resursy. Izd-Vo An KazSSR. – Alma-Ata, 1963. – 334 b.
6 Nikitin S.A. Drevesnaya I Kustarnikovaya rastitelnost pustyn SSSR. –M., Izd-Vo «Nauka». 1966. – 254 b.
ISSN 1563-0366
KazNU Bulletin. Ecology series. №1 (37). 2013
106
Сарыесік-Атырау құмдары жəне олардың экологиялық жағдайлары
7 Terleckij B.K. Balxash-Alakulskaya vpadina.// – Alma-Ata: Izd-Vo Akademii Nauk Kazaxskoj Ssr.
1963. – 233 b.
8 «Pochvy Balxashskogo rajona Almatinskoj Oblasti». – Almaty, Gosnpczem. 1998.
9 Samakova A.B. Problemy Gidroekologicheskoj ustojchivosti v bassejne ozera Balxash. – Almaty, 2008.
10 Pochvennaya Karta Semirechya. – Almaty, 2008.
11 Www.Google.Kz
12 Www.Ecologysite.Ru
13 Karta Rastitelnosti Kazaxstana i Srednej Azii. 1995, (Gl.Red.Rachkovskaya). – Moskva, 3l.
14 Gvozdeva L.T. Rastitelnost i kormovye resursy pustyni Sary-Ishik-Atrau. – Alma-Ata: Izd-Vo An
KazSSR, 1960. – 205 b.
15 Bedareva O.M. Ekosistemy srednix pustyn Kazaxstana i ix inventarizaciya metodami distancionnogo
zondirovaniya. Avtorefүdissert. Na Soisk. Doktora Biol.Nauk Po Spec. 03.00.16 – Ekologiya. – Kaliningrad,
2009.
ҚазҰУ хабаршысы. Экология сериясы. №1 (37). 2013