Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қарағанды облысы, Шет ауданы,

Сәкен жалпы білім беретін мектебі

Ғылыми жоба

Тақырыбы: «Көне тарихи жырлардағы есімдер сыры»

Бағыты:

Автор:Сағынай Айым

Сыныбы:9

Жетекші:Смагул Асем Жарылгапкызы

Оқу жылы:2022-2023

Ғылыми жоба тақырыбы: «Көне тарихи жырлардағы есімдер сыры»

Орындаушы: Сағынай Айым

Жетекшісі: Смагул Асем Жарылгапкызы

ПІКІР

Ғылыми жобада оқушы көне тарихи жырлардағы есімдер сырын анықтап, жан-жақты зерттеулер жүргізген. Ұсынылып отырған ғылыми жобада оқушы тақырыпқа байланысты жан-жақты ізденіп, дереккөздер негізінде зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ізденіс барысында оқушы интернет, т.б. ашық мәліметтерге сүйене отырып, дәлелдемелер келтірген. Теориялық бөлімдегі мәліметтерге сүйене отырып, практикалық талдаулар жүргізген. Ғылыми жобаның мақсатынан құрастырылған міндеттер бойынша жұмыстар жүргізіліп, талдаулар мен зерттеу жұмыстары дәлелді тәжірибемен ұйқасқан.

Жас зерттеуші ғылыми шығармашылық жобасында нақты ізденіп, аталған ғылыми жұмыстың зерттеу барысы жеке идея негізінде жасақталған. Оқушы сол арқылы ғылымға қызығушылығын көрсеткен.

Мазмұны:

І.Кіріспе

Қазақ есімдерінің тарихы.

ІІ.Негізгі бөлім

2.1.Көне жырлардағы есімдердің мағынасы мен мәні.

2.2. Күлтегін,Қобыланды,Құртқа , Ұлтан т.б. есімдердің тарихы туралы қызықты деректер.

ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

3.1. Өз есіміңнің сырын білесің бе?

САУАЛНАМА

ІҮ.Қорытынды

Ү.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Эссе

Адамның тағдырына көп нәрсе әсер етеді: туған кезі мен туған жері, ата-анасының жеке басы, тәрбиесі, денсаулығы, мінезі. Ата-ананың баласына берген есімі де маңызды рөл атқарады.Есімді дұрыс таңдау баланың болашақ өміріне де зор ықпалын тигізеді. Қазақта «Атына заты сай болсын» деген әдемі аталы сөз бар,сондықтан ата-бабаларымыз есім қоюда асқан даналық көрсеткендігін осы зерттеу жұмыс барысында түсініп білдім. Тіпті , көне жырлардағы есімдер ескіленіп қалса да, берген мағынасы мен мәнінің кереметтігіне көзім жетті. Жырларда кездескен есімдердің кездейсоқтықтан алынбағандығын,есіміне қарай іс-әрекетін лайықтап, келістіре білген халық даналығында шек жоқ екендігі айқындала түсті. Бір кездері, құлаққа жағымсыз естілетін Құртқа, Қобыланды, Күлтегін есімдері мен үшін зерттеу нәтижесінде ең керемет есімдер болып шықты.

Өкінішке орай , қазір бізде есім қоюда еліктеушілік басым болып кетті. Араб, түрік есімдерінің есімдері жаулап белең алып барады . Мысалы : Малика, Камила,Абдолла, Аийша т.б. ,тіпті арада бір ғасыр өтсе , қазақ есімдерінің жоғалып кету қаупі де бар. Өзіміздің төл дыбыстарымызбен үндесіп айтылған Мөлдір,Айгүл, Мұрат, Сұңқар,т.б, қандай тамаша есімдер,зерттесең де қандай ғибратты мағына береді. Негізі, әр халықтың есімдері арқылы сол халықтың мінез-құлқын, ерекшеліктерін,дәстүрін білуге болады. Сондықтан өзіміздің төл дыбыстармен үндесіп келген біздің атымызды айта алмай шетелдіктер қиналсын, Сұңқар дегенде күрмеліп жатсын. Өзге жұрт тарихына үңіліп қызығып , қызғана қарап жатсын...

Аңдатпа

Аталған ғылыми жобада оқушы есімдердің құпиясы туралы жан-жақты зерттеген. Жас зерттеуші есімдердің мағынасы туралы қызықты деректер, мақал – мәтелдер ізденіп, насихатай отырып, теориялық бөлімдегі мәліметтерге сүйене отырып практикалық жұмыстар жүргізген. Сонымен қатар есімдердің мағынасын анықтап, кейбір тұстары ашылмаған түрлеріне тоқталып зерттеулер жүргізген.Көне жырларда кездескен есімдердің кездейсоқтық емес, халықтың есім таңдаудағы даналығын көрсеткендігін аша түседі.

Abstract

In this scientific project, the student thoroughly studied the mystery of names. The young researcher searched for interesting information about the meaning of names, proverbs and proverbs, and conducted practical work based on the information in the theoretical section. In addition, he determined the meaning of the names and conducted research focusing on some undisclosed types.

І КІРІСПЕ

Ата-ананың баласына берген есімі де маңызды рөл атқарады.Есімді дұрыс таңдау баланың тағдырын алдын-ала анықтауы мүмкін.

Біз сауалнама жүргіздік. Адамның есімі нені білдіретінін нақты білмейтін балалар да бар екені белгілі болды.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сауалнама нәтижелері біздің жұмысты жалғастыруға және есімдердің құпиясымен танысу, қызықты әрі қажет нәрсе екенін көрсетуге деген ұмтылысты одан әрі нығайтты. Жиі кездесетін жырлардағы қарапайым есімдер - Құртқа, Ұлтан, Қобыланды, Күлтегін есімдер кездесетін ескі есімдерге деген қызығушылық біртіндеп жандана түсетініне сенгім келеді.

Жұмыстың мақсаты: Көне тарихи жырлардағы есімдерінің мағынасы мен шығу тегін зерделеу, біздің сыныптағы есімдердің сөздік-анықтамалығын жасау.

Зерттеу жұмысының міндеттері::

1. Балалар есімдер мағынасын және оның шығу тегін біле ме, жоқ па, соны анықтау.

2. "Есім" ұғымының нақты анықтамасын табу.

3. Көне жырлардағы Қобыланды, Ұлтан, Күлтегін есімдер туралы мағынасын білу

4. 9- сынып оқушыларының тізімін зерттеу.

5. Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттеу.

Зерттеу нысаны: Қазақ есімдерінің тарихына мән беру

Гипотеза: өз есімінің тарихын зерттеу өз халқының тарихын, мәдениеті мен дәстүрлерін зерттеуге деген қызығушылықты оятады.

Жобаның сипаттамасы: ақпараттық, шығармашылық.

Жұмыс кезеңдері:

• тақырыпты таңдау, мақсат пен міндеттерді,

• зерттеу объектісін анықтау, зерттеу әдістерін таңдау,

• әдебиеттерді зерттеу,

• сауалнама жүргізу,

• Жұмыс жазу.

Зерттеу әдістері: сауалнама, талдау, санау,салыстыру. бақылау.

І Негізгі бөлім

2.1 Қазақ есімдерінің тарихы туралы.

а) Қазақ есімдеріндегі халық дәстүрлері;

Қазақтар үшін ең үлкен қуаныш-баланың дүниеге келуі. Сондықтан жаңа туған нәрестелерге арналған есімді таңдау әрқашан өте маңызды болды. Дәстүр бойынша есімді атасы немесе барлығына құрметті тұлға берген, себебі болашақта нәресте де солай өссін деп.

Қазақтарда балалардың есімнің көптеген нұсқалары болған. Мысалы, жыл мезгіліне, ауа-райына, туған жеріне, әртүрлі белгілерге немесе оқиғаларға байланысты.

Қыздарға зұлым көз ер балаларға сияқты әсер етпейді, сондықтан олар үшін ең әдемі және нәзік есімдер таңдалған деп есептелген.

Көбінесе есім ретінде қымбат заттардың атаулары берілген: Жібек; нәзік өсімдіктер: Раушан, Қызғалдақ, Еңлік; бағалы металдар мен тастар: Алтын, Күміс, Гаухар, Маржан.

Қыздардың әдемі болып өсуі үшін оларды аспан жұлдыздарының атуларымен атаған: Күнсұлу (күн сияқты әдемі), Айсұлу және Айгүл (ай сияқты әдемі), Шолпан (таңғы жұлдыз).

Егер отбасында тек қыздар дүниеге келсе, оларға келесі ұл туады деген үмітпен есімдер берілді: Ұлболсын, Ұлжалғас, Ұлжан, Ұлбөбек, Бұрыл және тіпті қыздығой (қыз тууды доғар). Кейбір жағдайларда қызға болашақта ұлдары болуы үшін Ұлтуар есімі берілді.

Өткен ғасырларда балалардың өлімі өте жоғары болды, бұл есімдерді таңдауға да әсер етті. Сәбилер жиі өлетін отбасыларда жаңа туған нәрестелер дыбыссыз есімдермен аталды: Елеусіз (байқалмайтын), Елемес (байқалмайтын). Бұл есімдер көз тиюден және зақымданудан қорғаныс болды.

Көптен күткен бала дүниеге келгенде, оны Тілеген, Сағындық деп атады.

Жаңа туған нәрестелер бірінен соң бірі қайтыс болған жағдайлар болды. Мұндай балаларды Үшкемпір, Төрткемпір, Бескемпір, яғни үш, төрт немесе бес кемпір деп атаған.

Тағы бір жағдай белгілі, бірнеше сәби қайтыс болғаннан кейін келесі бала Тұрсын (Тоқтасын, қалсын), Өлмес (өлмейді), Өскен (өседі), Жанұзақ (ұзақ жан), күнұзақ (ұзақ күн) деп аталды.

Қазақтар Көшпенділер болды, бұл есімге де әсер етті: Көшкінбай (көшпенділік), Қыстаубай (қыстау), Жайлаубай (жайлау). Сонымен қатар, ауданның атаулары да маңызды рөл атқарды. Мәселен, атақты ақын Жамбыл Жабаев өзінің есімін өзі туып-өскен Жамбыл қайғы-қасіретіне қарыздар.

Сондай-ақ, қазақтардың ауа-райына байланысты көптеген есімдері бар: Таңатар (таң атқанда), Қаржаубай (қар жауады), Жаңбырбай (жаңбыр), Тұман (тұман), Боранбай (боран).

Кейбір балалар меңдермен немесе қалдармен туылады.Денеде қызыл дақ немесе кішкентай ісік болғандықтан, бұл жағдайларда оларды: Қалдыгүл (меңі бар гүл), Қалдығайша, Анар - деп атаған.

Елімізде болып жатқан оқиғалар қазақтар үшін үлкен маңызға ие болды. Мысалы, Соғыс, Жеңіс.

Көбіне балаларға жайлы өмір тілеп, оларға есімдер берілді: Отарбай (отарға бай қой), Жылқыайдар (жылқылары бар).

Егер баланың мықты болғанын қаласа, асыл құстар мен аңдардың есімдері қолданылды: Бүркіт, Қыран, Қасқырбай (қасқыр сияқты Батыл), Арыстан.

Сондай-ақ, балаларды әкесінің немесе атасының жасына қарай атау дәстүрі болды: Елубай (елу), Сексенбес (сексен бес), Жүзбай (жүз жыл өмір сүреді), осылайша балаға ұзақ өмір тіледі.

б) басқа тілдерден "шыққан" есімдер

Қазақ есімдерінің көпшілігі қазақ, парсы, араб тілдерінен шыққан, орыс және Еуропа тілдерінен шыққан сөздер бар. Қазақ тіліндегі мұндай есімдер фонетикалық өзгерістерге ұшырады. Мысалы, Арабша Мұхаммед қазақ тілінде Махамбет, Мұқамбет, Махмет; Ибрагим - Ибрахим, Ыбырайым, Ыбырай; Райша - Айша, Қайша және т. б. нысандарын алады.

Орыс және еуропалық тілдердің атаулары негізінен өзгеріссіз қолданылады: Андрей, Сергей, Борис, Максим, Мария, Светлана; Роза, Клара, Эрнст, Эдуард, Артур, Марат және т. б.

Кеңес заманында қазақтардың есімдері жаңа сөздердің үлкен тобымен толықтырылды, мысалы: Дамир, Кеңес, Солдатбек, Армия, Сайлау ("таңдау"), Мәдениет, Ғалым, Мамыр, Октябрин, Мира, Гүлмира және т. б. Мэлс (Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин), Марлен (Маркс, Ленин)

Қазақ есімдерінің тағы бір қатары исламның таралуына байланысты. Мысалы, Рамазан айының Ораза уақыты

кезінде туғандар Оразбек, Оразбике, Оразхан, Оразқұл деп аталды. Жұмабай, Жұмабике, Жұмахан, Жұмагүл және т. б.

Дәстүрлі түрде Құраннан шыққан есімдердің Араб формасы: Мәриям/Мәриям/ (Бикеш Мария), Иса (Иса), Мұса (Мұса), Израиль (Израиль), Закария (Зәкәрия), Микаэль (Михаил), Ибраһим (Авырайым) және т. б. сондай-ақ Даниал, Сара/Шара/, Жүсіп бар, Юсуф (Жүсіп).

Кейде есімдерде түркі және араб/иран тамырларының қоспасы кездеседі. Мысалы, Гүлзада (түркі гүл + Иран задасы).

Ұзақ Араб есімдерінің қысқаруынан жаңа қысқа есімдер пайда болды. Мысалы: Әбдіраһман-Әбіш,. Садуакас-Сәкен.

Олармен бірге Ираннан шыққан есімдер де болды. Бұл назар аударарлық есімдер: Тәңірберген, Құдайберген және Аллаберген. Олардың барлығы "құдай берген" дегенді білдіреді.

Қазіргі отбасыларға қазақшаға ұқсас орыс және еуропалық есімдер тән, мысалы: Альбина, Сабина, Тимур, Руслан.

Жақында Қазақ-сақтардың ата-бабалары-массагеттердің есімдері қолданыла бастады. Ең көп тарағандары: Томирис, Зарина, Рустам , Рустем, сирек - Согдиана, Роксолана.

в) есімдердің өзгеруі туралы.

Қазақтар тарихында есімдердің өзгеру фактілері көп. Олар адам өміріндегі әртүрлі оқиғаларға қатысты болды. Көбінесе адамдар лақап аттармен ұрпақтарының жадында қалады, ал көптеген танымал тұлғалар тарихқа басқа атаулармен енеді.

Тағы бір мысал-ғалым, ағартушы, суретші - Шоқан Уәлиханов, ол туған кезде Мұхаммед-Ханафия есімімен аталған. Ал "Шоқан" - бұл тек ана берген мейірімді есім.

Ұлы ақын Абай Құнанбайұлының шын есімі-Ибрахим. Абай (яғни абай болу) деп, сүйікті немересін әжесі Зере атаған.

Танымал дәстүр - жаңа туған нәрестелерге танымал адамдардың есімдерін беру-сақталады. Бүгінде Қазақстанда Абылай, Абай, Шоқан, Шәкен, Қаныш есімдері бар адамдар аз емес.

ІІ Негізгі бөлім

2.2. Көне жырлардағы Қобыланды, Ұлтан, Күлтегін, Құртқа есімдерінің мағынасы мен мәні.

Көне жырлардағы есімдердің адам тағдырына әсері ежелден бері белгілі. Есім-адамның ажырамас бөлігі, оның қоғамдағы бет-бейнесі.

Есімдердің адамның мінезі мен тағдырына әсері ежелден бері зерттеліп келеді. Мағынасынан басқа, есім, оны алып жүрген адамдардың мінезі мен іс-әрекеттері туралы ақпарат береді. Сол сияқты ежелден келе жатқан көне жырларындағы есімдердің мағынасын аша отырып, олардың адам мінезімен туа біткен есімдердің мағынасы мен мәнінің сәйкес келетінін анғарамыз.

Мысалы: ҚОБЫЛАНДЫ – қазақтың сөзінен қабылан(жолбарыс) — ауыспалы мағынасы ер, ержүрек, батыл деген этимологиямен байланыстырады. Қазақ эпосындағы белгілі батыр есімі.Сөз түбірі Қоблан,ды-түркі тілдерінде өткен шақты білдіретін қосымша. Осындағы –ды, қосымшасына тоқталған М. Қашқари оны жыраудың іс ірекеті көзімен көріп, куәсі болғандыңынан хабар беретінін көрсеткен[71.75б] Оның жырдың өзінен-ақ аңғаруға болады , бір жерде:

Он үш жасар Қобланды,

Шынымен сенен айырылсам...,

десе, бір үзінді де :

Арыстан туған Қоблан,

Қазынадан қамқа киеді..., деп айтылады.

Ал , енді бір деректерде профессор Ә,Қоңыратбаев қоб (құба) ,лан деген (оғлан) яғни бала деген мағынаны білдіреді [73.175б] деп айтылған. Құба тас, Құба төбе, Құба қыпшақ, Құба қалмақ ,демек Қоблан (қыпшақ ұлы) деген жорамал айтады. Сонда ол «Қыпшақ елінің батыры» деген семантикалық мағына береді[34.147б] Жырдың , «Қарақыпшақ Қобланды» деп басталу себебі де осыған дәлел іспеттес. Расында , Қобыланды атаның ғана баласы болмай, халқын жаудан қорғаған қалың қыпшақтың баласы бола білді. Халықтың осы жерден-ақ ат таңдаудағы даналығын аңғаруға болады.

«Қобыланды батыр» жырындағы тағы бір есім-Құртқа. Менің зерттеу жұмысыма да арқау болған есім. Қатты қызығушылық танытқаным да осы есім. Шыны керек, есім тарихын білмей тұрып , Қобыландыдай батыр жігіттің сүйген жарының осылай аталуын лайық деп санамаған кезім де болды. Алпамыста-Гүлбаршын, Ер Тарғында- Ақжүніс т.б. жырларда сәтті қойылған деп те ойлап жүрдім . Құртқа-құлаққа жағымсыз естілетін есім , бұл қандай мағына береді екен деп ғаламтор көздерінен іздей бастадым.

Сонымен , Құртқа есімін іздемес бұрын өзіммен қатарлас оқушылардан , тіпті ұстаздардан «Ашық микрофон» әдісі арқылы сұрақ-жауап алып көрдім.

Сұрақтар:

1. Құртқа кім?

2. Қандай мағына береді?

3. Құртқа деп аталу себебі?

4.Балаңызға Құртқа деген есімді берер ме едіңіз?

Жауаптар нәтижесі:

Зерттеу нәтижесінде ;

«Құртқа» есімінің сыры	Жырдағы Құртқа
Қасқырдың қаншығы, Қасқырдың Абаданының сенімді серігін атаған, соған ғана сенген	Қобыландының сенімді серігі, сүйген жары
Күшті, әлді аң	Салмағымен қыз Құртқа, Алып жерге бір түсті. Заты әйел демесең, Құртқа қыз да тым күшті.
Қасқырдың көмекшісі, үнемі жанынан кетпейді	Қобыландының көмекшісі,ешкімге сенбей Тайбурылды өзі дайындайды.
Айлакер, есті , ұяласын қорғап жүреді	Бұл ақылың қыз Құртқа, Патшаға бітсе болмай ма? Егер еркек болғанда, Болар ең елге бір тұтқа

Құртқа есімді басқа адамдар бар ма екен деп іздегенде тапқаным ақпарат көздерінен бір адам болды .

Құртқа Сұлтанқожаұлы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Құртқа Сұлтанқожаұлы (1770 (кей деректе 1771 т.ж.)- 1906) - Жетісу және көршілес қырғыз еліне аты кең тараған халық емшісі ^[1] [2]

Тағы бір қызық дерек

Баяғыда үйде арғы атамнан қалған қасқыр ішік болды. Қыстың қақаған аязында атшанамен ауданға барғанда әкем үнемі соған орап тастайтын. Біз ішінде қыз-қыз қайнап жата береміз.

Сол ішік кейін далада жайылып тұрғанда жоғалып кетті. Негізі осы қасқыр ішік ұлттық бренд жасауға сұранып тұрған дүние. Өткенде базардан қанша қарасам да, қасқыр ішік сататындарды таба алмадым.

Айтпақшы, ұмытып барады екем, осы мына орыстың «куртка» деген сөзі де біздің қасқыр ішіктен келіп шыққан ба деймін. Қасқырдың ұрғашысын «құртқа» дейді ғой. Ордалықтардың кезінде қасқыр мен басқа да бағалы аңдардың терісі саудаласқан кезде ақшаның орнына жүрген. Қасқырдың қаншығының терісін «құртқа» деп атап, одан орыстың «курткасы» келіп шықпасына кім кепіл?!

Олар біздің талай дүниеміздің осылай «тонын айналдырып» киіп жүр ғой...

Жолымбет Мәкіш

Facebook-тегі парақшасынан

Көне жырлар – көлемі жағынан да, мазмұны-мәні жағынан да қазақ ауыз әдебиетінен ауқымды орын алатын жанрдың бірі. Көне жырларда да тарихи есімдер мен тарихи оқиғалардың ізі сақталған. Жырлардағы есімдер мағынасы жақсылық пен жамандықтың тартысынан құрылған. Сондай кейіпкердің бірі «Алпамыс батыр»жырындағы- Ұлтан есімі. ҰЛТАН – зорлық-зомбылықты өз жақындарына жасаған залым адам. «Етіктің ұлтанын шегелеп жатқан Жәуке абайсызда бізді саусағына тықты(Б.Майлин. шығ) Ұлтан- біздің қазіргі түсінігімізше - аяқ киімнің табанына киетін қалың, қатты былғары. Біз бұл сөздің бірінші түбірі "ул", ал мағынасы "іргетас" (негіз) екенін білеміз. Кейбір түркі тілдерінде ол әлі күнге дейін" ұлтан "мағынасында қолданылады, ерте тамырын сақтайды: туваштар — улдун, якуттар — уллун, моңғол тілінде" ул "ешқандай жұрнақты қабылдамай" ұлтан " мағынасына ие. Қалмақ тілінде де солай. "Ұлтан" шын мәнінде аяқ киімнің негізі екенін ескерсек, біздің болжамымыз соншалықты оғаш емес.

Халық мақалында: « Өзге елде сұлтан болғанша,өз еліңде ұлтан бол» дегені осыған келеді, басқа елде сұлтан болып жүргенше, өз еліңнің табанына тапталып жүрсең де туған жеріңде бол деген. Айтпақшығ бұл маүалдың да көп адамдардар мағынасын сұрағанда кейбәрі құл деген мағынаны білдіреді деді.

Көне түркі халық батыры Күлтігеннің есімін сөзбе-сөз аударуға болады – «Ханзада-Көл», мұндағы ҚҰЛ – «көл», ТИГЕН – «Ханзада». Ежелгі түркілер су элементін жақсы көрген, «Теңіз-хан» - Шыңғыс ханды (моңғол нұсқасы және Дыңғыс-қан - түркі нұсқасы) еске түсірейік. ДІҢГІЗ сөзінің адамға күш-қуат, киелілік бергені ғұн патшасы Атилланың ұлы Дыңғысихтың атымен де айтылады, сондықтан Темужіннің мұндай түрік тағы атын алуы ғажап емес. КҮЛ-ТЕГІН – «Білге-қаған» («Кіші жазу») жырларымен бірге бүгінгі күнге дейін тас жазбаларда сақталған көне түркі «Күл-Тегін» («Үлкен жазу») жырының кейіпкері. Тонюкук». Белгілі бір уақытқа дейін антикалық шығармаларға жататын жанр мәселесі түсініксіз болып қала берді. Ал ең көне ғалым И.В.Стеблеваның монографиялық зерттеулері жарияланғаннан кейін ғана «Түркі поэзиясы VI-VIII ғасырлардағы руникалық жазбалардың әдеби ескерткіштері поэтикалық шығармалар болып танылды. «Күл-Тегін» поэмасының орталық тақырыбы – бірін-бірі қағандар басқарған көне түркі мемлекетінің құрылу және құлдырау тарихы, т.б. Түркі билеушілері. Жырда Күл-тегіннің «дүниенің төрт бұрышында» бар жауды жеңгені, халқын азат етіп, байлық сыйлаған елде тыныштық пен тыныштық орнағаны суреттеледі. Көне түркі жырының негізгі идеясы – түркі жұртын бірігуге, бірлікке, сыртқы жаумен бірлесіп күресуге, ежелгі әдет-ғұрыптарды сақтауға шақырады.

ІІІ.ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

Біздің есімдеріміз

9-сынып оқушыларының есімдерімен зерттеу жұмысы.

Менің сыныптастарымның аттары:

1. Нұрберген есімі қазіргі кезде кеңінен таралған есімдердің қатарына енеді дегенменен оның бұрыңғы замандардан жеткенін білеміз. Яғни, тарихтан белгілі “нұр” сөзі жарық әрі жарқыл деген мағыналарда жұмсалып, нұрлы деген мағына береді. Демек, Нұрберген есімі Нұр арқылы жаралған деген мағына келіп саяды.

2. Назым есімі кісі есімдері туралы ғылым бойынша бұл есім иврит тілінен тараған. Сондай-ақ оның латын тілінен шыққаны туралы да болжамдар бар. Оның мағынасы «сүйікті», «етене жақын» дегенді білдіреді екен. Тарихта бұл есімнің даңқты және ықпалды әйел адамдарға қойылғаны белгілі. Ономастикалық зерттеулерде Назым есімдері «сәби әділ, турашыл болсын деген ниеттен туған» деп жазылады.

3. Ермек есімі Басқа түркі тілдерінде де осы тұлғалас сөздер кездесіп, бірақ мағына жағынан өзгеше болып келеді. Телеуіт тілдерінде, сондай-ақ шағатайдың кітаби тілінде «эрмэк» сөзі қазіргі кезде біздегі «әңгіме», «сөз» мағыналарында қолданылады және қолданылған. Қазіргі түркі халықтарының бірі туба-кижилерде де «эрмек» — әңгіме, сөз, хабар т. б. мағыналарды ұғындырады. Мына келтірілген және қазақ тіліндегі «ермек» сөзінің мағынасы — туынды мағына деп шамалаймыз. Өйткені, тіліміздегі алданыш, жұбаныш сияқты мағыналар көп жағдайда әңгіме, сөзден туындап отырады. Ал әңгіме мен сөз — болмыс пен түрмыстың көрінісі. Олай болса, «ермек» сөзінің тұңғыш мағынасы «болмыс», «тұрмыс» сияқтыларды ұғындыру үшін қолданылған. Біз бұл ойымызды ертедегі түркі жазба есткерткіштері дерегіне сүйеніп айтып отырмыз. Онда «ермек» сөзінің мағынасы —«болмыс», «тұрмыс». Осы тұста еске салатын нәрсе — сөздердің дыбыстық құрамы мен мағынасы үнемі қатар, жарыса, байланыса өзгеріске түсе бермейді екен.

4. Ақниет есімі көңілі таза, пейілі ақ, адал адамның мінезіндегі құнды қасиет. Ниет адамның ықылас-ынтасын білдіретін психологиялық сипат. Ол адамның мінезімен, ерік-жігер, мақсат-мүддесімен сабақтас. Халқымызда "Асыңа тойғызбасаң да ниетіңе тойғыз" дейтін мақал осы жайтты білдіреді. Халық ашық-жарқын мінезді адамды құрмет тұтып, оған ізет көрсетіп отырған.

5. Абзал есімі түбірі арабтың «фәзл» деген сөзінен шыққан. Білімді, даналық иесі деген мағынаны білдіреді. Қазақ халқы ардақтайтын адамын «Абзал жан» деп атайды. Нәрестеге «құрметті, білімді болсын» деген ниетпен қойылатын ныспы. Ел ішінде өте жиі кездесетін есімдер қатарына жатады.

6. Аруна есімінің мағынасы санскрит тілінен аударғанда «таң нұры» немесе «шығыс күн» дегенді білдіреді. Үнді жазбаларына сәйкес, Аруна рухани күштерге ие деп есептелетін «шығыс күн» дегенді білдіреді.

7. Ермұхан есімінің мағынасы Иармұхаммед деген араб сөзінің негізінде шыққан. Яғни, Мұхаммедтің серігі деген мағына береді. Ал қазаө халқының көпшілігі бұл есімді белгілі тарихшы Ермұхан Бекмұханұлындай тұлға болсын деп қойып жатады. Мағынасы өте тереңде жатқан есім қатарына енеді.

8. Аружан есімі өте көп таралған қыз балалар есімінің бірі. Ару, әдемі, сұлу деген мағынада жұмсалады. Әрбір тіршілік иесінің бойында жан болады және сол әрбір жанның ішіндегі аяулысы және аруы болсын деген мағынада қойылған есім.

9. Мади есімінің мағынасы арабтың «хедаят» (басқару) сөзiмен төркiндеседi. Мұсылмандар ақырзаман болғаннан кейiн жер астынан имам Мәхди (адамдарды басқарушы, дұрыс жолға салушы), көктен Иса пайғамбар түсiп, жер бетiнде әдiлдiк салтанат құрады деп аңыз қылады

10. Айғаным есімі айдай әдемі ханым болсын деп қойылып жатады. Мысалы, Айғаным есімді арулар қазақ тарихында ерте кезлен аталады.

11. Бекзат есімі бек + иран тілінен алынған зат , зада — бектің ұлы, бектен туған перзент деген мағынаны білдіреді. Жастар арасында бұл есім жиі кездесіп жатады. Бекзат Саттархановтай ұлы тұлға болсын деген ниетпен де жиі қойылады.

12. Рамазан есімінің мағынасы араб тілінен рамадан – күйдіруші, жандырушы. Араб елдерінде бұл өте ыстық ай. Мұсылман жыл санауының тоғызыншы айы, осы айда туған балаға осындай есімдер қойылған

13. Арайлым есімі таңғы арай мағынасын береді. Қызына мұндай есім қойған ата-ана оған сұлулық, нәзіктік тілейді. Себебі таңғы арай, шуақ - сондай әдемі, ғаламат құбылыс. Арай есімді қыздар, сәйкесінше, сұлу, ерекше, ақжарқын мінезді, нәзік болы өседі.

14. Айбын есімі қазақтың ең әдемі есімдердің бірі. Қазақта айбын сөзі айбат, батырлық, қайсарлық ұғымдарымен егіз болып кеткен. Айбының мықты екен деп халық ішінде де жиі айтылып жатады. Бұл есмді ұл балаларға батыр болсын деген мағынада қолданады.

15. Айжан есімі қазақтың сөзі ай және парсы тілінен алынған жан, айдай сұлу, әдемі деген мағынаны білдіреді.

16. Қаламқас есімді арулар көптеген ақын-жазушылардың да шығармаларында кездесіп жатады. Бұл есім де қазақ қызының әдемілігін, сұлулығы мен көркемділігін білдіретін есім ретінде қойылады.

17. Әдеміай есімінің түпкі мағынасы әдемілік пен сұлулыққа ие деген мағынаны білдіреді. Көптеген аттарға қарайтын болсақ, қыз баланың сұлулығы мен әдемі болуын қалау мақсатында осы есімдерді жиі қойып отырған. Әдеміай есімі де осы қатарға жатқызылады.

18. Сұлтан қазақ арасында жиі кездесетін арабы есім. Билеуші мағынасын береді. Жұлдызшылардың пайымынша, мұндай есімді иеленгендер ешкімнен қорықпайтын батыл келеді және әрдайым өзгеге көмектесуге әзір тұрады. Еркіндікті жаны сүйеді. Есте сақтау қабілеті мықты. Мінез-құлқы тұрақсыздау болады. Бірақ өз жұмысын беріліп істейді. Басқалардың бастамасын жоғары бағалайды.

19. Мирас есімінің мағынасы араб тілінен мұра, артта қалатын көз, тұяқ деген мағынаны білдіреді. Қазақта осы есім көптеп қойылады. Себебі, қазақ халқы үшін артында қалған ұрпағының білімі мен тәрбиесі аса маңызды болып саналады. Осы себептен артымда қалған ұрпағым “мирасым” болсын деп осы есімді қойған.

Жұмыс басталар алдында мен сыныптастарыммен сауалнама жүргіздім. Сауалнамаға 18 адам қатысты.

Сауалнама деректері қатысушылардың көпшілігі өз есімінің мағынасын, оның шығу тегін білетінін көрсетті. Себебі олар қазақ тілінен шыққан және тікелей мағынасы бар сөздер.

Өз есімдеріне риза емес балалар тобы шықты.

Шыққан тегіне байланысты есімдер бар:

- қазақша

- Арабша

- парсылық

- Ирандық

- бір грекше (Арсен)

- бір испанша (Диас)

Барлық халықтар сияқты, қазақ отбасында ата-аналар өз балаларына қатысты есімнің мейірімді түрін пайдаланады. Біздің сыныптастарымыздың ортасы барлығы дерлік мейірімді есімге ие. Ата-аналар Айым, Күнім, Жұлдызым, Шолпаным Жарығым, Жаным, Қалқам деген сөздерді қолданып, балалардың назарын аудартқан.

Жануарлардың төлдері мен құстардың балапандарының атауларына байланысты сөздерді қолдану өте кең таралған: қарғам, балапаным, көгершінім, құлыным, ботам, ботаканым, боташым, қозым, күшігім.

Кейбір мейірімді есімдер нақты есімдерден шыққан: Арука (Аружан), Тико (Талғат), Русик (Рустам), Камушка (Камила), Мако (Мадина), Асек (Әсет), Айко (Әйгерім )және т. б. Бұл есімдер орыс тіліндегі сөздер секілді – ка, -ик, -о, -ушка жұрнақтарының көмегімен құрылады.

Қазір қазақ алфавитінің әріптері жоқ немесе аз болатын 5-6 әріптен тұратын 2 слогдық есімдер беру сәнге айналды және олар көбінесе "А"әрпінен басталады. Біздің сыныпта 7 есім "А", 2 "Н", 2 "Е", 1 "Б", 1 "М" , 1 "Р" әріпінен басталады.

Терең мағынасы бар көптеген көне есімдер ұмытылады. Қысқа қарапайым есімдер жиі қолданылады. Бұл уақытша құбылыс екеніне және өз елінің тарихына деген қызығушылық әлі де арта түсетініне сенгім келеді.

ІҮ. Қорытынды

Бізге есімдеріміздің тарихын зерттеу жобасымен жұмысын жүргізу өте ұнады. Ол бізге өз есімдеріміздің шығу тегі мен мағынасын, сондай-ақ сыныптастардың есімдерін білуге ​​көмектесті. Біз көне жырлардағы кейіпкерлердің есімінің мағынасын айқындадық.

Жоба бойынша жұмыс нәтижесінде барлық атаулардың тамыры Ежелгі Дүниеде жатыр деген гипотезамыз расталды. Есім мерекелерде киілетін киім емес, оны беруге немесе лақтыруға болатынын есте ұстаған жөн. Атаудың мағынасы тұлғаның бір бөлігі болып табылады, ол бір рет беріледі және адамға өмір бойы бірге жүреді. Сондықтан сіздің атыңыздың нені білдіретінін білу өте маңызды. Есімдердің мағынасын, шығу тегін зерттеу өте қызықты іс.

Сауалнама нәтижесінде, олардың есімдері туралы білгісі келетін балалар бар екені белгілі болды, бұл өзекті және маңызды.

Жобаны дайындау кезінде біз есімдер туралы кітаптарды оқыдық, өз сыныбындағы балалардың есімдерінің мағынасын білдік және өз сөздік - анықтамалығымызды жасадық.

Біз мынадай қорытындыға келдік:

1. Есім -адамның бір бөлігі.

2. Есімнің адамның мінезі мен өміріне әсері туралы теориялар бар.

3. Қазақтар үшін есімді таңдау өте маңызды іс болды. Есімдерді таңдаудың әртүрлі нұсқалары бар. Бұл дәстүрлерге, белгілерге, оқиғаларға, ауа-райына және т. б. байланысты.

4. Қазақ есімдері қазақ сөздерінен немесе басқа тілдегі сөздерден тұруы мүмкін: араб, орыс, иран.

5. Қазақ отбасыларында балаларға мейірімді есімдер беру әдетке айналған. Олар көбінесе жануарлардың, құстардың немесе аспан денелерінің атауларын білдіреді.

Біздің жұмысымыздың нәтижелері қазақ халқының тарихын, дәстүрлерін зерделеуде, факультативтік сабақтарда, үйірмелер жұмысында қосымша материал ретінде пайдаланылуы мүмкін.

Соңында, біз қандай есімдерді арқаламасақ та, біз өз тағдырымыздың қожайыны болып қала береміз деп айтқым келеді. Біздің есіміміздің жер бетінде қандай із қалдыратыны тек бізге байланысты. Өйткені, бекер айтылмайды ғой: "есім адамды гүлдендірмейді, адам есімді гүлдендіреді" деп.

Қазақ есімдері керемет, терең мағыналы, өзге ұлттың есімдеріне еліктемей өз ұлтымыздың есімдерін қойып мақтанып айтып жүрейік . себебі есімнің сөйлер тарихы , айтар сыры бар. Өзге ұлт танысын десең, әуелі есімнен бастайық,

Жаңалық: Сыныптағы балалардың есімдері туралы жаңа ақпараттар жиналды.

Ұсыныс: әр адамның есімі ерекше ықыласпен қойылатындықтан, есім туралы ақпарат жеке құжатта көрсетілсе.

Ү. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Есбаева К. «Қазақ есімдері» Алматы, Атамұра.2006 жыл

2. Жанұзақ Т.С. «Қазақ ономастикасы» Алматы-2007 жыл

3. «Қазақ әдебиеті» газеті

«Көне тарихи жырлардағы есімдер сыры»

тақырыбындағы ғылыми жұмысының зерттеу күнделігі

Бағыты: әдебиет

Автор: Сағынай Айым

Жетекші: Смагул Асем Жарылгапкызы

№	Мерзімі	Жұмыс мазмұны	Зерттеу әдістері	Ескерту
1		Маған ұстаз тарапынан бірнеше ғылыми жұмыстың тақырыбы ұсынылды	Тақырып таңдау	Өзекті тақырыпты таңдау
2		«Көне тарихи жырлардағы есімдер сыры» тақырыбы бойынша материалдар іздеу үшін тапсырмалар берілді.	Материалдар іздеу
3		«Көне тарихи жырлардағы есімдер сыры» тақырыбы бойынша ғылыми жұмыстың жоспарын құрдым	Жоспар құру
4		Ұстазым ғылыми жұмыстың ережелерімен таныстырды	Тақырыпқа байланысты мәліметтер іздеу
5		Жинаған мағұлматымды  қайтадан қарап, оқып шығып, ұстазыма көрсеттім.	Әңгімелесу, ұстазбен сұхбаттасу
6		Бүгін кіріспе  бөлімді бастап жаздым. Жоспар құрдым, зерттеу бөліміне табиғат туралы қызықты мәліметтерді іздей бастадым.	Жинақтау, саралау
7		Интернет желісінен өзіме керекті  мағлұматтарды  іздедім. Есімдер туралы ақпараттарды кітапханадан барып оқыдым.	Тақырыпқа байланысты мәліметтер іздеу
8		Кітапханаға барып мәлімет таптым. Газет беттерінен көптеген құнды ақпараттарды алдық	Тақырыпқа байланысты мәліметтер іздеу
9		Жаңа мәліметтерді жоспар бойынша негізгі бөлімге  кірістірдім.	Тақырыпқа байланысты мәліметтер іздеу
10		Қорытынды бөлімді  компьютерге жаздым. Зерттеу бөліміне көптеген жаңа тың идеялар тауып көрсеттім, дәлелдедім.	Қорытынды бөлімді  компьютерге жаздым.
11		Қағаздарымды шығарып мектепшілік ғылыми жобаларға дайындала бастадым. Ғылыми жобама пайдаланылған әдебиеттерден сілтеме жасадым.	Баяндау, оқу, мазмұндау
12		Ұстазым екеуміз бірге отырып,  компьютер арқылы презентация құрдық.	Слайд жасау
13		Ұстазым маған жобаның күнделігін толтыруды үйреттті	Күнделік толтыру

Сәкен жалпы білім беру мектебінің «.9..» сынып оқушысы Сағынай Айым «Көне тарихи жырлардағы есімдер сыры»атты ғылыми жұмыс

К Ү Н Д Е Л І Г І

№	Атқаратын жұмыс тізімі	Мерзімі	Жетек-ші қолы	Нәтижесі
1	Ғылыми жұмыстың тақырыбын айқындау мақсатында ғылыми жетекшімен кеңесу, пікірлесу			« Көне тарихи жырлардағы есімдер сыры » тақырыбындағы зерттеу жұмысы бекітілді
2	Ғылыми жетекшімен үнемі кеңесе отырып, зерттеу жұмыстарын жүргізу.			Жұмыстың мақсатымен, міндетімен таныстым. Орындау барысы туралы мағлұмат беріп, пайдаланатын әдебиеттерді көрсетіп берді.
3	Зерттеу тақырыбы негізінде интернет, тың деректермен, іс-құжаттармен жұмыс жасау, олардың ішінен қажеттілерін іріктеу			Берілген материалдармен танысып, өзіме қажетті мағлұматты алдым.
4	Ғылыми жетекшіден кеңес алу			Қажетті материалдарды жинақтап, саралап-жүйеледім.