Авлен Нұрдана Еркінқызы

”Тұран” университеті

“Халықаралық қатынастар”

Білім беру бағдарламасының студенті

23241624@turan-edu.kz

«Жаңа технология дәуірі: халықаралық аренадағы жасанды интеллекттің көрінісі»

Андатпа

Бұл мақалада жасанды интеллекттің (ЖИ) халықаралық деңгейдегі орны мен ықпалы қарастырылады. Жаңа технологиялардың қарқынды дамуы әлемдік саясатқа, экономикаға және қауіпсіздік салаларына түбегейлі өзгерістер әкелуде. Мақалада жаһандық державалардың ЖИ саласындағы бәсекелестігі, стратегиялық бағыттары мен ықтимал қатерлер талданады. Сонымен қатар, халықаралық құқық нормалары мен этикалық стандарттардың маңыздылығы сипатталады.

Кілт сөздер: Жасанды интеллект, халықаралық қатынастар, қауіпсіздік, технология

Аннотация

В статье рассматривается роль и влияние искусственного интеллекта (ИИ) на международной арене. Быстрое развитие новых технологий коренным образом меняет мировую политику, экономику и сферу безопасности. Анализируется конкуренция между глобальными державами в сфере ИИ, их стратегические подходы и возможные риски. Также подчеркивается важность международных правовых норм и этических стандартов.

Ключевые слова: Искусственный интеллект, международные отношения, безопасность, технологии

Abstract

This article examines the role and influence of Artificial Intelligence (AI) on the international stage. The rapid development of new technologies is significantly transforming global politics, the economy, and security. The article analyzes the competition among global powers in the AI field, their strategic approaches, and potential risks. It also emphasizes the importance of international legal norms and ethical standards.

Keywords: Artificial intelligence, international relations, security, technology

1-бөлім. Кіріспе

Бүгінгі таңда әлем жаңа технологиялардың қарқынды даму дәуірін бастан кешуде. Бұл үдерістің алдыңғы шебінде жасанды интеллект (ЖИ) тұр. ЖИ — бұл адам интеллектін еліктей алатын, деректерді өңдеу, үйрену және шешім қабылдау қабілетіне ие технологиялар жиынтығы [1]. Оның қолданылу аясы күн сайын кеңейіп, ғылым, өндіріс, қорғаныс, саясат, экономика және білім беру сияқты көптеген салада жетекші құралға айналды [2]. ЖИ қазіргі заманның сандық трансформациясына серпін беріп, технологиялық үдерістердің тиімділігін арттырып қана қоймай, жаһандық шешімдер қабылдау процесіне де әсер етуде.

Халықаралық қатынастар жүйесінде де ЖИ-дің маңызы артып келеді, себебі технологиялық үстемдік мемлекеттердің геосаяси позициясына әсер етеді [3]. Мемлекеттер арасындағы бәсекелестік тек әскери немесе экономикалық деңгейде ғана емес, цифрлық технологиялар мен ЖИ саласындағы жетістіктерге де тікелей байланысты бола бастады. Жасанды интеллект арқылы ақпаратты талдау, саяси болжам жасау, киберқауіпсіздік жүйелерін жетілдіру сынды мүмкіндіктер халықаралық қатынастардың жаңа бағыттарын қалыптастыруда.

Сондықтан ЖИ-дің халықаралық аренадағы орны мен оның ықтимал қатерлерін зерттеу – бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Бұл технологияның дамуын бақылап отыру, оның қауіпсіз әрі этикалық қолданысын қамтамасыз ету – тек бір мемлекеттің емес, бүкіл халықаралық қауымдастықтың ортақ міндеті.

2-бөлім. Мемлекеттердің ЖИ саласындағы стратегиялық бағыттары

Жасанды интеллект қазіргі таңда мемлекеттердің стратегиялық даму жоспарларында басты бағытқа айналды. Әлем елдері бұл саланы ұлттық қауіпсіздік пен экономикалық тұрақтылықтың кілті ретінде қарастырып отыр. Мысалы, Қытай 2030 жылға қарай ЖИ саласында жаһандық көшбасшы болуды мақсат етіп отыр [1]. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін мемлекет ЖИ-ге қатысты зерттеу орталықтарын ашып, миллиардтаған доллар инвестиция құйып жатыр. Сонымен қатар, ЖИ технологияларын қолданатын «ақылды қалалар», бейнебақылау жүйелері және әлеуметтік рейтинг платформалары арқылы Қытай ЖИ-ді күнделікті өмірге белсенді енгізуде. Бұл елдің технологиялық дамуға деген көзқарасы – мемлекеттің жаһандық ықпалын арттыру амалының бірі.

АҚШ өз кезегінде бұл саладағы тарихи көшбасшылығын сақтап қалу үшін жан-жақты әрекет етуде. Ел үкіметі OpenAI, Google, DeepMind, Microsoft сияқты алпауыт компанияларды қолдап, олармен тығыз ынтымақтастықта жұмыс істеуде [2]. Сонымен қатар, АҚШ-тың жоғары оқу орындары мен ғылыми зерттеу орталықтары ЖИ саласында үздік мамандар дайындауға, инновациялық идеяларды іске асыруға бағытталған. АҚШ-та ЖИ әскери мақсатта, әсіресе барлау және киберқауіпсіздік бағытында кеңінен қолданыла бастады. Бұл ел үшін ЖИ – тек экономикалық өсім емес, жаһандық үстемдікті сақтаудың құралына айналып отыр.

Ал Еуропа елдері болса, бұл технологияны этикалық және заңдық шеңберде пайдалануға басты назар аударуда. Еуропалық комиссия 2021 жылы «сенімді ЖИ» қағидатын жариялап, ЖИ технологияларын адам құқығы мен демократиялық құндылықтарға негіздеу керектігін мәлімдеді [3]. Еуроодақтың бұл ұстанымы ЖИ-дің тек тиімділікке емес, сонымен бірге адам мен қоғам мүддесіне бағытталуын көздейді. Мысалы, алгоритмдік әділетсіздіктің алдын алу, жеке деректерді қорғау және транспаренттілік принциптері ЕО заңнамасында орталық орын алады.

Жалпы алғанда, әлемнің алпауыт мемлекеттері ЖИ-ді әртүрлі мақсатта пайдалануда: біреулері оны жаһандық үстемдік құралы ретінде көрсе, енді біреулері әлеуметтік жауапкершілік пен адам құқықтары тұрғысынан қарастырады. Алайда барлық тараптар үшін бұл технология стратегиялық басымдыққа айналғаны сөзсіз.

3-бөлім. ЖИ және халықаралық қауіпсіздік мәселелері

ЖИ тек бейбіт мақсатта ғана емес, әскери салада да кеңінен қолданыла бастады. Қазіргі заманғы қарулы қақтығыстарда технологияның рөлі артып келеді, ал ЖИ бұл үрдісті жаңа деңгейге көтеруде. Автономды дрондар, барлау жүйелері, соғыс алгоритмдері мен қарсыластың әрекетін алдын ала болжай алатын аналитикалық платформалар — осының барлығы ЖИ-дің өнімдері болып табылады. Мұндай құралдар тактикалық артықшылық беріп қана қоймай, соғыс тәсілдерін түбегейлі өзгертіп отыр. Алайда, бұл мүмкіндіктермен қатар елеулі қатерлер де қатар жүр. ЖИ-мен жабдықталған автономды жүйелердің әрекеті кей жағдайларда халықаралық қауіпсіздікке нақты қауіп төндіруі мүмкін [4].

ЖИ негізінде әрекет ететін автономды қару-жарақтар адам қатысуынсыз шешім қабылдай алады. Мұндай жүйелер соғыс кезінде нысананы автоматты түрде анықтап, соққы беру туралы шешімді өздігінен қабылдауы ықтимал. Бұл халықаралық гуманитарлық құқық пен адам құқығы мәселелерін туындатады [4]. Адам факторын айналып өтетін мұндай технологиялар жазықсыз адамдардың өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Сонымен қатар, мұндай жүйелерге кім жауап береді деген заңдық және моральдық сұрақтар да әлі нақты шешімін таппаған.

Қазіргі таңда ЖИ-дің әскери қолданылуын шектейтін немесе оны реттейтін нақты халықаралық келісімдер мен құқықтық механизмдер жоқ. Бұл — қазіргі халықаралық құқық жүйесінің ЖИ технологияларының дамуынан артта қалып қойғанын білдіреді. Осыған байланысты әлемдік қауымдастық, соның ішінде БҰҰ, Халықаралық Қызыл Крест ұйымы және өзге де құрылымдар ЖИ-дің әскери мақсаттағы қолданылуына қатысты арнайы ережелер мен конвенциялар қабылдау қажеттігін алға тартуда.

Сонымен қатар, сарапшылар әскери саладағы ЖИ қолданылуы «қару-жарақ жарысының» жаңа кезеңін тудыруы мүмкін екенін ескертіп отыр. Мұндай жағдай тек әскери ғана емес, саяси тұрақтылыққа да нұқсан келтіруі ықтимал. Осы тұрғыдан алғанда, ЖИ-ді жаһандық деңгейде бейбіт және жауапкершілікпен пайдалану — бүкіл адамзаттың ортақ мүддесі.

4-бөлім. Халықаралық құқық пен этика: реттеу мәселелері

ЖИ технологияларын дамытумен қатар оны құқықтық және этикалық реттеу де қазіргі кезеңнің өзекті әрі күрделі мәселелерінің біріне айналып отыр. Бұл салада қабылданатын шешімдер тек технологиялық тиімділікке ғана емес, сонымен бірге адам құқықтарын қорғау, әділеттілік пен жауапкершілік сияқты моральдық-этикалық ұстанымдарға негізделуі қажет. ЖИ алгоритмдерінің шешім қабылдау процесі кейде адамның жеке басына, еркіндігіне және құқығына қайшы келуі мүмкін. Мысалы, кейбір жүйелерде қолданылатын автоматты шешімдер адам туралы толық емес немесе біржақты деректерге сүйеніп, әділетсіздікке жол беруі мүмкін.

Сонымен қатар, алгоритмдік әділетсіздік, дербес деректердің бұзылуы, жұмыссыздықтың артуы және әлеуметтік теңсіздік сияқты жаңа әлеуметтік салдарлар пайда болуда [3]. Бұл әсіресе дамушы елдерде, әлеуметтік осал топтар үшін қауіпті. ЖИ технологияларын коммерциялық және әкімшілік мақсатта кеңінен қолдану кезінде көптеген азаматтар өздерінің жеке деректерінің қалай өңделетінін білмейді немесе оған әсер ете алмайды. Бұл азаматтардың ақпараттық қауіпсіздігі мен жеке өмірінің қорғалуына қауіп төндіреді.

Халықаралық құқық қазіргі уақытта бұл мәселелерге толық дайын емес. ЖИ-ге қатысты халықаралық деңгейде қабылданған бірыңғай құқықтық актілер мен нормалар жүйесі жоқ. Кейбір мемлекеттер ЖИ-ді шектеу немесе бақылау бойынша ұлттық заңдар қабылдағанымен, бұл жеткіліксіз. Әртүрлі елдердің заңнамаларындағы айырмашылықтар технологияны реттеуге деген көзқарастардың біркелкі еместігін көрсетеді.

Осы жағдай халықаралық деңгейде ЖИ технологияларын реттейтін бірыңғай стандарттар мен конвенциялардың қажеттігін айқын көрсетеді. Мұндай реттеулер тек қауіпсіздік үшін ғана емес, адамгершілік пен әлеуметтік тұрақтылықты сақтау үшін де маңызды. ЖИ-дің дамуы мен қолданылуы технологиялық прогресті көрсетіп қана қоймай, адамзаттың моральдық және құқықтық даму деңгейіне де сын болмақ.

Сондықтан мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар ЖИ саласындағы құқықтық және этикалық нормаларды шұғыл әзірлеу және оларды орындау тетіктерін қалыптастыру бағытында бірігіп әрекет етуі қажет. Бұл — болашақтағы әлеуметтік әділеттілікті, технологиялық қауіпсіздікті және адам құқықтарын қамтамасыз етудің негізгі алғышарттарының бірі.

5-бөлім. Қорытынды

Жасанды интеллект – жаңа дәуірдің шешуші технологиясы. Ол тек ұлттық даму емес, халықаралық саясатта да аса маңызды орынға ие. Оның даму қарқыны мен қолданылу саласы бүкіл адамзаттың болашағына әсер етеді [1]. ЖИ тек экономикалық жетістіктер мен тиімділікке қол жеткізудің құралы емес, сонымен қатар саяси ықпал, ақпараттық қауіпсіздік және әлеуметтік тұрақтылық мәселелерімен де тікелей байланысты. Технологияны кім бірінші меңгерсе, сол мемлекеттің халықаралық аренадағы салмағы да арта түсетіні анық.

Сондықтан ЖИ-ді дамыту барысында мемлекеттер бір-бірімен тек бәсекелесіп қоймай, қауіпсіздік пен этика қағидаттарын сақтауға, халықаралық ынтымақтастыққа басымдық беруі тиіс [3]. Бұл салада тек ұлттық мүддені емес, жаһандық жауапкершілікті де ескеру қажет. ЖИ-дің әскери мақсатта қолданылуы, дербес деректердің бұзылуы, әділетсіз шешімдер мен әлеуметтік теңсіздік – бұл технологиямен бірге туындайтын күрделі мәселелер. Оларды шешу жолы — халықаралық деңгейде біріккен күш-жігер мен ортақ құқықтық-этикалық негіз қалыптастыруда.

Жасанды интеллекттің мүмкіндіктері шексіз болғанымен, ол тек адамзат игілігі үшін қызмет етуі қажет. Егер ЖИ дамуы реттелмесе, оның салдары қайтымсыз болуы мүмкін. Ал егер адамзат оны дұрыс бағытта дамытса — ЖИ білім, медицина, экология және өзге де маңызды салаларда үлкен серпіліс жасап, өмір сапасын арттыруға ықпал ете алады.

Қорытындылай келе, ЖИ — бұл тек технология емес, өркениеттік таңдау. Сондықтан мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар ЖИ-ді қауіпсіз, әділетті әрі адамзаттың ортақ мүддесіне сай қолданудың жолын бірлесе іздеуі тиіс.