Харди -Вайнберг заңы

Мақсаты

а)білімділігі: Оқушыларға Харди-Вайнберг формуласын пайдаланып, есептер шығарту. 
б) тәрбиелігі: Оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге тәрбиелеу. 
в)дамытушылығы: Оқушылардың ізденімпаздығын, ойлау қабілетін әр түрлі есептер шығарта отырып, дамыту. 

Күтілетін нәтиже

Табиғи сұрыпталу әрбір түрдің белгілі бір табиғи орта жағдайларына бейімшілдік белгілері мен қасиеттері арқылы жүзеге асатынын біледі

Негізгі терминдер

Популяциялардың генетикалық құрылымы. Харди-Вайнберг заңы. Гендік қор. Мутациялық өзгерістер. Популяциялық толқын. Гендер ағыны. Оқшаулану. Табиғи сұрыпталу.

Сабақтың  түрі

Аралас

Құрал-жабдықтар

Тірек – сөздер. Суреттер, Интерактивті тақта, үлестірме

материалдар

Қолданылатын тәсіл

«Бұл кім?», «Іздену» стратегиясы, “Ой қорыту” әдісі, Мақалдың жалғасын табыңыз, “Сандар сыры” әдісі, Тест тапсырмалары

Пәнаралық байланыс

Тарих. әдебиет

Сабақ барысы

І. Ұйымдастыру

Сәлемдесу, психологиялық жағдай туғызу

ІІ. Білу

Бұл кім?

Тұқымқуалаушылық заңдылықтарын зерттеудің ғылыми негізін кім қалады? (Г. Мендель )
Тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясын ашты (Томас Морган )
Қойдың арқар - меринос қолтұқымын алды (Абдулғазиз Ыбырайұлы Жандеркин)
Тұқымқуалаушылық материалының көзі – ДНҚ екендігін дәлелдеді? (Джеймс Уотсон)
Қазақстанның молекулалық биология және гендік инженериясы ғылымын дамытты (Мұрат Әбенұлы Айтхожин (1939 - 1987))
ДНҚ – ның молекулалық құрылымының моделін жасады (Фрэнсис Крик)
Тұқым қуалайтын өзгергіштіктің ұқсас қатарлар заңың ашты (Николай Иванович Вавилов)
Дәнді және техникалық дақылдардың жоғары өнімді сорттарын алды (Карим Мыңбаев)
Қазақтың ақбас сиырын шығарған ғалым (Бағрам Мұсаұлы Мусин)
Генетика терминін ең алғаш ұсынған ағылшын биологі (У. Бэтсон )

ІІІ. Түсіну

Мағынаны тану “Іздену” старатегиясы

Систематиктердің есебі бойынша, жануарлардың 
2 миллиондай, ал өсімдіктердің 500 мыңдай түрі белгілі. 
Популяция дегеніміз- тіршілік ортасы және оған бейімделу қабілеті де бірдей,бірімен-бірі будандасып ұрпақ бере алатын дараларды айтады. Популяцияның генетикалық құрылымын дат генетигі В.Иогансен зерттеді.1903жылы “Популяциядағы және таза линиялардағы тұқым қуалау”деген еңбегі жарық көрді. Бұл ілімді орыс генетигі С.С.Четвериков әрі қарай жалғастырып,дамытты. 
1908жылы ағылшын математигі Г.Харди мен неміс дәрігері В.Вайнберг популяциядағы генотип пен фенотиптің таралу жиілігін анықтайтын формула ұсынды. 
Ол кейіннен Харди-Вайнберг заңы деп аталды.Бұл формула бойынша гетерозиготалы организмдегі доминантты А аллелінің мөлшері Р деп,ал рецессивті а-ның мөлшері q деп белгіленеді. 
♂ 
♀ 
РА 
qа 
РА 
Р2АА 
РqАа 
q а Р qАа q2аа 
РА+ qа=1 (1) Осы формуланың екі бөлігін квадраттасақ: 
(РА+ qа) 2 =1; енді жақшаны алгебралық жолмен ашатын болсақ, генотиптердің жиілігін анықтайтын формула аламыз: 
Р2АА+ 2Р qАа+ q2аа=1 (2) 
Мұны жинақтағанда Харди-Вайнберг формуласы шығады: 
Р2АА+ 2Р qАа+ q2аа 
Табиғи сұрыпталу 
қозғаушы сұрыптау тұрақтандырушы сұрыптау 
Есеп: Бір қаланың перзетханасында 10жыл ішінде өмірге келген 84 мың баланың 210-ында рецессивті белгі ауру бар делік.Оның генетипі аа болады. Харди-Вайнберг заңы осы мәліметтерді пайдаланып,қалада тұратын адамдар популяция генетикалық талдау жасауға көмектеседі. Популяцияда генотипі аа ауру 
баланың саны 210. Ол q2- қа тең. 
q =210:84 000=0,0025 
q= q 2= 0.0025=0,05 
РА+ qа=1 РА=1- qа. РА=1-0,05=0.95 
АА= Р2 =0.952 =0,9025; Аа=2рq=2 0,95 0,05 =0,095 
аа=2q2=0,0025 

ІV. Қолдану

“Ой қорыту” әдісі

1. Қайсыбір аралдан 10 000 түлкі атып алынған. Олардың 9991-і сары, ал 9-ақ түсті болған. Жүннің сары түсті болуы доминантты белгі. Олай болса, барлық 10000 дараның ішіндегі гомозиготалы сары, гетерозиготалы сары, гетерозиготалы сары және ақ түсті түлкілердің пайыздық мөлшерін анықтаңыздар. 
2.Халқының саны 500000 адамнан тұратын ауданда алькаптонурия (рецессивті) ауруының белгісі бар 4 адам табылған. Осы белгі бойынша популяция ішіндегі гетерозиготалылардың санын анықтау керек. 

V. Талдау

Генетика және халықтық педагогика. Мақалдың жалғасын табыңыз.

● Тектіден текті туар... (сараланып)
● Теріңді өзгерте алсаң да... (тегіңді өзгерте алмассың)
● Аяғын көріп асын іш...(анасын көріп, қызын ал)
● Жеті атасын білген ер... (жеті жұрттың қамын жер)
● Жеті атасын білмеген... (құлағы мен жағын жер)
● Жұртыңды ауыстыра алсаң да... (ұлтыңды ауыстыра алмайсың)
● Салтыңды ауыстыра алсаң да... (халқыңды ауыстыра алмайсың).

VI. Жинақтау

“Сандар сыры” әдісі

1865 ж. Г. Мендель тұқымқуалаушылық заңдарын ашты
1900ж. голландық Г. де Фриз, неміс К. Корренс және австриялық ғалым Э. Чермак тұқым қуалау заңдарын екінші рет ашты
1901 ж. адам қанының тобы анықталды
1905 ж. Э. Вильсон жынысты анықтаудың хромосомалық негізін анықтады
1906 ж. У. Бэтсон генетика терминін ұсынды.
1908 ж. цитоплазмалық тұқым қуалауды зерттеудің негізін неміс ғалымдары К. Корренс пен Э. Бауэр салған
1908 ж. ағылшын математигі Харди мен неміс дәрігері Вайнберг популяциядағы генотиппен фенотиптің таралу жиілігін анықтайтын формула ұсынды
1909 ж. ген, генотип, фенотип, терминдерін дат биологы В. Иогансен енгізді.
1911 ж. Т. Морган хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговерді ашты.
1920 ж. Н. И. Вавилов тұқым қуалау өзгергіштігінде сәйкес қатарлар заңын ашты.
1927 ж. орыс ғалымдары Г. Надсон мен С. Филиппов радиоактивті сәулелердің төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарға мутация тудыратынын дәлелдеді.
1930 ж. цитоплазмалық аталық ұрықсыздық құбылысын америкалық ғалым М. Родс ашты.
1933 ж. жыныспен тіркесіп тұқым қуалау заңын Т. Морган ашып, Нобель сыйлығына ие болды.
1944 ж. ДНҚ - тұқымқуалаушылықтың материалдық негізі екендігін американ ғалымы О. Эври дәлелдеді.

VII. Қорытынды

Тест

1. Хромосома санының өзгеруіне байланысты болатын мутация. 
а) геномды б) хромосомалық в) гендік 
2. Ағзадағы ДНК-ң мөлшері мен құрылымының өзгеруі: 
а)модификация б) мутация в) комбинативтік 
3. Хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсуі: 
а) делиция б) инверсия в) дупликация 
4. Тұқым қуаламайтын өзгергіштік 
а) модификация б) мутация в) комбинативтік 
5. Мутацияны ғылымға енгізген ғалым: 
а) Г.Де-Фриз. б) Г.Мендель. в) Н.И.Вавилов. 
6. Хромосоманың үзілген бөліктерінің бірінің орнына бірі ауысып келуі: 
а) дупликация б) транслокация в) инверсия 
7. Гендердің молекулалық құрылымының өзгеруі: 
а) гендік б) геномды в) цитоплазмалық 
8. Плазмогендердің өзгеруі нәтижесінде ағза белгілерінің өзгеруі: 
а) гендік б) геномды в)цитоплазмалық 
9. Гамологтық қатарлар заңын ашқан ғалым: 
а) Г.Де-Фриз. б) Г.Мендель в) Н.И.Вавилов 
10. Хромосома санының үш еселенуі: 
а) пентаплоидті б) тетраплоидті в) триплоидті 

VIII. Үй тапсырмасына нұсқау беру

§23 оқу, кесте