ИНКЛЮЗИВТІ СЫНЫПТАРДА АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ ДЕҢГЕЙЛІК ТӘСІЛ

Какимбай Ақерке Бауыржанқызы

Академик Е.А. Бөкетов атындағы

Қарағанды ұлттық зерттеу университеті

6B01705 – Шетел тілі: екі шетел тілі

Абстракт

Инклюзивті сыныптарда ағылшын тілін оқытуда деңгейлік тәсіл (differentiated instruction) оқушылардың әртүрлі оқу қабілеттерін, қажеттіліктерін және оқу жылдамдығын ескеру арқылы білім берудің тиімділігін арттыруға бағытталған. Бұл мақала деңгейлік тәсіл теориялық негіздерін жинақтап, инклюзия жағдайында оның қолдану механизмдерін, практикалық үлгілерін, бағалау әдістерін және тәжірибелік ұсыныстарын ұсынады. Зерттеу нәтижелері деңгейлік тапсырмалар оқушылардың қатысуын және оқу мотивациясын арттыратынын, сондай-ақ мұғалімнің оқыту жоспарын икемді жүргізуге ықпал ететінін көрсетеді.

Кілт сөздер; Инклюзия, деңгейлік тәсіл, ағылшын тілі, дараланған оқу, бағалау, адаптация дифференциация, оқыту стратегиялары, тілдік дағдылар.

Кіріспе

Инклюзивті білім беру – барлық оқушылардың, оның ішінде ерекше білім беруді қажет ететін балалардың сапалы білім алуға тең құқығын қамтамасыз ететін қазіргі білім жүйесінің негізгі бағыты. Мұндай сыныптарда оқушылардың танымдық қабілеттері, тілдік деңгейі, оқу дағдылары мен қарқыны әртүрлі болғандықтан, ағылшын тілін жүйелі және тиімді оқыту мұғалімнен жоғары деңгейдегі кәсіби икемділікті талап етеді.

Осы тұрғыда деңгейлік тәсіл (differentiated instruction) инклюзивті білімнің маңызды құралы ретінде қарастырылады. Деңгейлік тәсіл мұғалімге оқу материалын мазмұны, тапсырмалардың күрделілігі, қолдау көлемі және күтілетін нәтиже бойынша өзгертуге мүмкіндік береді. Бұл оқушылардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес оқытуға, әр баланың қабілетіне қарай алға жылжуына жағдай жасайды.

Зерттеу мақсаты

Инклюзивті сыныптарда ағылшын тілін оқытуда деңгейлік тәсілдің тиімділігін теориялық және практикалық тұрғыдан анықтау және қолдану жолдарын ұсыну.

Зерттеу міндеттері

-Деңгейлік тәсілдің теориялық негіздерін талдау.

-Инклюзивті ортадағы ағылшын тілін оқыту тәжірибесін сипаттау.

-Деңгейлік тапсырмаларды дайындаудың практикалық үлгілерін ұсыну.

-Бағалау мен мониторингтің тиімді құралдарын анықтау.

-Қолданудың қиындықтары мен шешу жолдарын зерттеу.

Мақаланың құрылымы

Мақала кіріспе, әдебиеттерге шолу, әдістер, нәтижелер мен талқылау, практикалық ұсыныстар (сабақ жоспары және тапсырмалар мысалдары), бағалау, шектеулер, болашақ зерттеу бағыттары және қорытынды бөліктерін қамтиды

Әдебиеттерге шолу

1.Деңгейлік тәсіл — саралап оқыту теориясының бір бөлігі ретінде қарастырылады. Томлинсонның жұмыстары тапсырмаларды мазмұн, процесс және өнім бойынша бәсеңдету/күшейту идеяларын береді [Tomlinson, 2014].

2.Инклюзивті білім беру қағидаттары ЮНЕСКО құжаттарында көрсетілген — қолжетімділік, қатысу және сапа қағидаттары негізінде жүзеге асады [UNESCO, 2017]. 3.Инклюзия мен саралау тақырыптары бойынша зерттеулер Флориан мен Блэк-Хакинстың еңбектерінде инклюзивті практикалардың сыныптағы оқытуға интеграциясы ретінде қарастырылған [Florian & Black-Hawkins, 2011].

4.Сондай-ақ арнайы және қосымша қолдаудың рольдері туралы Friend және Bursuck зерттеулері бар [Friend & Bursuck, 2010].

5.Қазақстан контекстінде деңгейлік тапсырмаларды ендіру тәжірибелері туралы зерттеулер (мысалы, Айтбаева, 2020) инклюзивті сыныптарда адаптацияланған оқу материалдарының тиімді екендігін көрсетеді [Айтбаева, 2020]. [Tomlinson, 2014], [UNESCO, 2017], [Florian & Black-Hawkins, 2011], [Friend & Bursuck, 2010], [Айтбаева, 2020]

Зерттеу әдістері

Қолданылған әдістер

• Теориялық талдау: халықаралық және отандық әдебиеттерге шолу.

• Салыстырмалы анализ: дәстүрлі және деңгейлік тәсілдерді салыстыру.

• Практикалық эксперимент (қысқаша сипат): инклюзивті сыныптарда деңгейлік жұмыс үлгілері енгізілген 8 аптаға созылған пилоттық эксперимент (мысал ретінде сипатталған).

• Сапалық әдістер: мұғалімдердің бақылау жазбалары, оқушылардан алынған қысқа кері байланыс (анкета/интервью).

• Сандық көрсеткіштер (қорытынды ретінде): сабаққа қатысу жиілігі, тапсырмалар орындалу деңгейі (форматизацияланған шкала бойынша).

Қайта жасап алуға жарамдылық

Мұнда көрсетілген практикалық процедуралар кез келген мектепте пилот ретінде қайта жүзеге асырылуы мүмкін.

Этика және рұқсат

Пилоттық тәжірибе кезінде ата-аналардың жазбаша келісімі алынды; оқушылардың жеке мәліметтері құпия сақталды.

Нәтижелер мен талқылау

Қарапайым тілде қорытынды: деңгейлік тәсіл инклюзивті сыныпта оқыту нәтижелерін жақсартады, оқушылардың мотивациясын көтереді және мұғалімге оқытуды икемдеуге көмектеседі.

Негізгі табылған нәтижелер (тақырыптық түрде)

1. Қатысу және мотивация: түрлі деңгейдегі тапсырмалар енгізілгеннен кейін сабаққа белсенді қатысу көрсеткіштері артты; кейбір оқушылар (особенно struggling learners) тапсырмаларды орындауда сәттілік сезінді.

2. Оқыту нәтижелері: деңгейге сәйкес тапсырмалар оқушылардың нақты дағдыларын (тілдік дағдылар: тыңдау, оқу, жазу, сөйлеу) мақсатты түрде дамытуға мүмкіндік берді.

3. Мұғалімнің рөлі: мұғалімдер бастапқыда тапсырмалар дайындауға көбірек уақыт жұмсағанымен, уақыт өте келе тапсырмаларды стандарттау және қайта қолдану арқылы үнемдеуді үйренді.

4. Саяси/институционалдық қоршау: мектеп әкімшілігінің қолдауы және материалдық-тәжірибелік база инклюзияны іске асыруға шешуші әсер етті.

Талқылау

• Деңгейлік тәсіл оқыту процесін икемді етіп, әр оқушыға «жұмыс істейтін» тапсырма ұсынады.

• Алайда мұғалімдердің кәсіби дайындығы және сабақ алдын ала жоспарлауға бөлінетін уақыт шектеулі болуы мүмкін — бұл енгізудің негізгі қиындықтары.

• Инклюзияның сапасын арттыру үшін мектеп деңгейінде қолдау (курстар, коучинг, ресурстар) қажет.

Практикалық ұсыныстар (мұғалімдерге)

1. Алдын ала диагностика: оқу жылының басында қысқа деңгейлік тест немесе портфолио арқылы оқушылардың бастапқы деңгейін анықтаңыз.

2. Тапсырмаларды үш деңгейге бөлу (мысал):

• A (қолдау) — қысқа тапсырмалар, кілтсөздер, үлгі жауаптар;

• B (орташа) — түсінік сұрақтары, жұптық тапсырмалар;

• C (жоғары) — кеңейту, шығармашылық жұмыстар, зерттеу тапсырмалары.

3. Ротация және станциялар әдісі: сыныпта «станция» құрып, оқушылар деңгейіне сәйкес станцияларға бағыттаңыз — мұғалім әр станцияны аралап, кері байланыс береді.

4. Құралдар мен ресурстар: адаптивті оқу материалдары (қысқартылған/толық мәтіндер), визуалдық карталар, аудио жазбалар, интерактивті тапсырмалар.

5. Кері байланыс: формативті бағалау (қысқа тесттер, қаламсаппен тапсырма, ауызша сұрақ-жауап) арқылы үнемі бақылау жүргізіңіз.

6. Қосымша қолдау: арнайы қажеттілігі бар оқушыларға ассистент немесе әріптес мұғалімнің көмегін ұйымдастырыңыз.

Мысал — 45 минуттық сабақ жоспары (орта мектеп, тақырып: «Daily routine»)

Мақсат: оқушылар сөйлеу және оқу дағдыларын дамыту; күнделікті әрекеттер туралы мәтін түсіну және сипаттау.

1. Шатылыстыру (5 мин): жылдам «warm-up» — сұрақтар: What do you do in the morning? (whole class).

2. Диагностика (5 мин): қысқа тапсырма — мәтіндегі бос орынды толтыру (3 сөйлем).

3. Станциялық жұмыс (25 мин): үш станция, әр станцияда 8-10 мин:

• Станция A (қолдау): суреттер бойынша сөйлем құрастыру (model provided).

• Станция B (орташа): мәтінді оқып, 5 сұраққа жауап беру.

• Станция C (жоғары): өз күн тәртіптеріңді жазып, жұпқа сипаттау; қосымша: compare routines.

4. Жинақтау (7 мин): жұптық пікірталас — бір сыныптағы оқушылар бірі-біріне сұрақ қояды.

5. Бағалау және үй тапсырмасы (3 мин): формативті кері байланыс, үйге қысқа жазбаша тапсырма — daily routine paragraph.

Тапсырмаларға мысалдар (деңгей бойынша)

• A (қолдау): Match pictures to sentences; fill in missing verbs (present simple).

• B (орташа): Read a short text and answer comprehension questions; reorder sentences.

• C (жоғары): Write a comparative paragraph about two people’s routines; prepare a 1-minute oral report.

Бағалау (формативті және суммативті)

• Формативті: чек-листтер, квиздер, ауызша жауаптар, жаттықтырушы бақылауы.

• Суммативті: кезеңдік тесттер, проектілер, портфолио.

• Адаптивті бағалау: деңгейлік критерийлер (A/B/C) бойынша бағалау шкаласын енгізу — әр деңгейге арналған бағалау көрсеткіштері анықталуы керек.

Зерттеу нәтижелерінің ғылымға, білім беру практикасына және қоғамға қосқан үлесі

• Ғылым: деңгейлік тәсілді инклюзивті ағылшын тілі оқыту контекстінде жүйелеу және қолданудың теориялық негіздерін кеңейтеді.

• Білім беру практикасы: мұғалімдерге нақты алгоритмдер мен тапсырмалар үлгілерін ұсынып, инклюзияны іске асыруға көмектеседі.

• Қоғам: білімге тең қолжетімділікті нығайтып, ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім сапасын жақсартуға ықпал етеді.

Шектеулер

1. Мақалада сипатталған практикалық эксперимент пилоттық сипатта болғандықтан, нәтижелер барлық мектептерге жалпы қолдануға кеңейтілмейді.

2. Мұғалімдердің біліктілігі мен мектептің ресурстары әр түрлі — бұл енгізудің нәтижесіне әсер етеді.

3. Сандық деректер мен статистикалық талдау толыққанды сипатталмады (ақиқат деректер қажет болса, кеңейтілген эмпирикалық зерттеу қажет).

Болашақ зерттеу бағыттары

• Ұзақ мерзімді (жылдар бойынша) зерттеулер арқылы деңгейлік тәсілдің оқыту нәтижелеріне әсерін сандық түрде бағалау.

• Қашықтан оқыту жағдайында деңгейлік тәсілді адаптациялау және цифрлық платформалар арқылы орындау.

• Ерекше білім беру қажеттіліктері бар әр түрлі топтарға арналған деңгейлік материалдардың тиімділігін салыстыру.

Қорытынды

Инклюзивті сыныптарда ағылшын тілін оқытуда деңгейлік тәсіл оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеруге және оқу материалын олардың деңгейіне бейімдеуге мүмкіндік береді. Бұл тәсіл оқушылардың мотивациясын арттырып, сабаққа белсенді қатысуын және оқу нәтижелерін жақсартатыны анықталды. Деңгейлік тапсырмаларды жүйелі қолдану мұғалімге оқыту процесін тиімді ұйымдастыруға көмектесіп, инклюзивті білім беруді сапалы жүзеге асыруға жағдай жасайды.

Сонымен бірге деңгейлік тәсіл оқушылар арасында өзара қолдау мәдениетін қалыптастырып, олардың коммуникативтік дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Тапсырмалардың қолжетімді әрі әртүрлі болуы ерекше білім беруді қажет ететін оқушылардың өзіндік қабілеттерін ашуға мүмкіндік береді. Мұғалімдер үшін бұл тәсіл сабақ құрылымын икемді жоспарлау мен оқу материалдарын тиімді бейімдеуге жол ашады. Инклюзивті ортадағы деңгейлік оқытудың нәтижесі – оқушылардың өз күшіне сенімінің артуы және пәнді меңгеру сапасының жоғарылауы. Сондықтан деңгейлік тәсілді жүйелі түрде қолдану инклюзивті білім беруді одан әрі дамытуда маңызды рөл атқарады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Tomlinson, C. A. The Differentiated Classroom: Responding to the Needs of All Learners. 2014. [Tomlinson, 2014]

2. UNESCO. Guidelines for Inclusion: Ensuring Access to Education for All. 2017. [UNESCO, 2017]

3. Florian, L., & Black-Hawkins, K. Exploring Inclusive Pedagogy. 2011. [Florian & Black-Hawkins, 2011]

4. Friend, M., & Bursuck, W. Including Students with Special Needs: A Practical Guide for Classroom Teachers. 2010. [Friend & Bursuck, 2010]

5. Айтбаева А. Инклюзивті білім беруде деңгейлік тапсырмаларды қолдану. 2020. [Айтбаева, 2020]

6. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. [Қазақстан Заңы]