«Жаратылыстану сабақтарында зерттеу дағдыларын дамыту»

«Жаратылыстану сабақтарында зерттеу дағдыларын дамыту»

әдістемелік құрал

(әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған)

Құрастырушы: Актамова Замира Исмаиловна

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сыныпта жаратылыстану пәнін оқыту барысында оқушылардың зерттеу дағдыларын қалыптастыру мен дамытуға бағытталған. Құралда зерттеушілік қызметтің негізгі кезеңдері, тиімді әдістері мен тәсілдері қарастырылып, оқушылардың табиғи құбылыстарды зерттеуіне мүмкіндік беретін тәжірибелік тапсырмалар, жобалық жұмыстар мен ойын элементтері ұсынылады.

Әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне, әдіскерлерге және жас зерттеушілерді даярлауға қызығушылық танытқан мамандарға арналған.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 1-БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ 1.1. Зерттеу дағдылары: түсінігі, маңызы, кезеңдері 1.2. Оқушылардың зерттеушілік қызығушылығын ояту әдістері 1.3. Жаратылыстану сабақтарында зерттеушілік мәдениетті дамыту 2-БӨЛІМ. ЖАРАТЫЛЫСТАНУ САБАҚТАРЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ 2.1. Бақылау әдісі: табиғатты зерттеу дағдыларын дамыту 2.2. Тәжірибелер мен эксперименттерді ұйымдастыру 2.3. Жобалық-зерттеу жұмыстарын жүргізу 2.4. Проблемалық сұрақтар мен гипотеза құру әдістері 3-БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР МЕН ОЙЫНДАР 3.1. Оқушыларға арналған зерттеу тапсырмалары 3.2. Қарапайым ғылыми эксперименттер 3.3. Ойын элементтері арқылы зерттеу дағдыларын дамыту 4-БӨЛІМ. БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫ 4.1. Оқушылардың зерттеу дағдыларын бағалау критерийлері 4.2. Зерттеу нәтижелерін талдау және тұжырым жасау 4.3. Жаратылыстану пәніндегі зерттеушілікке бағытталған сабақ үлгілері Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер

4 6 7 9 11 13 15 17 20 22 24 26 27 29 31 32

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың зерттеу дағдыларын дамыту маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Жаратылыстану пәні – табиғи құбылыстарды зерттеу, тәжірибе жасау, бақылау және қорытынды шығару арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға мүмкіндік беретін пәндердің бірі. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының жаратылыстану сабақтарында зерттеушілік әрекетін қалыптастыру – олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, ғылыми ойлау дағдыларын жетілдіруге ықпал етеді.

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуға көмектесетін әдістер мен тәсілдерді ұсынуға бағытталған. Құралда зерттеу жұмыстарының кезеңдері, зерттеуге негізделген тапсырмалар, тәжірибелік жұмыстар, жобалық жұмыстар және ойын элементтері арқылы зерттеушілік қабілетті қалыптастыру жолдары қарастырылған.

Әдістемелік құралдың мақсаты

• Бастауыш сынып оқушыларының жаратылыстану пәні бойынша зерттеу дағдыларын қалыптастыру және дамытуға арналған тиімді әдістер мен технологияларды ұсыну.

Міндеттері

• Жаратылыстану пәнінде зерттеу дағдыларын дамытудың теориялық негіздерін қарастыру;

• Бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік қабілеттерін қалыптастыруға арналған әдістер мен тәсілдерді сипаттау;

• Оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына қызығушылығын арттыру мақсатында тәжірибелік және жобалық жұмыстар ұсыну;

• Зерттеуге негізделген оқыту әдістерін сабақ барысында қолданудың тиімді жолдарын көрсету;

• Оқушылардың зерттеу дағдыларын бағалау критерийлерін ұсыну.

Өзекті мәселелер

Қазіргі таңда бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік қабілеттерін дамыту білім берудің басты бағыттарының бірі болып отыр. Алайда, мектеп тәжірибесінде оқушылардың зерттеу дағдыларын қалыптастыруға арналған әдістемелік құралдар мен ресурстардың жеткіліксіздігі байқалады. Сонымен қатар:

• Оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуға арналған сабақтар санының шектеулі болуы;

• Зерттеу әдістерін қолдануға арналған дайын материалдардың аздығы;

• Мұғалімдердің зерттеу әдістерін сабақ барысында қолдану тәжірибесінің әркелкілігі;

• Оқушылардың өз бетінше зерттеу жүргізу дағдыларының қалыптаспауы сияқты мәселелер кездеседі.

Осыған байланысты, бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге оқушылардың зерттеу дағдыларын дамыту үшін қажетті теориялық және практикалық материалдарды ұсынып, аталған мәселелерді шешуге бағытталған.

Күтілетін нәтижелер

Бұл әдістемелік құралды қолдану нәтижесінде:

• Бастауыш сынып мұғалімдері жаратылыстану пәнінде зерттеу әдістерін тиімді қолдануды меңгереді;

• Оқушылардың зерттеу дағдылары (бақылау, талдау, қорытынды жасау, болжам ұсыну, тәжірибе жүргізу) дамиды;

• Зерттеушілік қызметке деген қызығушылық артып, оқушылар өз бетімен ізденіп, жаңа білім алуға ұмтылады;

• Сабақтарда зерттеуге негізделген оқыту әдістері кеңінен қолданылады;

• Оқушылардың танымдық және шығармашылық қабілеттері артады;

• Бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік құзыреттілігі қалыптасады.

Бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге зерттеу жұмыстарын тиімді ұйымдастыруға көмектесіп, оқушылардың жаратылыстануға деген қызығушылығын арттыруға ықпал етеді.

1. БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Зерттеу дағдылары: түсінігі, маңызы, кезеңдері

Зерттеу дағдыларының түсінігі

Зерттеу дағдылары – оқушының белгілі бір мәселе бойынша ақпарат жинау, оны талдау, тәжірибе жасау және қорытынды шығару қабілеті. Бұл дағдылар оқушының танымдық белсенділігін арттырып, өздігінен жаңа білім алуға мүмкіндік береді.

Жаратылыстану пәнінде зерттеу дағдылары оқушыларға қоршаған ортаны ғылыми негізде тануға, табиғи құбылыстарды бақылауға, себеп-салдарлық байланыстарды анықтауға көмектеседі.

Зерттеу дағдыларының маңызы

Зерттеушілік қабілетті дамыту:

• Оқушылардың сыни ойлауын қалыптастырады;

• Логикалық және жүйелі ойлауды дамытады;

• Ғылыми ізденіске деген қызығушылықты арттырады;

• Өздігінен білім алуға дағдыландырады;

• Эксперименттік жұмыстар арқылы практикалық дағдыларды жетілдіреді.

Бастауыш сыныптағы оқушылардың зерттеу дағдылары қарапайым бақылау мен тәжірибеден басталып, күрделі ғылыми ізденістерге ұласады.

Зерттеу жұмыстарының кезеңдері

Зерттеу дағдыларын дамыту үшін оқушылар келесі кезеңдерден өтеді:

1. Мәселені анықтау

• Оқушы зерттегісі келетін тақырыпты немесе проблеманы таңдайды.

• “Неліктен?”, “Қалай?”, “Не үшін?” сияқты сұрақтар қою арқылы мәселені нақтылайды.

2. Гипотеза ұсыну

• Алдын ала болжам жасап, оның дұрыстығын тексеруге тырысады.

• Мысалы, “Күн сәулесі өсімдіктің өсуіне әсер ете ме?” деген сұраққа болжам жасау.

3. Зерттеу жоспарын құру

• Қандай әдістер қолданылатынын анықтайды (бақылау, тәжірибе, салыстыру).

• Зерттеу үшін қажетті құрал-жабдықтарды дайындайды.

4. Деректер жинау және тәжірибе жасау

• Бақылау жүргізу, тәжірибелер жасау, нәтижелерді тіркеу.

• Өлшеу, сурет салу, күнделік жүргізу.

5. Нәтижелерді талдау және қорытынды жасау

• Алынған мәліметтерді өңдеу, салыстыру.

• Гипотезаның дұрыстығын тексеру.

• “Мен не үйрендім?” деген сұраққа жауап беру.

6. Зерттеу нәтижелерін ұсыну

• Презентация, баяндама, қабырға газеті немесе сурет түрінде көрсету.

• Нәтижелерді сыныптастармен бөлісу және пікір алмасу.

Зерттеу дағдылары дұрыс қалыптасқан оқушылар күрделі ғылыми мәселелерді шешуге бейімделіп, шығармашылық және аналитикалық ойлау қабілеттерін дамытады.

1.2. Оқушылардың зерттеушілік қызығушылығын ояту әдістері

Зерттеу дағдыларын қалыптастыру үшін ең алдымен оқушылардың зерттеушілік қызығушылығын арттыру қажет. Қызығушылық – оқушының танымдық белсенділігінің басты қозғаушы күші, сондықтан мұғалім сабақ барысында түрлі әдістерді қолданып, балалардың ізденуге деген ынтасын арттыруы тиіс.

Зерттеушілік қызығушылықты оятудың тиімді әдістері

1. Проблемалық сұрақтар қою

Сабақтың басында оқушылардың назарын аударатын қызықты сұрақ немесе мәселе ұсыну арқылы олардың зерттеуге деген ынтасын арттыруға болады.

Мысалдар:

• «Неліктен жапырақтар күзде сарғаяды?»

• «Су неге мұзға айналады?»

• «Күн батареясымен жұмыс істейтін көліктер қалай қозғалады?»

Оқушылар бұл сұрақтарға жауап іздеу барысында зерттеу жүргізуге ынталанады.

2. Тәжірибе мен эксперимент ұйымдастыру

Балалардың зерттеуге деген қызығушылығын оятудың ең жақсы жолдарының бірі – өздері тәжірибе жасап, бақылау жүргізуіне мүмкіндік беру.

Мысал:

• «Өсімдіктердің өсуіне жарықтың әсерін зерттеу» (Бір өсімдікті жарықта, екіншісін қараңғы жерде өсіру).

• «Судың үш күйін бақылау» (Суды мұздату, оны қайта еріту және буландыру).

Практикалық әрекет оқушылардың зерттеуге деген қызығушылығын арттырады.

3. Табиғи құбылыстарды бақылау

Оқушыларға айналамыздағы табиғи құбылыстарды зерттеуге бағытталған тапсырмалар беру олардың зерттеушілік дағдыларын дамытады.

Мысал:

• Ауа райының өзгерісін бірнеше күн бойы бақылап, күнделік жүргізу.

• Көшедегі ағаштардың түрін анықтап, олардың ерекшеліктерін сипаттау.

4. “Ой қозғау” әдісі

Оқушыларға бір құбылысты немесе объектіні көрсетіп, оның ерекшеліктері туралы ойлануға мүмкіндік беру.

Мысал:

• Мұғалім магнит береді және “Бұл зат қандай ерекше қасиетке ие?” деп сұрайды.

• Тастардың бірнеше түрін көрсетіп, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауды сұрайды.

Бұл әдіс оқушыларды бақылауға, салыстыруға және қорытынды жасауға үйретеді.

5. “Егер…” әдісі (жорамал жасау)

Оқушыларға зерттеуге негіз болатын болжамдар ұсыну арқылы олардың шығармашылық ойлауын дамыту.

Мысал:

• «Егер Жерде ауа болмаса, не болар еді?»

• «Егер өсімдіктерге су бермесек, олар қалай өзгереді?»

Оқушылар өз ойларын ортаға салып, гипотезалар ұсынады.

6. Танымдық ойындар қолдану

Ойын элементтері арқылы оқушылардың зерттеуге деген қызығушылығын арттыруға болады.

Мысал:

• «Ғалым бол» ойыны (Оқушылар зерттеуші рөлінде бір құбылысты зерттейді).

• «Зерттеу лабораториясы» (Оқушыларға әртүрлі заттарды беріп, оларды сипаттау тапсырмасы беріледі).

7. Зерттеу жобаларын ұйымдастыру

Оқушыларға қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді зерттеу жобаларын орындауға мүмкіндік беру.

Мысал:

• «Мектеп ауласындағы өсімдіктерді зерттеу» (Оқушылар өсімдіктердің түрлерін анықтайды, олардың ерекшеліктерін зерттейді).

• «Ауаның ластануын бақылау» (Оқушылар әртүрлі жерлердегі ауаның тазалығын салыстырады).

Оқушылардың зерттеушілік қызығушылығын дамыту үшін мұғалім сабақта түрлі әдістерді тиімді қолдануы қажет. Проблемалық сұрақтар, тәжірибе жасау, бақылау, жорамал жасау, ойындар мен зерттеу жобалары – балалардың танымдық белсенділігін арттырып, зерттеу дағдыларын дамытуға көмектесетін маңызды құралдар. Мұғалімнің басты міндеті – оқушыларды ізденіске жетелеп, олардың табиғатты зерттеуге деген құлшынысын арттыру.

1.3. Жаратылыстану сабақтарында зерттеушілік мәдениетті дамыту

Зерттеушілік мәдениет ұғымы

Зерттеушілік мәдениет – оқушының ғылыми-танымдық әрекетке қызығушылығын, ізденімпаздық дағдыларын және ғылыми негізде ой қорыту қабілетін дамытуға бағытталған жүйелі процесс. Ол оқушының ақпаратты талдау, гипотеза ұсыну, тәжірибе жүргізу және алынған мәліметтерді дұрыс рәсімдеу дағдыларын қалыптастырады.

Жаратылыстану пәні зерттеушілік мәдениетті қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Себебі ол табиғи құбылыстарды зерттеу арқылы оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, ғылыми дүниетанымын кеңейтеді.

Зерттеушілік мәдениетті дамытудың негізгі бағыттары

Жаратылыстану сабақтарында зерттеушілік мәдениетті қалыптастыру үшін келесі бағыттарға назар аудару қажет:

1. Ғылыми зерттеу әдістерін меңгерту

• Оқушыларды бақылау, тәжірибе жасау, салыстыру, талдау және қорытынды шығару әдістерімен таныстыру.

• Әр зерттеу кезеңін дұрыс жүргізу дағдыларын дамыту.

2. Проблемалық оқыту әдісін қолдану

• Оқушыларға зерттеуге негіз болатын сұрақтар қою.

• Шешімін өз бетінше табуға бағыттау.

3. Эксперименттік жұмыстарды жүйелі ұйымдастыру

• Сабақта зерттеу жұмыстары мен тәжірибелерді жиі жүргізу.

• Оқушыларды зерттеу нәтижелерін талдауға және қорытынды жасауға үйрету.

4. Шағын ғылыми жобалар мен зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру

• Оқушыларға қызықты ғылыми жобалар орындауға мүмкіндік беру.

• Жобаны жоспарлау, зерттеу жүргізу, нәтижелерді рәсімдеу және қорғау кезеңдерін үйрету.

Жаратылыстану сабақтарында зерттеушілік мәдениетті дамыту әдістері

1. Проблемалық оқыту әдісі

Оқушыларға белгілі бір мәселені шешуге бағытталған сұрақтар қою арқылы зерттеуге ынталандыру.

Мысал:

• «Неліктен кейбір өсімдіктер күн сәулесінсіз де өсе алады?»

• «Жер бетіндегі су неге таусылмайды?»

• «Егер ауа құрамындағы оттегі азайса, не болады?»

Бұл әдіс оқушыларды өз бетімен ақпарат іздеуге, дәлелдер келтіруге және ғылыми ойлау дағдыларын дамытуға жетелейді.

2. Ғылыми зерттеу әдістерін үйрету

Зерттеушілік мәдениетті дамыту үшін оқушыларға зерттеу әдістерін меңгерту қажет.

Негізгі әдістер:

• Бақылау – табиғаттағы немесе зертханалық құбылыстарды жүйелі түрде бақылау.

• Эксперимент жасау – әртүрлі жағдайларда құбылыстарды тексеру.

• Анализ және синтез – алынған деректерді талдап, қорытынды шығару.

• Салыстыру – әртүрлі нысандардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау.

3. Эксперименттік жұмыстарды ұйымдастыру

Зерттеушілік дағдыларды дамыту үшін сабақ барысында тәжірибе жасау маңызды.

Мысалдар:

• Өсімдіктердің өсуіне жарықтың әсерін зерттеу.

• Әртүрлі заттардың суда еру қабілетін салыстыру.

• Магнит өрісінің металдарға әсерін зерттеу.

4. Шағын ғылыми жобаларды орындау

Оқушыларды шағын зерттеу жұмыстарына қатыстыру – олардың ғылыми-зерттеушілік дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Мысал:

• «Ауаның ластануын зерттеу» – оқушылар әртүрлі аудандардағы ауаның тазалығын зерттейді.

• «Су ресурстарын үнемдеудің жолдары» – су тұтыну деңгейін талдау және оны үнемдеудің жолдарын ұсыну.

• «Өсімдіктердің фотосинтезін зерттеу» – жарықтың өсімдікке әсерін бақылау.

5. Жаратылыстану пәні бойынша дебаттар мен пікірталастар өткізу

Оқушылардың ғылыми зерттеуге деген қызығушылығын арттыру үшін оларды әртүрлі ғылыми тақырыптарда пікірталас ұйымдастыруға ынталандыру.

Мысал:

• «Қазіргі экологиялық проблемалардың негізгі себептері қандай?»

• «ЖRenewable energy vs Fossil fuels: which is better?»

• «ГМО тағамдарының адам денсаулығына әсері»

Пікірталастар оқушыларды дәлелдер жинауға, ғылыми көзқарасын қорғауға және зерттеу нәтижелерін сауатты түрде ұсынуға үйретеді.

Жаратылыстану сабақтарында зерттеушілік мәдениетті дамыту – оқушылардың ғылыми-зерттеу дағдыларын жетілдірудің маңызды жолы. Бұл үшін проблемалық оқыту әдістерін қолдану, ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, эксперименттік әдістерді меңгерту, шағын ғылыми жобалар орындау және пікірталастар ұйымдастыру қажет. Оқушылардың зерттеушілік дағдыларын дамыту олардың сыни ойлауын күшейтіп, ғылыми танымын кеңейтіп, шығармашылық әлеуетін арттырады.

2-БӨЛІМ. ЖАРАТЫЛЫСТАНУ САБАҚТАРЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

2.1. Бақылау әдісі: табиғатты зерттеу дағдыларын дамыту

Бақылау – жаратылыстану ғылымдарында зерттеудің негізгі әдістерінің бірі. Бұл әдіс арқылы оқушылар табиғи құбылыстарды жүйелі түрде зерттеп, олардың заңдылықтарын анықтай алады. Бақылау оқушылардың ғылыми қызығушылығын арттырып, зерттеу дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Жаратылыстану сабақтарында бақылау әдісін қолдану:

• Табиғат құбылыстарын тікелей зерттеуге мүмкіндік береді (мысалы, өсімдіктердің өсуі, жануарлардың мінез-құлқы, ауа райының өзгеруі).

• Оқушылардың зейінін шоғырландыруға көмектеседі (олар әртүрлі белгілерді салыстырып, өзгерістерді байқауды үйренеді).

• Ғылыми дәлдікке үйретеді (мәліметтерді жазу, талдау және қорытынды жасау дағдыларын қалыптастырады).

Бақылау әдісінің түрлері

Жаратылыстану сабақтарында бақылау бірнеше түрде ұйымдастырылады:

1. Қысқа мерзімді бақылау

• Сабақ барысында белгілі бір табиғи нысанды немесе құбылысты зерттеу.

• Мысал: «Жапырақтың құрылысын бақылау», «Судың булануын зерттеу».

2. Ұзақ мерзімді бақылау

• Бірнеше күн, апта немесе ай бойы белгілі бір объектіні бақылау.

• Мысал: «Өсімдіктің өсуін зерттеу», «Жыл мезгілдерінің өзгерісін бақылау».

3. Тікелей бақылау

• Табиғи объектілерді немесе процестерді көзбен көру арқылы зерттеу.

• Мысал: «Жәндіктердің тіршілік әрекетін бақылау».

4. Жанама бақылау

• Табиғи құбылыстарды аспаптар арқылы зерттеу.

• Мысал: «Ауа температурасының өзгеруін термометр арқылы өлшеу».

Бақылау жүргізудің кезеңдері

Оқушылар бақылау әдісін тиімді пайдалану үшін келесі кезеңдерді орындау керек:

1. Мақсат қою

• Бақылаудың мақсаты қандай?

• Мысалы, «Құстардың қыста қоректенуін бақылау».

2. Жоспар жасау

• Нені, қашан, қалай бақылаймыз?

• Мысал: «Аптасына үш рет құстардың қоректену әдеттерін жазып отыру».

3. Деректер жинау

• Бақылау нәтижелерін жазу, сызба, сурет немесе фотосурет арқылы белгілеу.

• Мысал: «Құстардың қай уақытта көп келетінін анықтау».

4. Қорытынды жасау

• Бақылау нәтижелерін талдап, қорытынды шығару.

• Мысал: «Құстар таңертең және кешке көбірек жем жейді».

Бақылау әдісін қолдануға арналған тапсырмалар

1. Қысқа мерзімді бақылау:

• «Күннің шығуы мен батуының уақытын тіркеу».

• «Бұлттардың пішінін сипаттау».

2. Ұзақ мерзімді бақылау:

• «Өсімдікке су беру мөлшерінің оның өсуіне әсерін зерттеу».

• «Ауа райының өзгеруін бір апта бойы тіркеу».

3.Жанама бақылау:

• «Термометр арқылы ауа температурасының өзгерісін бақылау».

• «Барометр арқылы ауа қысымын өлшеу».

Бақылау әдісі – оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуға бағытталған маңызды құрал. Оны жаратылыстану сабақтарында жүйелі қолдану оқушыларды табиғатты зерттеуге қызықтырып, ғылыми ойлау қабілеттерін қалыптастырады. Бақылау арқылы оқушылар қоршаған әлемнің заңдылықтарын түсініп, ғылыми-зерттеу жұмыстарының негіздерін меңгере алады.

2.2. Тәжірибелер мен эксперименттерді ұйымдастыру

Тәжірибелер мен эксперименттердің маңызы

Жаратылыстану сабақтарында тәжірибелер мен эксперименттер жүргізу – оқушылардың зерттеушілік дағдыларын қалыптастырудың негізгі тәсілдерінің бірі. Бұл әдістер оқушыларға табиғи құбылыстарды бақылап қана қоймай, оларды терең түсінуге және ғылыми заңдылықтарды өз бетімен ашуға мүмкіндік береді.

Эксперименттік оқытудың артықшылықтары:

• Оқушылардың белсенді ойлау дағдыларын дамытады.

• Теориялық білімді практикада қолдануға үйретеді.

• Табиғат құбылыстары туралы ғылыми түсініктерін нақтылайды.

• Шығармашылық және логикалық ойлау қабілеттерін дамытады.

Тәжірибе мен эксперименттің айырмашылығы

Тәжірибе	Эксперимент
Белгілі бір құбылысты бақылау мақсатында жасалады.	Белгілі бір гипотезаны тексеру үшін арнайы ұйымдастырылады.
Қарапайым және күнделікті өмірде қолдануға оңай.	Арнайы құрал-жабдықтар мен нақты жоспар қажет.
Табиғи жағдайда да, зертханада да жүргізілуі мүмкін.	Көбінесе зертханалық жағдайда жүргізіледі.
Мысалы: судың булануын бақылау.	Мысалы: су мен басқа сұйықтықтардың қайнау температураларын салыстыру.

Тәжірибелер мен эксперименттерді ұйымдастыру кезеңдері

Тәжірибелер мен эксперименттерді тиімді ұйымдастыру үшін келесі кезеңдерді сақтау маңызды:

1. Мақсат қою

• Эксперимент нені дәлелдеуі немесе көрсетуі керек?

• Мысал: «Өсімдікке жарықтың әсерін зерттеу».

2. Гипотеза ұсыну

• «Егер өсімдікке күн сәулесі жетпесе, онда оның өсуі баяулайды» деген болжам жасалады.

3. Зерттеу жоспарын құру

• Қандай материалдар мен құралдар қажет?

• Зерттеу қанша уақыт жүргізіледі?

• Қандай өзгерістер тіркеледі?

4. Эксперимент жүргізу

• Зерттеу барысында деректер жинау және бақылау.

• Барлық өзгерістерді күнделікке жазу немесе суретке түсіру.

5. Нәтижелерді талдау және қорытынды шығару

• Болжам дұрыс па, жоқ па?

• Эксперимент қандай жаңа білім берді?

Жаратылыстану пәні бойынша қарапайым тәжірибелер мен эксперименттер

1. Өсімдіктердің өсуіне жарықтың әсерін зерттеу

Мақсаты: Күн сәулесінің өсімдікке қалай әсер ететінін бақылау.

Құралдар: Екі гүл өсіретін ыдыс, топырақ, су, тұқым, жарық көзі.

Жүргізілуі:

• Бір өсімдікті күн сәулесі түсетін жерге, екіншісін қараңғы жерге орналастыру.

• Күн сайын суару және өзгерістерді жазып отыру.

• Бір аптадан кейін екі өсімдіктің айырмашылығын салыстыру.

Қорытынды: Өсімдікке күн сәулесі қажет екенін дәлелдеу.

2. Судың әртүрлі температурада булануы

Мақсаты: Су булануына температураның әсерін анықтау.

Құралдар: Үш стақан су (ыстық, жылы, салқын), таразы, уақыт өлшеуіш.

Жүргізілуі:

• Әр стақандағы судың бастапқы салмағын өлшеу.

• Бірдей уақыт аралығында булану деңгейін өлшеу.

• Қай температурада су тезірек буланатынын анықтау.

Қорытынды: Су температурасы жоғары болған сайын, булану қарқынды жүреді.

3. Топырақтың суды сіңіру қабілетін анықтау

Мақсаты: Әртүрлі топырақ түрлерінің суды сіңіру деңгейін зерттеу.

Құралдар: Құм, саз, қара топырақ, су, стақандар.

Жүргізілуі:

• Әр топырақ түрін бөлек стақанға салу.

• Әрқайсысына бірдей мөлшерде су құю.

• Суды сіңіру жылдамдығын бақылау.

Қорытынды: Әртүрлі топырақтар суды әртүрлі сіңіреді, бұл олардың құрылымына байланысты.

Эксперимент жүргізу барысында қауіпсіздік ережелері

1. Ыстық сұйықтықтармен және химиялық заттармен жұмыс істегенде сақ болу.

2. Көзді, қолды және теріні қорғау үшін арнайы құралдарды пайдалану.

3. Электр құрылғыларын қолданғанда мұқият болу.

4. Эксперимент аяқталған соң жұмыс орнын жинау.

Жаратылыстану сабақтарында тәжірибелер мен эксперименттер жүргізу оқушылардың зерттеу қабілеттерін дамытудың тиімді жолы. Эксперименттер оқушыларға ғылыми заңдылықтарды өз бетімен анықтауға көмектеседі және олардың логикалық ойлауын, дәлелдеме келтіру дағдыларын нығайтады. Тәжірибе арқылы алынған білім есте жақсы сақталады және оны күнделікті өмірде қолдануға болады.

2.3. Жобалық-зерттеу жұмыстарын жүргізу

Жобалық-зерттеу әдісі – оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, ғылыми-зерттеу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған тиімді тәсіл. Бұл әдіс жаратылыстану сабақтарында оқушылардың өз бетінше ізденуіне, зерттеу жүргізуіне, тәжірибе жасауына және қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.

Жобалық-зерттеу жұмыстарының артықшылықтары:

• Оқушылардың зерттеушілік және сыни ойлау қабілетін дамытады.

• Шығармашылық ізденіс пен қызығушылықты арттырады.

• Өзіндік жауапкершілік пен дербес жұмыс жасау дағдыларын қалыптастырады.

• Теорияны практикамен байланыстыруға мүмкіндік береді.

Жобалық-зерттеу жұмыстарының кезеңдері

1.Тақырып таңдау

• Тақырып оқушыға қызықты әрі өзекті болуы керек.

• Мысал: «Қалдықтарды қайта өңдеудің табиғатқа әсері».

2. Мақсат пен міндеттерді анықтау

• Мақсат: Белгілі бір құбылысты зерттеу немесе мәселені шешу.

• Міндеттер:

• Теориялық ақпарат жинау.

• Практикалық зерттеу жүргізу.

• Алынған нәтижелерді талдау және қорытынды жасау.

3. Зерттеу жоспарын құру

• Зерттеу жұмысының әдістерін таңдау (бақылау, эксперимент, сауалнама, модельдеу және т.б.).

• Жұмысты кезеңдерге бөлу.

4. Ақпарат жинау және талдау

• Ғылыми әдебиеттерді, интернет-ресурстарды, тәжірибелер мен бақылаулардың нәтижелерін қарастыру.

5. Практикалық бөлімді орындау

• Эксперимент жүргізу, деректерді жинау және өңдеу.

6. Қорытынды жасау

• Алынған мәліметтерді талдау.

• Гипотезаның дұрыс-бұрыстығын анықтау.

• Ұсыныстар беру.

7. Жобаны рәсімдеу және қорғау

• Жазбаша есеп дайындау (презентация, плакат, баяндама түрінде).

• Нәтижелерді сынып алдында қорғау.

Жаратылыстану пәні бойынша жобалық-зерттеу жұмыстарының тақырыптары

1. Экологиялық жобалар:

• «Менің қаламдағы экологиялық жағдай»

• «Ауа сапасының өсімдіктерге әсері»

• «Суды үнемді пайдалану жолдары»

2. Биологиялық зерттеулер:

• «Өсімдіктердің әртүрлі жарық жағдайында өсуі»

• «Топырақтың құрамы мен өсімдіктердің өсуіне әсері»

• «Үй жануарларының мінез-құлқын зерттеу»

3.Физикалық және химиялық зерттеулер:

• «Әртүрлі материалдардың жылу өткізгіштігі»

• «Ауадағы ылғалдылықты анықтау әдістері»

• «Қанттың әртүрлі сұйықтықтарда еру жылдамдығы»

4.Астрономиялық жобалар:

• «Ай фазалары және олардың өзгеру себептері»

• «Күн жүйесіндегі планеталар туралы қызықты деректер»

Жобалық-зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың тиімді әдістері

1. Топтық зерттеу жобалары

• Оқушыларды бірнеше топқа бөліп, әр топқа нақты зерттеу тапсырмасын беру.

• Топ мүшелері өзара міндеттерді бөліп, бірлесе жұмыс жасайды.

2. Кросс-пәндік жобалар

• Жаратылыстану пәнін басқа пәндермен байланыстыру (математика, география, экология және т.б.).

• Мысал: «Ауа сапасын зерттеу» жобасы – жаратылыстану, математика және география пәндерімен байланысты.

3. Ойын элементтерін қосу

• Жобаны ойын, эксперимент немесе шығармашылық тапсырма ретінде ұйымдастыру.

• Мысал: «Болашақтағы экологиялық таза қала» макетін жасау.

4. Цифрлық технологияларды қолдану

• Оқушылар өз зерттеулерін цифрлық құралдар арқылы құжаттап, нәтижелерін презентация түрінде ұсына алады.

• Мысал: Графиктер, диаграммалар, бейнероликтер жасау.

Жобалық-зерттеу әдісі – оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытудың маңызды құралы. Жаратылыстану пәні бойынша жобалар оқушылардың ғылыми ойлау қабілетін дамытып, олардың қоршаған әлем туралы түсінігін кеңейтеді. Сонымен қатар, бұл әдіс өз бетінше ізденуге, топпен жұмыс істеуге және нәтижелерді талдауға дағдыландырады.

2.4. Проблемалық сұрақтар мен гипотеза құру әдістері

Проблемалық сұрақтардың маңызы

Жаратылыстану сабақтарында зерттеу жүргізу кезінде проблемалық сұрақтар қою – оқушылардың сыни ойлауын дамытудың және олардың зерттеу әрекеттерін жандандырудың тиімді тәсілі. Дұрыс қойылған сұрақ оқушыларды ойлануға, болжам жасауға және ғылыми негізде жауап іздеуге бағыттайды.

Проблемалық сұрақтардың ерекшеліктері:

• Нақты зерттеу жүргізуді қажет етеді.

• Оқушылардың қызығушылығын арттырады.

• Бір ғана дұрыс жауабы болмайды, бірнеше ықтимал жауап ұсынуға мүмкіндік береді.

• Ғылыми негізде дәлелдеуді талап етеді.

Мысалдар:

• Неліктен теңіз суы тұзды, ал өзен суы тұщы?

• Өсімдіктер жарықсыз өсе ала ма?

• Температураның өзгеруі жануарлардың тіршілігіне қалай әсер етеді?

• Күн энергиясын қалай тиімді пайдалануға болады?

Гипотеза дегеніміз не?

Гипотеза – белгілі бір құбылысты түсіндіретін болжам немесе алдын ала ұсынылған түсінік. Ол ғылыми зерттеу барысында тексеріледі және дәлелденеді немесе жоққа шығарылады.

Гипотезаның негізгі белгілері:

• Зерттеу жүргізу арқылы дәлелдеуге немесе жоққа шығаруға болады.

• Белгілі бір фактілерге негізделуі тиіс.

• Логикалық тұрғыда негізделген болуы қажет.

Мысалдар:

• Егер өсімдікті суармасақ, ол солып қалады, өйткені судың жетіспеуі фотосинтез процесін баяулатады.

• Егер біз суға тұз қосатын болсақ, онда оның қату температурасы төмендейді.

• Егер топырақтың құрамы өзгерсе, онда өсімдіктердің өсу қарқыны өзгереді.

Проблемалық сұрақтар мен гипотеза құру әдістері

1. «Не болады, егер…?» әдісі

Бұл әдіс оқушыларды құбылыстар арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды анықтауға ынталандырады.

Мысал:

• Не болады, егер өсімдікке су орнына шырын құйсақ?

• Не болады, егер Жерде ауырлық күші болмаса?

2. «Себеп-нәтиже» әдісі

Бұл әдіс бір құбылыстың басқа бір құбылысқа әсерін анықтауға көмектеседі.

Мысал:

• Топырақтың ылғалдылығы өсімдіктің өсуіне қалай әсер етеді?

• Желдің бағыты теңіз ағыстарына қалай әсер етеді?

3. «Болжам жасау» әдісі

Оқушылар белгілі бір мәліметтерге сүйене отырып, болжам жасайды.

Мысал:

• Егер біз судың булануын бәсеңдеткіміз келсе, қандай шара қолдануымыз керек?

• Егер атмосферада көмірқышқыл газының мөлшері артса, климат қалай өзгереді?

4. «Салыстыру» әдісі

Бұл әдіс екі немесе одан да көп нысандарды салыстыра отырып, олардың арасындағы айырмашылықтарды анықтауға мүмкіндік береді.

Мысал:

• Тұщы су мен теңіз суының құрамында қандай айырмашылық бар?

• Табиғи жарық пен жасанды жарықтың өсімдікке әсері қандай?

5. «Кері зерттеу» әдісі

Бұл әдісте оқушыларға белгілі бір құбылыстың нәтижесі беріледі, ал олар оның себебін анықтауы керек.

Мысал:

• Кейбір өсімдіктер түнде оттегі емес, көмірқышқыл газын бөледі. Неліктен?

• Құмды жерлерде өсетін өсімдіктердің тамыры өте ұзын болады. Неге?

Гипотезаны тексеру әдістері

1.Бақылау жүргізу

• Оқушылар табиғат құбылыстарын бақылап, өз гипотезаларын салыстырады.

• Мысал: «Күн сәулесі өсімдіктің бойының өсуіне әсер етеді» деген гипотезаны тексеру үшін күн көзіне және көлеңкеге өсімдіктер отырғызылады.

2.Эксперимент жүргізу

• Белгілі бір жағдайлар жасалып, зерттеу жүргізіледі.

• Мысал: «Судың қату температурасы тұз қосылғанда төмендейді» гипотезасын тексеру үшін таза су мен тұзды судың қату температурасы өлшенеді.

3.Модельдеу әдісі

• Табиғи құбылыстардың ықтимал дамуын модельдеу арқылы гипотеза тексеріледі.

• Мысал: «Жел эрозиясы топырақтың құнарлылығын төмендетеді» гипотезасын тексеру үшін топырақтың әртүрлі үлгілеріне жасанды жел үрленеді.

4. Деректерді талдау және салыстыру

• Оқушылар өз зерттеу нәтижелерін ғылыми деректермен салыстырады.

• Мысал: Егер зерттеу нәтижелері қолда бар ғылыми мәліметтермен сәйкес келсе, гипотеза расталады.

Проблемалық сұрақтар қою және гипотеза құру – оқушылардың зерттеушілік дағдыларын дамытудың негізгі әдістерінің бірі. Бұл әдістер арқылы оқушылар ғылыми ойлауды, деректермен жұмыс істеуді және тәжірибелік зерттеулер жүргізуді үйренеді. Сонымен қатар, гипотезаларды тексеру барысында олар бақылау, эксперимент жүргізу және мәліметтерді талдау дағдыларын қалыптастырады.

3-БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР МЕН ОЙЫНДАР

3.1. Оқушыларға арналған зерттеу тапсырмалары

Зерттеу тапсырмалары оқушылардың өз бетінше ізденіп, тәжірибе жасауына, ғылыми болжамдар ұсынуына және қорытынды жасауына мүмкіндік береді. Мұндай тапсырмалар оқушылардың зерттеушілік дағдыларын дамытуға бағытталған.

1. Бақылау және зерттеу тапсырмалары

1.Өсімдік өсуіне жарықтың әсері

Тапсырма: Екі өсімдікті алып, біреуін жарықта, екіншісін қараңғы жерде өсіріңіз. Бірнеше күннен кейін олардың өсуін салыстырыңыз.

Сұрақ: Жарықтың өсімдікке әсері қандай?

Гипотеза: Өсімдік жарықсыз баяу өседі немесе солып қалады.

2.Судың әртүрлі заттарда сіңірілуі

Тапсырма: Қағаз, мақта, пластик және шыныға су тамызып, олардың суды қалай сіңіретінін бақылаңыз.

Сұрақ: Қай материал суды жақсы сіңіреді?

Гипотеза: Мақта мен қағаз суды жақсы сіңіреді, ал пластик пен шыны сіңірмейді.

3.Топырақтың ылғал сақтауы

Тапсырма: Құмды, сазды және қара топырақты алып, әрқайсысына су құйыңыз. Бірнеше сағаттан кейін олардың ылғалды қалай ұстайтынын бақылаңыз.

Сұрақ: Қай топырақ суды жақсы сақтайды?

Гипотеза: Қара топырақ суды ұзақ сақтайды, ал құм суды тез сіңіріп жібереді.

2. Эксперименттік зерттеулер

4.Ауаның ластануы

Тапсырма: Ақ қағазды мектеп ауласына, жол бойына және бөлмеге іліп қойып, бірнеше күннен кейін олардың бетінде қандай өзгерістер болғанын бақылаңыз.

Сұрақ: Қай жерде ауа таза, қай жерде ластанған?

Гипотеза: Жол бойындағы қағазда көбірек шаң мен кір жиналады.

5.Күн энергиясының әсері

Тапсырма: Қара және ақ түсті екі қағазды күнге қойып, қайсысы тезірек қызып кететінін анықтаңыз.

Сұрақ: Түстер жылу сіңіруге қалай әсер етеді?

Гипотеза: Қара түс жылуды көбірек сіңіреді, сондықтан ол тезірек қызып кетеді.

6.Өсімдіктің фотосинтез процесі

Тапсырма: Бір өсімдікті қараңғы жерге, ал екіншісін жарық жерге қойып, олардың жапырақтарының түсін бірнеше күн бойы бақылаңыз.

Сұрақ: Фотосинтез үшін жарықтың маңызы қандай?

Гипотеза: Жарық болмаған жағдайда өсімдіктер сарғайып, әлсірейді.

3. Практикалық тапсырмалар

7.Суды тазарту әдістері

Тапсырма: Лас суды тазарту үшін сүзгі жасау (мақта, құм, тас пайдалану).

Сұрақ: Қай материал суды жақсырақ тазартады?

Гипотеза: Құм мен мақта суды жақсы сүзеді.

8.Құм мен судың өзара әрекеттесуі

Тапсырма: Ылғалды және құрғақ құммен қамал жасап көріңіз.

Сұрақ: Неліктен құрғақ құмнан қамал жасау қиын?

Гипотеза: Су құм бөлшектерін біріктіреді, сондықтан ылғалды құммен пішін жасау оңай.

9.Желдің күшін анықтау

Тапсырма: Желдің бағытын анықтау үшін жеңіл жалауша немесе шарик пайдаланыңыз.

Сұрақ: Қай жерде жел күштірек, не себепті?

Гипотеза: Ашық алаңдарда жел күштірек, өйткені ештеңе кедергі жасамайды.

4. Табиғатты зерттеу ойындары

10.“Табиғат детективтері” ойыны

Мақсат: Оқушылар табиғатта кездесетін белгілер бойынша жануарлар мен өсімдіктерді анықтайды.

Тапсырма: Әр топқа табиғаттағы іздер, жапырақтар, қауырсындар беріледі. Олар қандай жануар немесе өсімдік екенін анықтайды.

11.“Климаттық аймақтарды зерттеу” ойыны

Мақсат: Әртүрлі климаттық аймақтардың ерекшеліктерін үйрену.

Тапсырма: Оқушыларға түрлі аймақтардың сипаттамалары беріледі, олар сәйкес климаттық белдеуді табуы керек.

12.“Тірі және өлі табиғат” ойыны

Мақсат: Тірі және өлі табиғат нысандарын ажыратуды үйрету.

Тапсырма: Оқушыларға суреттер беріледі, олар тірі және өлі табиғат объектілерін топтастырады.

Оқушыларға арналған зерттеу тапсырмалары мен ойындар олардың жаратылыстану пәніне деген қызығушылығын арттырып, зерттеушілік қабілеттерін дамытады. Бақылау, тәжірибе жасау, гипотеза құру және ойын арқылы алынған білім оқушылардың қоршаған орта туралы түсінігін кеңейтіп, сыни ойлау дағдыларын жетілдіреді.

3.2. Қарапайым ғылыми эксперименттер

Жаратылыстану сабақтарында қарапайым ғылыми эксперименттерді қолдану оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырады, олардың зерттеушілік дағдыларын дамытады және ғылыми ойлау қабілеттерін жетілдіреді.

1. Су және оның қасиеттері

Судың пішінін өзгертуі

Мақсат: Судың пішінге бейімделуін зерттеу.

Қажетті құралдар: стақан, бөтелке, табақ, су.

Жүргізілуі:

• Әртүрлі ыдыстарға су құйып, оның пішінін бақылау.

Қорытынды: Су ыдыстың пішініне қарай өзгереді.

Су көтергіш күшке ие ме?

Мақсат: Су заттарды көтере алатынын бақылау.

Қажетті құралдар: Су, тұз, жұмыртқа.

Жүргізілуі:

• Бір стақан таза суға жұмыртқаны салғанда, ол батып кетеді.

• Екінші стақанға тұз қосып, жақсылап араластырғаннан кейін жұмыртқаны салу.

Қорытынды: Тұзды су тығызырақ болады, сондықтан жұмыртқа бетінде қалқып тұрады.

2. Ауа және оның қасиеттері

Ауа салмағы бар ма?

Мақсат: Ауаның салмағы бар екенін дәлелдеу.

Қажетті құралдар: Екі үрленбеген шар, таразы немесе сызғыш, жіп.

Жүргізілуі:

• Сызғыштың екі ұшына үрленбеген екі шарды іліп, теңестіру.

• Бір шарды үрлеп, таразыға қайта ілу.

Қорытынды: Үрленген шардың массасы артатынын көруге болады, демек, ауаның салмағы бар.

Ауаның қысымы бар ма?

Мақсат: Ауаның қысымын зерттеу.

Қажетті құралдар: Су құйылған стақан, қағаз.

Жүргізілуі:

• Стақанды сумен толтырып, үстіне қағаз жауып, тез аудару.

Қорытынды: Ауа қысымы суды стақанда ұстап тұрады.

3. Өсімдіктер мен тірі ағзалар

Өсімдіктер су ішетіні рас па?

Мақсат: Өсімдіктер суды қалай сіңіретінін бақылау.

Қажетті құралдар: Ақ гүл немесе пияздың қауашағы, түрлі түсті бояу (көк немесе қызыл), су.

Жүргізілуі:

• Боялған суды гүл немесе пияздың қауашағына құю.

• Бірнеше сағаттан кейін жапырақтары немесе күлтелері боялып өзгергенін байқау.

Қорытынды: Өсімдіктер суды сабақтары арқылы жоғары көтереді.

Тұқымның өнуі үшін не қажет?

Мақсат: Тұқымның өсуіне қажетті факторларды анықтау.

Қажетті құралдар: Бұршақ немесе бидай дәндері, мақта, су, күн сәулесі, ыдыс.

Жүргізілуі:

• Бір дәнді мақтаға салып, су құйып, жарық жерге қою.

• Екінші дәнді құрғақ мақтаға қойып, жарық жерге қою.

• Үшінші дәнді дымқыл мақтаға салып, қараңғы жерге қою.

Қорытынды: Су мен жарық тұқымның өнуі үшін маңызды.

4. Физикалық құбылыстар

Үйкеліс күші

Мақсат: Үйкеліс күшінің бар екенін дәлелдеу.

Қажетті құралдар: Кілем, мұз, кітап.

Жүргізілуі:

• Кітапты кілем үстінде және мұздың үстінде жылжыту.

Қорытынды: Үйкеліс күші кілемде көбірек, мұзда азырақ.

Ыстық ауаның көтерілуі

Мақсат: Ыстық ауаның жоғары көтерілетінін бақылау.

Қажетті құралдар: Шырақ, қағаздан жасалған жеңіл спираль.

Жүргізілуі:

• Спиральды шырақтың жалынының үстіне ұстап тұру.

Қорытынды: Ыстық ауа жоғары көтерілгенде, спираль айнала бастайды.

5. Химиялық реакциялар

Көмірқышқыл газының бөлінуі

Мақсат: Ас содасы мен сірке қышқылының әрекеттесуін бақылау.

Қажетті құралдар: Ас содасы, сірке суы, стақан.

Жүргізілуі:

• Ас содасына сірке суын қосу.

Қорытынды: Газ бөлініп, көпіршіктер түзіледі.

Лимон шырыны – көрінбейтін сия

Мақсат: Лимон шырынынан көрінбейтін жазу жасау.

Қажетті құралдар: Лимон шырыны, ақ қағаз, мақта, үтік немесе шам.

Жүргізілуі:

• Мақтаны лимон шырынына батырып, қағазға жазу жазу.

• Қағазды кептіріп, үтікпен немесе шаммен қыздыру.

Қорытынды: Лимон шырыны қызған кезде қоңыр түске өзгереді.

Бұл қарапайым ғылыми эксперименттер оқушылардың ғылыми қызығушылығын арттырып, зерттеушілік қабілеттерін дамытады. Олардың қолжетімді болуы жаратылыстану сабақтарын қызықты әрі танымдық тұрғыдан пайдалы етеді.

3.3. Ойын элементтері арқылы зерттеу дағдыларын дамыту

Ойын – бастауыш сынып оқушылары үшін ең тиімді оқыту әдістерінің бірі. Жаратылыстану сабақтарында ойын элементтерін қолдану арқылы балалардың зерттеушілік дағдыларын дамытуға болады. Ойын оқушылардың қызығушылығын арттырып, белсенділігін күшейтеді және ғылыми ізденіске жетелейді.

1. Ойынның зерттеу дағдыларын дамытудағы рөлі

Ойын элементтері:

• Қызығушылықты арттыру – балалардың табиғатқа деген қызығушылығын ояту.

• Шығармашылық ойлауды дамыту – жаңа шешімдер табуға үйрету.

• Қарапайым ғылыми әдістерді меңгеру – бақылау, салыстыру, болжам жасау.

• Жұппен және топпен жұмыс істеуге үйрету – бірлесіп зерттеу жүргізу дағдысын қалыптастыру.

2. Жаратылыстану сабақтарында қолдануға болатын ойындар

“Кім зерттеуші?” (Бақылау және талдау ойыны)

Мақсаты: Оқушылардың табиғи құбылыстарды бақылау және оларды сипаттау дағдыларын дамыту.

Ойын барысы:

• Мұғалім сыныпқа табиғатқа байланысты суреттер (жаңбыр, қар, бұлт, өзен, жануарлар) көрсетеді.

• Балалар суреттерге қарап, оларды сипаттайды, бақылаған ерекшеліктерін атайды.

• Оқушылар өз байқағандарын топта талқылайды.

Нәтиже: Оқушылар заттарды немесе құбылыстарды зерттеп, қорытынды жасауды үйренеді.

“Ғылыми детективтер” (Гипотеза құру ойыны)

Мақсаты: Проблемалық сұрақтар қою және болжам жасау қабілеттерін дамыту.

Ойын барысы:

• Мұғалім оқушыларға табиғатқа байланысты жұмбақ жағдайды ұсынады (мысалы, “Неліктен қар ериді?” немесе “Жапырақтар неге сарғаяды?”).

• Балалар әртүрлі гипотезалар ұсынады және олардың дұрыстығын дәлелдейді.

• Қорытынды жасалады.

Нәтиже: Оқушылар логикалық ойлау, болжам жасау және дәлелдеу дағдыларын жетілдіреді.

“Тәжірибе зертханасы” (Эксперименттік ойын)

Мақсаты: Қарапайым ғылыми зерттеу жүргізуді үйрету.

Ойын барысы:

• Оқушылар шағын тәжірибелер жасайды (мысалы, судың булануы, тұздың суда еруі, ауаның салмағы).

• Әр топ өз тәжірибесінің нәтижесін түсіндіріп, қорытынды жасайды.

Нәтиже: Оқушылар зерттеу жүргізу әдістерін меңгереді.

“Табиғат құпиясы” (Жобалық-зерттеу ойыны)

Мақсаты: Оқушылардың дербес зерттеу жұмыстарын орындау қабілетін қалыптастыру.

Ойын барысы:

• Балаларға табиғи нысан немесе құбылысты зерттеу тапсырмасы беріледі (мысалы, “Жапырақтың құрылымын зерттеу”, “Кімнің көлеңкесі ұзын?”).

• Оқушылар зерттеу жүргізіп, бақылау нәтижелерін сызбалармен немесе суреттермен көрсетеді.

• Әр топ өз жобасын сынып алдында қорғайды.

Нәтиже: Балалар ғылыми жобалар жасауға дағдыланады.

3. Қорытынды

Ойын элементтері жаратылыстану пәнін оқытуды қызықты әрі тиімді етеді. Ойындар арқылы оқушылар зерттеуге деген қызығушылығын арттырып, ғылыми әдістерді меңгеріп, өздігінен ойлау қабілетін дамытады. Ойын барысында жүргізілген тәжірибелер мен бақылаулар балаларды қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауға үйретеді.

4-БӨЛІМ. БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫ

4.1. Оқушылардың зерттеу дағдыларын бағалау критерийлері

Оқушылардың зерттеу дағдыларын бағалау олардың ғылыми ізденісін, деректермен жұмыс істеу қабілетін және зерттеу нәтижелерін дұрыс түсіндіруін анықтауға көмектеседі. Бағалау оқушылардың даму деңгейін көрсетіп, алдағы оқу процесін жетілдіруге бағыт береді.

1. Бағалау әдістері

Зерттеу дағдыларын бағалау үшін келесі әдістер қолданылады:

• Қалыптастырушы бағалау – сабақ барысында оқушының зерттеу дағдыларын жетілдіру үшін кері байланыс беру.

• Жиынтық бағалау – белгілі бір кезеңнен кейін оқушының зерттеу дағдылары бойынша жетістіктерін анықтау.

• Өзін-өзі бағалау – оқушының өз жұмысын талдауы және өз кемшіліктерін анықтауы.

• Жұптық/топтық бағалау – оқушылар бір-бірінің зерттеу жұмыстарын бағалап, кері байланыс ұсынады.

2. Оқушылардың зерттеу дағдыларын бағалау критерийлері

Критерий	Дескрипторлар Баға (1-4 балл)
1. Мәселені анықтау және мақсат қою	- Зерттеудің өзекті мәселесін анықтайды. - Мақсат пен міндеттерді нақты қояды.
2. Болжам жасау (гипотеза құру)	- Проблемалық сұраққа болжам ұсынады. - Гипотезаны ғылыми тұрғыдан негіздейді.
3. Зерттеу әдістерін қолдану	- Зерттеу барысында бақылау, тәжірибе, сұхбат, сауалнама сияқты әдістерді қолданады. - Қолданған әдістерін түсіндіре алады.
4. Деректермен жұмыс істеу	- Деректерді жинайды және жүйелейді. - Ақпаратты талдап, негізгі қорытындыларды шығарады.
5. Қорытынды жасау және түсіндіру	- Зерттеу нәтижелерін дұрыс сипаттайды. - Қорытындыларын нақты және дәлелді түрде ұсынады.
6. Нәтижені ұсыну (презентациялау)	- Нәтижелерді көрнекі түрде ұсынады (кесте, диаграмма, сызба). - Өз зерттеуін логикалық және түсінікті түрде баяндайды.
7. Өзін-өзі бағалау және рефлексия	- Зерттеу барысында кездескен қиындықтарды анықтайды. - Өз жетістіктері мен кемшіліктерін бағалайды.

Бағалау шкаласы:

• 1 балл – төмен деңгей

• 2 балл – орташа деңгей

• 3 балл – жақсы деңгей

• 4 балл – жоғары деңгей

3. Бағалау үлгісі

Мысал:

Егер оқушы барлық критерийлер бойынша 4 балл жинаса, онда оның зерттеу дағдылары жоғары деңгейде дамыған деп есептеледі. Ал егер кейбір бөлімдер бойынша 2 немесе 3 балл болса, онда ол аспектілерге ерекше көңіл бөлу керек.

Бағалау критерийлері арқылы оқушылар өздерінің зерттеу дағдыларын қай бағытта дамыту керектігін түсінеді. Бұл әдіс мұғалімдерге де әр оқушының зерттеу процесіндегі жетістіктері мен әлсіз тұстарын анықтауға көмектеседі.

4.2. Зерттеу нәтижелерін талдау және тұжырым жасау

Зерттеу нәтижелерін талдау және тұжырым жасау – ғылыми-зерттеу жұмысының маңызды кезеңдерінің бірі. Бұл процесс оқушылардың жинаған деректерін жүйелеуін, оларды талдауын және негізгі қорытындыларды шығаруын қамтиды.

1. Зерттеу нәтижелерін талдау әдістері

Зерттеу барысында алынған мәліметтерді дұрыс өңдеу және интерпретациялау үшін келесі әдістер қолданылады:

• Салыстыру әдісі – әртүрлі деректерді бір-бірімен салыстырып, айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтау.

• Жүйелеу және жіктеу – алынған ақпаратты белгілі бір тәртіппен реттеу.

• Статистикалық талдау – алынған нәтижелердің сандық көрсеткіштерін есептеп, диаграмма, график түрінде ұсыну.

• Құбылыстар арасындағы байланыстарды анықтау – себеп-салдарлық байланыстарды іздеу.

• Гипотезаны тексеру – зерттеу барысында жасалған болжамдардың дұрыстығын анықтау.

2. Талдау кезінде қойылатын сұрақтар

Зерттеу нәтижелерін терең талдау үшін келесі сұрақтарға жауап беру қажет:

• Бастапқы болжамдар дұрыс болды ма?

• Алынған мәліметтер гипотезаны растай ма?

• Қандай жаңа фактілер анықталды?

• Қандай қиындықтар кездесті?

• Нәтижелер басқа зерттеулермен салыстырғанда қандай?

3. Тұжырым жасау

Тұжырым – зерттеу нәтижелеріне негізделген қорытынды ой. Оқушылардың жасаған тұжырымдары нақты, дәлелді және логикалық болуы керек.

Тұжырым жасаудағы негізгі талаптар:

• Қысқа және нақты болу – негізгі ойды жинақы түрде жеткізу.

• Дәлелді болу – тұжырымдар зерттеу нәтижелеріне негізделуі тиіс.

• Тәжірибелік маңызы болу – алынған нәтижелерді сабақта, өмірде қолдану мүмкіндігін көрсету.

Мысал:

Зерттеу тақырыбы: “Өсімдіктердің өсуіне жарықтың әсері”

• Болжам: “Өсімдікке жарық көп түскен жағдайда ол тез өседі”.

• Нәтиже: Жарық аз болған топтағы өсімдіктер баяу өссе, жарық мол болған топтағы өсімдіктер жылдам өсті.

• Тұжырым: Жарық өсімдіктердің өсуіне тікелей әсер етеді. Күн сәулесі көп түскен жағдайда фотосинтез процесі қарқынды жүреді, бұл өсімдік дамуын жылдамдатады.

4. Қорытынды

Зерттеу нәтижелерін талдау және тұжырым жасау – оқушылардың ғылыми ойлауын дамытатын маңызды процесс. Оқушылар зерттеу барысында жинаған мәліметтерін дұрыс талдап, логикалық қорытынды жасай алса, бұл олардың зерттеу дағдыларының қалыптасқанын көрсетеді. Тұжырымды дәлелді әрі нақты қалыптастыру оқушылардың аналитикалық қабілеттерін дамытып, ғылыми-зерттеу жұмысына деген қызығушылығын арттырады.

4.3. Жаратылыстану пәніндегі зерттеушілікке бағытталған сабақ үлгілері

Зерттеушілікке бағытталған сабақтар оқушылардың ғылыми ойлауын, тәжірибе жүргізу дағдыларын және табиғи құбылыстарды зерттеу қабілеттерін дамытады. Мұндай сабақтарда оқушылар бақылау, тәжірибе жасау, деректерді талдау, гипотеза құру және оны дәлелдеумен айналысады.

1. Сабақ үлгісі: “Өсімдіктердің өсуіне әсер ететін факторлар”

Сынып: 3-сынып

Сабақтың мақсаты: Оқушылар өсімдіктердің өсуіне су, жарық және температураның қалай әсер ететінін зерттейді.

Зерттеу сұрағы: Өсімдіктің өсуіне қандай жағдайлар әсер етеді?

Болжам: Егер өсімдікке жарық пен су жеткілікті мөлшерде берілсе, ол жақсы өседі.

Әдіс: Бақылау, тәжірибе жасау, салыстыру

Сабақ барысы:

1. Топтарға бөлу (әр топ әртүрлі факторды зерттейді).

2. Тәжірибе жүргізу:

• Бір топ өсімдіктерді жарықта өсіреді, екінші топ қараңғыда.

• Бір топ өсімдіктерді үнемі суарады, екінші топ сусыз қалдырады.

• Бір топ өсімдіктерді жылы бөлмеде ұстайды, екіншісі салқын жерде өсіреді.

3.Бақылау жүргізу және мәліметтерді жазу.

4.Нәтижелерді талқылау және тұжырым жасау.

5.Қорытынды: Өсімдіктердің өсуіне жарық, су және температураның әсер ететіні анықталады.

2. Сабақ үлгісі: “Судың күйлері”

Сынып: 2-сынып

Сабақтың мақсаты: Оқушылар судың үш күйін (қатты, сұйық, газ) зерттеп, олардың өзгеру себептерін анықтайды.

Зерттеу сұрағы: Судың әртүрлі күйлері қалай өзгереді?

Болжам: Су мұзға айналғанда қатаяды, ал қыздырғанда буға айналады.

Әдіс: Тәжірибе жүргізу, бақылау

Сабақ барысы:

1.Суды мұздату: Оқушылар стакандағы суды мұздатқышқа қойып, оның қататынын бақылайды.

2.Мұзды еріту: Мұзды жылы жерге қойып, қайта сұйық суға айналуын бақылайды.

3.Суды буландыру: Су қайнағанда буға айналатынын көреді.

4.Нәтижелерді жазу және талқылау.

5.Қорытынды: Су температураның өзгеруіне байланысты үш күйге өте алады.

3. Сабақ үлгісі: “Ауа және оның қасиеттері”

Сынып: 1-сынып

Сабақтың мақсаты: Оқушылар ауаның көзге көрінбейтінін, бірақ оның бар екенін және орын алатынын анықтайды.

Зерттеу сұрағы: Ауа бар ма? Ол қандай қасиеттерге ие?

Болжам: Ауа көрінбейді, бірақ оны сезуге және зерттеуге болады.

Әдіс: Тәжірибе жүргізу, бақылау

Сабақ барысы:

1.Шарды үрлеу: Балалар шардың ішіне ауа толған кезде оның көлемі өзгеретінін бақылайды.

2.Стақанды суға төңкеру: Егер стақанды суға тік төңкерсе, ішіндегі ауаның суды кіргізбей тұрғанын көреді.

3.Қағазды суға батырмау тәжірибесі: Қағазды стақан ішіне салып, суға төңкергенде ол суламайды, себебі ауа қағазды қорғайды.

4.Қорытынды: Ауа бар, ол көзге көрінбейді, бірақ ол орын алады және қысым жасайды.

Зерттеушілікке бағытталған сабақтар оқушылардың табиғи құбылыстарды түсінуіне, ғылыми ойлауын дамытуына және өз бетімен зерттеу жүргізуіне мүмкіндік береді. Мұндай сабақтар олардың қызығушылығын арттырып, белсенді оқуға ынталандырады.

Қорытынды

Жаратылыстану сабақтарында зерттеу дағдыларын дамыту – оқушылардың ғылыми ойлауын, шығармашылық қабілетін және практикалық дағдыларын жетілдіретін маңызды процесс. Бұл әдістемелік құралда зерттеу дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері, оқыту әдістері мен тәжірибелік жұмыстар ұсынылды.

Негізгі тұжырымдар:

• Зерттеу дағдылары бастауыш сынып оқушыларының сыни ойлауын, бақылау, талдау, салыстыру және қорытынды жасау қабілетін дамытады.

• Зерттеушілік мәдениет оқушыларды ғылыми негізде ойлауға, деректерді талдауға және дәлелді қорытынды жасауға үйретеді.

• Зерттеу әдістерін қолдану (бақылау, эксперимент, проблемалық сұрақтар қою, гипотеза ұсыну) оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттырып, білімді өмірлік тәжірибемен ұштастыруға мүмкіндік береді.

• Тәжірибелік жұмыстар мен ойын әдістері оқушылардың зерттеушілік белсенділігін күшейтіп, табиғи құбылыстарды түсінуге көмектеседі.

• Бағалау критерийлерін анықтау арқылы оқушылардың зерттеу дағдыларының даму деңгейін анықтап, оларды жетілдіру жолдарын белгілеуге болады.

Практикалық маңызы

Бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге жаратылыстану сабақтарын қызықты әрі тиімді өткізуге көмектеседі. Оқушылардың зерттеушілік дағдыларын дамыту арқылы олардың болашақтағы шығармашылық және ғылыми әлеуетін арттыруға болады.

Жалпы алғанда, зерттеуге бағытталған оқыту әдістерін жүйелі түрде қолдану оқушылардың табиғатты түсінуін тереңдетіп, олардың танымдық қызығушылығын, дербестігін және ізденімпаздығын қалыптастырады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әбілқасымова А.Е., Бидайбеков Е.Қ. Жаратылыстану пәндерін оқыту әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

2. Жанпеисова М. Оқытудың интерактивті әдістері. – Алматы: Білім, 2018.

3. Құдайбергенова К.С. Зерттеушілік оқыту технологиясы: теория және практика. – Астана: НЗМ ДББҰ, 2019.

4. ҚР Білім және ғылым министрлігі. Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. – Астана, 2023.

5. Назарбаев Зияткерлік мектептері. Жаратылыстану пәні бойынша зерттеу жұмыстарының әдістемесі. – Астана: НЗМ, 2021.

6. Савенков А.И. Исследовательское обучение младших школьников. – Москва: Просвещение, 2017.

7. Воронцов А.Б. Исследовательская деятельность в начальной школе. – Санкт-Петербург: Питер, 2019.

8. Piaget J. The Science of Education and the Psychology of the Child. – New York: Penguin Books, 2001.

9. Bruner J.S. The Process of Education. – Cambridge: Harvard University Press, 2006.

10. Vygotsky L.S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. – Cambridge: Harvard University Press, 1978.

Қосымша интернет-ресурстар:

11. ҚР БҒМ ресми сайты: www.edu.gov.kz

12. PISA халықаралық зерттеуі туралы ақпарат: www.oecd.org/pisa

13. STEAM және зерттеушілік оқыту әдістері бойынша материалдар: www.stem.org.uk