Әдістемелік құрал

Жас ерекшеліктеріне сай саралап оқыту әдістері

(бастауыш сынып мұғаліміне қазақ тілі пәнінен)

Автор: Байтилмашова Айгерим Нусипбековна

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған және қазақ тілі пәнін оқыту барысында оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, саралап оқыту әдістерін тиімді қолдану жолдарын ұсынады. Құралда 1–4 сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері, тілдік дағдылардың қалыптасу сатылары, оқытудағы саралау түрлері мен тәсілдері жан-жақты қарастырылған.

Мұғалімдерге әртүрлі деңгейдегі оқушылармен жұмыс жүргізуге, олардың оқу қарқыны мен қабілеттеріне сай тапсырмалар құрастыруға арналған практикалық кеңестер мен мысалдар берілген. Сонымен қатар, құралда оқу, жазу, тыңдау және сөйлеу дағдыларын дамытуға арналған сараланған тапсырмалар жүйесі, ойын элементтері, топтық және жеке жұмыс түрлеріне негізделген әдістемелік нұсқаулар қамтылған.

Әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектептерде қызмет ететін бастауыш сынып мұғалімдеріне, білім беру ұйымдарының әдіскерлеріне, педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне көмекші құрал ретінде ұсынылады.

Мазмұны

Кіріспе 1. Оқушылардың жас ерекшеліктері және тілдік дамуы 1.1. 1–2 сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері 1.2. 3–4 сынып оқушыларының танымдық және тілдік даму деңгейі 1.3. Қазақ тілін меңгерудегі жас кезеңдік ерекшеліктер 1.4. Жас ерекшелікке сай мотивацияны қалыптастыру тәсілдері 2. Саралап оқытудың түрлері мен тәсілдері 2.1. Мазмұн бойынша саралау (мәтін, тапсырма күрделілігі) 2.2. Үрдіс бойынша саралау (оқу әдістері мен стратегиялары) 2.3. Нәтиже бойынша саралау (оқушы өнімін бағалау) 2.4. Уақыт пен қолдау арқылы саралау 3. Қазақ тілі сабағындағы сараланған тапсырмалар жүйесі 3.1. Тыңдалым мен айтылымға арналған сараланған тапсырмалар 3.2. Оқылым дағдысын дамытуға бағытталған деңгейлік жұмыстар 3.3. Жазылым бойынша сараланған жұмыс түрлері 3.4. Дифференциацияланған жұмыс түрлеріне мысалдар (топтық, жұптық, жеке) 4. Саралап оқыту әдістерін ұйымдастыру жолдары 4.1. Сыныпта деңгейлік топтар құру әдісі 4.2. Қалыптастырушы бағалау арқылы саралау 4.3. Ойын және интерактивті әдістерді қолдану 4.4. Қиындықтары бар оқушылармен жеке жұмыс 5. Саралап оқытуға арналған әдістемелік ұсыныстар мен тапсырмалар үлгілері 5.1. 1–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері 5.2. 2–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері 5.3. 3–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері 5.4. 4–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері Қорытынды Қосымшалар

4 6 6 7 8 9 11 11 12 14 15 17 17 19 20 21 23 23 24 26 27 29 29 30 31 33 35 42

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушы тұлғасын жан-жақты дамытуды мақсат еткен оқыту мазмұны басты назарға алынуда. Осы тұрғыда саралап оқыту – әрбір оқушының жеке қабілетін, білім алу мүмкіндігін ескеретін, тұлғалық дамуына негізделген тиімді әдістердің бірі. Әсіресе, бастауыш сынып оқушылары үшін саралап оқытуды жас ерекшеліктеріне сай ұйымдастыру — олардың қазақ тілін меңгеру деңгейін арттырудың маңызды тетігі. Тілді оқытуда бірізділікті, сабақтастықты, және жеке қажеттіліктерді ескеру арқылы оқушы бойында функционалдық сауаттылық, тілдік коммуникативтік дағды, шығармашылық қабілеттер қалыптасады.

Әдістемелік құралдың мақсаты

Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес саралап оқыту әдістерін тиімді қолдану жолдарын ұсыну.

Міндеттері

• Бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктерін анықтау;

• Қазақ тілі пәнінде саралап оқытудың түрлері мен әдістерін жүйелеу;

• Деңгейлік тапсырмалар мен үлгілерді дайындау арқылы практикалық көмекті қамтамасыз ету;

• Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін арттыруға ықпал ету.

Күтілетін нәтиже

• Мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай қазақ тілі сабағын жоспарлай алады;

• Оқушылардың оқу, жазу, тыңдау, сөйлеу дағдылары деңгейіне қарай сараланып дамиды;

• Тілдік ортада оқушы белсенділігі артады, оқу мотивациясы күшейеді;

• Сараланған тапсырмалар арқылы оқушының білім сапасы мен өз бетімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады.

Өзекті мәселелер

• Барлық оқушыны бірдей деңгейде оқыту нәтижесінде кей оқушылардың артта қалуы;

• Жас ерекшеліктерін ескермей күрделі мазмұндағы тапсырмаларды ұсыну;

• Қазақ тілі пәні бойынша сараланған тапсырмалар мен әдістемелік қолдаудың жеткіліксіздігі.

Қолданылу аясы

Бұл әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сынып мұғалімдеріне, қазақ тілі пәні әдіскерлеріне, педагогикалық ЖОО студенттеріне, кәсіби даму курстары барысында пайдалануға арналған.

Жұмыстың жаңашылдық дәрежесі

• Қазақ тілі пәні бойынша жас ерекшеліктеріне сай саралап оқытудың тәжірибелік нұсқалары алғаш рет жүйеленіп берілген;

• 1–4 сыныптарға нақты деңгейлік тапсырмалар мен әдістемелік ұсыныстар дайындалған;

• Коммуникативтік дағдыларды дамытуға бағытталған саралау үлгілері енгізілген;

• Практик мұғалімдерге арналған қолдануға ыңғайлы құрылым ұсынылған.

1. Оқушылардың жас ерекшеліктері және тілдік дамуы

1.1. 1–2 сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері

1–2 сынып оқушылары бастауыш білім берудің алғашқы баспалдағында тұрғандықтан, олардың жас ерекшеліктерін ескеру – білім сапасын арттырудың негізгі шарттарының бірі. Бұл кезеңдегі балалардың физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік даму сатылары педагог тарапынан жан-жақты қолдау мен түсінуді талап етеді. Психологтар бұл жасты «оқуға бейімделу кезеңі» деп сипаттайды, себебі балалар балабақшадағы ойындық әрекеттен мектептегі оқу әрекетіне көшу кезеңін бастан кешіреді.

Психологиялық ерекшеліктері.

Бұл жастағы балалардың зейіні тұрақсыз, тез ауытқымалы келеді. Олар ұзақ уақыт бойы бір әрекетке көңіл аударып отыра алмайды. Сондықтан мұғалім сабақ құрылымын әртүрлі белсенділік түрлеріне бөліп, бірқалыпты зейінді сақтайтындай етіп ұйымдастыруы керек. Баланың есте сақтау қабілеті де негізінен еріксіз сипатта болады, яғни олар өзіне қызықты, эмоционалды материалды жақсы есте сақтайды. Осыған байланысты оқу материалы көрнекілікпен, ойын элементтерімен, шынайы өмірмен байланыстырылып ұсынылуы қажет.

Педагогикалық ерекшеліктері.

1–2 сынып оқушыларына тән тағы бір ерекшелік — олардың ойлауы көрнекі-бейнелі сипатта болады. Сондықтан мәтіндер мен тапсырмаларды көрнекілікпен қамтамасыз ету, түрлі суреттер, диаграммалар, модельдер қолдану өте тиімді. Оқу үдерісін тиімді ұйымдастыру үшін мұғалім баланың қызығушылығына сүйеніп, білім беру мазмұнын эмоционалды, тартымды етіп ұсынуы тиіс. Бұл кезеңде оқу әрекетінің қалыптасуы жүріп жатады, сондықтан оқушыны мадақтау, қолдау, жетістігін мойындау – мотивацияны сақтап отырудың басты құралдары.

Әлеуметтік даму.

Бұл жастағы балаларда «мұғалім образы» өте маңызды рөл атқарады. Мұғалімнің сөзі, әрекеті, бағалауы оқушы үшін беделді. Сондықтан мұғалімнің сабырлы, әділ, түсінікті болуы – оқушының мектепке деген көзқарасын қалыптастырады. Сонымен қатар, бұл кезеңде балалар топпен жұмыс істеуге енді дағдылана бастайды. Жұптық немесе шағын топтық тапсырмалар арқылы балалардың қарым-қатынас дағдыларын дамытуға болады.

Саралау қажеттілігі.

1–2 сынып оқушылары бір сынып ішінде даму жағынан бірдей болмайды. Кейбірі әріп танып келсе, енді бірі енді үйреніп жатады. Сондықтан мазмұнды, тапсырма түрлерін саралап беру өте маңызды. Мысалы, бір топқа қысқа сөздермен жұмыс, екіншісіне сөйлем құрастыру, үшіншісіне мәтінмен жұмыс ұсынуға болады. Қолдау көрсету арқылы балалардың өзіне деген сенімін арттыру керек.

Қорыта айтқанда, 1–2 сынып оқушыларының психологиялық және педагогикалық ерекшеліктерін ескеріп құрылған оқу үдерісі олардың оқу әрекетін қалыптастырып, тілдік дағдыларын дұрыс бағытта дамытуға мүмкіндік береді.

1.2. 3–4 сынып оқушыларының танымдық және тілдік даму деңгейі

3–4 сынып оқушылары бастауыш мектептің жоғарғы сатысында білім алатындықтан, олардың танымдық белсенділігі мен тілдік қабілеттері 1–2 сыныппен салыстырғанда айтарлықтай жоғары деңгейге көтеріледі. Бұл жастағы оқушылар оқу әрекетіне үйреніп, өздігінен ой қорыту, салыстыру, талдау дағдыларын меңгере бастайды. Мұғалім осы даму кезеңіне сай әдіс-тәсілдерді шебер қолдана алуы тиіс.

Танымдық даму ерекшеліктері.

3–4 сыныпта оқушыларда абстрактілі ойлау мен логикалық пайымдау қабілеті қалыптаса бастайды. Олар тек көргенін емес, естіген, түсінген ақпаратты өңдеп, салыстырып, себеп-салдарлық байланыстарды орната алады. Мысалы, мәтінді оқу кезінде кейіпкерлердің мінез-құлқын сипаттап, олардың әрекетіне баға беруге тырысады. Бұл – оқушының танымдық белсенділігі артқанын көрсетеді. Осы кезеңде оқушыда өз ойын нақты, жүйелі жеткізуге деген қызығушылық пайда болады.

Тілдік даму ерекшеліктері.

Оқушының сөздік қоры кеңейіп, күрделі сөйлем құрылымдарын қолдана бастайды. Мәтін мазмұнын түсініп, оған пікір білдіру, сұрақтарға жауап беру, өз ойын жазбаша жеткізу дағдылары дамиды. Мұғалім оқушылардың айтылым, тыңдалым, оқылым және жазылым дағдыларын кешенді түрде дамытатын тапсырмалар ұсынуы керек. Мысалы, бір мәтінді оқып, кейін жұппен сол бойынша диалог жүргізу, соңында қысқаша эссе жазу сияқты тапсырмалар өте пайдалы.

Жеке ерекшеліктерді ескеру.

Бұл жаста кейбір оқушылар жылдам және дәл орындайтын болса, енді бірі баяу, қате жіберуі мүмкін. Сондықтан тапсырмаларды күрделілігіне қарай саралау – қажетті шарт. Нақты бір дағдыны дамыту мақсатында деңгейлік тапсырмалар ұсынылуы керек: жеңіл тапсырма – негізгі ақпаратты табу, орташа – пікір айту, күрделі – шығармашылық мәтін жазу.

Сабақтағы мотивация мен дербестік.

3–4 сыныпта оқушы өзін жеке тұлға ретінде сезіне бастайды, сондықтан мұғалім оқушының өз бетінше жұмыс істеуін дамытуы қажет. Қызығушылықты арттыру үшін жобалық жұмыстар, зерттеу тапсырмалары, рөлдік ойындар, түрлі интерактивті әдістер қолдануға болады. Бұл тәсілдер оқушыны белсенділікке жетелейді.

Сабақта саралау мүмкіндіктері.

Мәтін мазмұнын әртүрлі деңгейде беру, сұрақтар жүйесін жеңілден күрделіге қарай құру, түрлі жауап формаларын (ауызша, жазбаша, көрнекі) қолдану арқылы мұғалім әр оқушының мүмкіндігін ескеріп оқытуды жүзеге асыра алады.

Қорыта айтқанда, 3–4 сынып оқушылары тілдік және танымдық жағынан белсенді даму үстінде болады. Мұғалім осы мүмкіндікті тиімді пайдаланып, баланың әлеуетін ашуға бағытталған, сараланған оқыту әдістерін қолданса, қазақ тілі пәнінің сапалы меңгерілуіне қол жеткізуге болады.

1.3. Қазақ тілін меңгерудегі жас кезеңдік ерекшеліктер

Қазақ тілін меңгеру процесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай әртүрлі қарқынмен және тәсілмен жүреді. Баланың физиологиялық, психологиялық, танымдық даму деңгейі тілді қабылдау мен оны белсенді қолдануға тікелей әсер етеді. Сондықтан тілдік білімді меңгертуде әр жастағы оқушының мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін ескеру – мұғалімнің кәсіби шеберлігінің маңызды көрсеткіші.

1–2 сыныптағы ерекшеліктер

Бұл жастағы балалардың тілдік қабілеті енді дамып келе жатқандықтан, қазақ тілін меңгеруде басты назар сөйлеу, тыңдау және сөздік қорын кеңейтуге бағытталады. Балалар көбіне тілді интуитивті, яғни еліктеу, қайталау арқылы үйренеді. Сондықтан алғашқы кезеңде көрнекілікке, ойын арқылы меңгеруге, ән-күй мен қимыл-қозғалысты байланыстыруға негізделген тапсырмалар тиімді. Бұл жаста тілдің құрылымына емес, мағына мен эмоцияға көбірек көңіл бөлінеді. Оқушының қызығушылығын арттыру үшін түрлі рөлдік ойындар, суретпен жұмыс, тақпақ жаттау, ертегі тыңдау секілді әдістер қолданылады.

3–4 сыныптағы ерекшеліктер

3–4 сынып оқушылары тіл құрылымын түсінуге, грамматикалық категорияларды ажыратуға дайын болады. Бұл кезеңде оқушыларда логикалық ойлау, жалпылау, салыстыру дағдылары дамиды. Сол себепті мұғалім тілдік бірліктерді (сөз, сөз тіркесі, сөйлем) мағынасына қарай ажыратуға, құрылымдық ерекшеліктерін тануға үйретеді. Мысалы, септік жалғауларын сөйлеуде қолдану, етістіктің шақтарын ажырата білу, сөйлемнің түрлерін анықтау сияқты тапсырмалар осы жасқа сай келеді. Сонымен қатар, жазылым дағдысы дами түседі. Оқушылар шағын сипаттама, хат, әңгіме құрастырып жаза алады.

Тілді меңгеруге әсер ететін факторлар

Жас кезеңге қарай тілдік дамуға әсер ететін факторлар да өзгереді. 1–2 сыныпта эмоциялық қабылдау мен тыңдау дағдысы маңызды рөл атқарса, 3–4 сыныпта оқу арқылы үйрену, логикалық байланыс орнату қабілеті алға шығады. Сонымен бірге, әр жастағы баланың қызығушылық бағыты да өзгереді. Мысалы, 1-сынып оқушысы ертегі мен мультфильм кейіпкерлеріне еліктесе, 4-сынып оқушысы белгілі тұлғалар туралы мәтіндерге қызығушылық танытады. Бұл мұғалімге оқу мазмұнын таңдауда үлкен бағыт береді.

Саралау қажеттілігі

Тілді меңгеру қарқыны барлық оқушыларда бірдей болмайтыны белгілі. Бірі сөйлеуге бейім болса, екіншісі тыңдауда мықты, ал үшіншісі оқуда үздік болуы мүмкін. Жас ерекшелікпен қатар, жеке қабілетке сай тапсырма беру, қолдау көрсету – қазақ тілін меңгерудегі табысты оқытудың кепілі.

Қорытындылай келе, қазақ тілін меңгеру үдерісінде жас кезеңдік ерекшеліктерді ескеру – оқытудың нәтижелілігін арттыратын маңызды фактор. Әр жас кезеңіне тән тілдік дағдыларды қалыптастыру стратегиясын дұрыс таңдаған мұғалім оқушының тілді меңгеруге деген қызығушылығын сақтап, оның жеке дамуына жол ашады.

1.4. Жас ерекшелікке сай мотивацияны қалыптастыру тәсілдері

Оқушылардың оқу үдерісіне белсенді қатысуы, білімді өз еркімен меңгеруге ұмтылысы – олардың ішкі мотивациясымен тығыз байланысты. Әсіресе бастауыш сынып кезеңінде мотивацияны қалыптастыру – білім беру нәтижесінің негізгі алғышарты. Жас ерекшеліктеріне қарай қолданылатын мотивациялық тәсілдер де әртүрлі болуы керек.

1–2 сынып оқушыларының мотивациясы

Бұл жаста балалардың негізгі әрекеті – ойын. Сондықтан оқу әрекетіне деген қызығушылық ойын арқылы қалыптасады. Мұғалім сабақты ұйымдастыруда ойын элементтерін, қимылмен орындалатын тапсырмаларды, рөлдік ойындарды, ән мен өлеңдерді жиі қолдануы керек. Сондай-ақ, бұл кезеңде мұғалімнің мақұлдауы, мадақтауы, жылы сөзі – бала үшін үлкен мотивация. «Сен жарайсың», «Тамаша жауап бердің», «Қандай тапқыр баласың» деген қарапайым сөздер баланың өзін-өзі бағалауына оң әсер етеді.

Сондай-ақ көрнекі марапаттар (жұлдызша, жапсырма, дипломша т.б.) баланың оқу әрекетіне қызығушылығын арттырады. Оқушы жетістікке жету үшін еңбектенуге үйренеді. Мұғалім әр оқушының кішкентай жетістігін байқап, соны мойындай білуі керек.

3–4 сынып оқушыларына мотивация берудің жолдары

Бұл жаста оқушы өз ойын білдіруге, басқа оқушылармен бәсекеге түсуге, өзін дәлелдеуге талпынады. Демек, мотивацияны қалыптастыру үшін оқушыға дербестік беріп, оның пікірін тыңдап, шығармашылыққа баулу қажет. Мысалы, оқушыларға өз бетінше мәтін құрастыру, сұрақтар қою, шағын жоба жасау тапсырмаларын беру өте тиімді. Сонымен қатар, осы жаста оқушылар шынайы бағалауға зәру. Мұғалім әділ және нақты кері байланыс беріп, оқушының дамуын көрсетіп отырғаны дұрыс.

3–4 сыныптарда оқушыларға таңдау еркіндігін ұсыну – ішкі мотивацияны арттырудың тиімді жолы. Мысалы, мәтіннің қай бөлігін оқитынын, қай тақырыпта эссе жазатынын, жұптық немесе жеке жұмыс істейтінін өзі таңдауы оқушыға жауапкершілік сезімін береді. Бұл тәсіл оқушылардың өзіндік ойлауын, белсенділігін дамытуға көмектеседі.

Жас ерекшелікке қарай мотивацияны қолдайтын әдістер:

• Ойын әдістері: Квест, пазл, викторина, сюжетті ойындар (1–2 сыныптарға)

• Интерактивті тәсілдер: «Ыстық орындық», «Микрофон», «Автор орындығы» (3–4 сыныптарға)

• Мақтау және марапаттау: Жеке жетістікке бағытталған, салыстырусыз кері байланыс

• Көру арқылы ынталандыру: Мультфильм, бейнемәтін, көркем сурет, комикс т.б.

• Әлеуметтік мотивация: Топ ішінде жетістікке жету, жұппен жұмыс, ұжымдық жоба

Мотивация – оқушыны алға жетелейтін ішкі күш. Ол өздігінен тумайды, мұғалімнің әр әрекеті арқылы біртіндеп қалыптасады. Жас ерекшеліктерді ескеріп құрылған мотивациялық әдістер баланың пәнге деген қызығушылығын оятып қана қоймай, оның білімге деген жауапкершілігін де арттырады.

2. Саралап оқытудың түрлері мен тәсілдері

2.1. Мазмұн бойынша саралау (мәтін, тапсырма күрделілігі)

Мазмұн бойынша саралау – оқушылардың оқу материалын әртүрлі деңгейде қабылдау ерекшелігін ескеріп, білім мазмұнын олардың қажеттілігі мен мүмкіндігіне сай бейімдеу әдісі. Бұл тәсіл әсіресе бастауыш сынып оқушыларының жас және танымдық ерекшеліктерін ескеруде маңызды рөл атқарады. Қазақ тілі пәнінде мазмұнды саралау арқылы оқушылардың оқу әрекетіне деген қызығушылығын арттыруға, тілдік дағдыларды біртіндеп және жүйелі дамытуға болады.

Мәтін мазмұнын саралау

Қазақ тілі сабағында мәтін – негізгі оқу материалының бірі. Бір сыныптың өзінде оқушылардың оқу дағдысы әртүрлі деңгейде болады: кейбірі сөздерді тез оқып, мағынасын түсінсе, басқалары буындап оқиды немесе мәтінді толық ұға алмайды. Сондықтан мәтін мазмұнын күрделілігіне қарай саралау өте маңызды.

Мысалы, 1–2 сыныпта:

• Төмен деңгейлі оқушыларға қысқа, нақты сөйлемдерден тұратын мәтін (мысалы, «Асан алма жеді. Ол тәтті.»);

• Орта деңгейлілерге мазмұндық жағынан бай, бірақ құрылымы қарапайым мәтіндер;

• Жоғары деңгейлі оқушыларға күрделі сөйлемдер мен логикалық байланысы бар шағын әңгімелер ұсынуға болады.

Ал 3–4 сыныптарда:

• Қарапайым деңгейдегі мәтін – күнделікті өмірмен байланысты, таныс тақырыптарда (мектеп, отбасы, табиғат);

• Орташа деңгей – ақпараттық мәтіндер (мысалы, танымдық энциклопедиялардан алынған үзінділер);

• Күрделі деңгей – пікір білдіруді қажет ететін мәтіндер (мысалы, кейіпкердің әрекетіне баға беру, мәтіннің тақырыбын анықтау).

Тапсырма күрделілігін саралау

Саралау тек мәтінмен шектелмейді. Мәтінмен жұмыс тапсырмалары да әртүрлі деңгейде берілуі керек. Бұл тапсырмаларды күрделілік дәрежесіне қарай үш топқа бөлуге болады:

1. Төмен деңгейлі тапсырмалар: ақпаратты тікелей мәтіннен табуға бағытталған (мысалы, «Кім не істеді?», «Қайда болды?» сияқты сұрақтар).

2. Орта деңгейлі тапсырмалар: оқушының түсінгенін көрсететін тапсырмалар (мысалы, сөйлемдерді толықтыру, суретпен сәйкестендіру, мәтіннің құрылымын ажырату).

3. Жоғары деңгейлі тапсырмалар: ойлауды, талдауды қажет ететін тапсырмалар (мысалы, «Неліктен ол осылай жасады деп ойлайсың?», «Сен оқиғаға басқа аяқталу ұсынар ма едің?»).

Мазмұнды саралау әдістері:

• Деңгейлік тапсырмалар жүйесі: бір мәтінге әртүрлі деңгейдегі сұрақтар мен тапсырмалар беру.

• Альтернативті мәтін ұсыну: бір тақырыпқа бірнеше мәтін, оқушы өзінің деңгейіне сай таңдай алады.

• Кейіпкер рөлінде оқу: мәтінді оқи отырып, оқушылар кейіпкердің көзқарасымен жауап береді – бұл күрделі ойлауға жетелейді.

• Мәтін бойынша диалог құру: әртүрлі деңгейдегі оқушылар жұптасып, өз деңгейіне сай жауап дайындайды.

Мұғалімнің рөлі:

Мұғалім мазмұн бойынша саралау кезінде әр оқушының оқу деңгейін нақты біліп отыруы қажет. Ол үшін:

• Қалыптастырушы бағалау деректерін жүйелі қолдану;

• Оқушының оқу стилін ескеру (көбіне тыңдаушы ма, көрнекі қабылдаушы ма, т.б.);

• Жеке жетістікке бағытталған, салыстырмайтын бағалау тәсілдерін қолдану қажет.

Қорыта айтқанда, мазмұн бойынша саралау – оқушының тілді меңгеру қарқыны мен қабілетіне сай білім беру тәсілі. Бұл әдіс оқушының жеке қажеттілігін ескеріп, оның өзіндік жетістігіне жетуіне жағдай жасайды.

2.2. Үрдіс бойынша саралау (оқу әдістері мен стратегиялары)

Үрдіс бойынша саралау – оқытудың барысын, яғни оқу тәсілдерін, стратегияларын, тапсырма құрылымын оқушының қабілетіне сай бейімдеу. Бұл әдіс оқушылардың оқу стилі мен қабылдау ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді. Әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін оқу үрдісінің құрылымы мен ұйымдастырылуы өте маңызды, себебі бұл кезеңде оқу әрекеті енді қалыптасып келе жатады.

Оқу стилін ескеріп саралау

Әр оқушы ақпаратты түрлі жолмен қабылдайды. Бірі тыңдау арқылы жақсы үйренсе, екіншісі көріп, үшіншісі қолмен әрекет ету арқылы меңгереді. Осыған сәйкес мұғалім оқыту үдерісін мынадай тәсілдермен түрлендіре алады:

• Аудиалды оқушылар үшін – тыңдалым тапсырмалары, диктор дауысы арқылы мәтін оқу, сұрақ-жауап;

• Визуалды оқушылар үшін – суретпен жұмыс, диаграмма, сызба, бейнежазба;

• Кинестетикалық оқушылар үшін – қимылды ойындар, тілдік жаттығуларды қолмен орындау, карточкамен жұмыс.

Сабақ үрдісін саралау әдістері:

• Топтық, жұптық, жеке жұмыс ұйымдастыру: Кейбір оқушылар тапсырманы топ ішінде орындай отырып үйренсе, кейбірі жеке жұмыс істеу арқылы жақсы меңгереді. Мұғалім тапсырма түрлерін әртүрлі ұйымдастырып, оқушының тиімді оқу жолын табуына көмектесуі керек.

• Таңдау мүмкіндігін беру: Оқушы тапсырманы орындаудың бір емес, бірнеше жолын таңдай алса – ол еркіндік пен жауапкершілік сезімін арттырады. Мысалы, мәтін бойынша сурет салу, диалог құрау немесе шағын мәтін жазу.

• Уақыт бойынша саралау: Кейбір оқушыларға тапсырманы орындауға қосымша уақыт қажет болуы мүмкін. Мұғалім тапсырманы әртүрлі темппен орындауға мүмкіндік беруі қажет.

Үрдіс бойынша қолданылатын стратегиялар:

• «Ойлан – Жұптас – Бөліс» әдісі: Әр оқушы алдымен жеке ойланып, кейін жұптасып, соңында топпен ой бөліседі. Бұл стратегия кез келген деңгейдегі оқушыға өзін көрсетуге мүмкіндік береді.

• Сұрақтың үш деңгейі: Бір тапсырмада үш деңгейлі сұрақтар беру – төмен (ақпаратты табу), орта (түсіндіру), жоғары (қолдану, бағалау).

• Блум таксономиясы негізіндегі тапсырма құру: Бұл тәсілмен тапсырма ойлау дағдысының түрлі деңгейіне бағытталады.

Дифференциацияны қолдайтын әдістер:

• Интербелсенді әдістер (кластер, интеллект-карта, ролдік ойындар);

• Құрылымдалған тапсырмалар (сөйлем құрылымын аяқтау, шаблон арқылы мәтін жазу);

• Қадамдық көмек көрсету (мысалы, жазу процесін кезең-кезеңмен көрсету: идея – жоспар – мәтін).

Мұғалім үшін маңызды:

• Оқушыға оқудың қолайлы жолын анықтау үшін әртүрлі тәсілді байқап көру керек.

• Сабақ құрылымын жоспарлағанда оқушының даму деңгейін, оқу стилін, сенімділік дәрежесін ескеру қажет.

• Оқушыны қателесуден қорықпай жұмыс істеуге ынталандыру маңызды.

Қорыта айтқанда, үрдіс бойынша саралау – оқытуды оқушының ішкі ерекшелігіне икемдеу. Бұл тәсіл арқылы мұғалім әр оқушыға түсінікті әрі қолжетімді білім ұсына отырып, олардың дербестігін, белсенділігін, ынтасын арттыра алады.

2.3. Нәтиже бойынша саралау (оқушы өнімін бағалау)

Нәтиже бойынша саралау – әр оқушының оқу нәтижесін, яғни оқу әрекетінің өнімін олардың жеке мүмкіндіктерін ескере отырып бағалау әдісі. Бұл тәсіл бастауыш сыныптағы оқушылар үшін аса маңызды, себебі оларда оқуға деген ішкі уәж, жетістікке жетуге деген сенім енді қалыптасады. Нәтижеге қарай саралау арқылы мұғалім оқушының әлсіз тұстарын емес, жеткен жетістігін көре отырып бағалайды. Бұл өз кезегінде баланың өзін-өзі бағалауына, тіл үйренуге деген қызығушылығына оң әсер етеді.

Нәтиже ұғымы қандай?

Қазақ тілі пәнінде нәтиже дегеніміз – оқушының тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым әрекеті барысында жасаған өнімдері. Бұл:

• Жауап беру (ауызша/жазбаша),

• Диалог құрастыру,

• Мәтін жазу,

• Сөйлемдермен жұмыс,

• Көрнекі өнім (суретпен иллюстрациялау, кластер, постер),

• Мазмұн бойынша жауап дайындау сияқты жұмыстар.

Осы өнімдерді бағалау кезінде оқушының нақты деңгейі, даму динамикасы, күш салу деңгейі ескерілуі қажет.

Бағалау саралауы қалай жүргізіледі?

1. Критериалды бағалау:

Нәтижені бағалау үшін мұғалім нақты, түсінікті бағалау критерийлерін қолдануы керек. Мысалы:

• Мәтінді түсіну деңгейі,

• Сөйлем құрылымының дұрыстығы,

• Ойды жеткізу шеберлігі,

• Грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолдану.

Бір тапсырмаға бірнеше деңгейдегі критерий жасалады. Мысалы, эссе жазу тапсырмасында:

• Төмен деңгей: тақырыпты ішінара ашады, сөйлемдер қарапайым.

• Орта деңгей: логикасы бар, негізгі ойды жеткізе алады.

• Жоғары деңгей: ойы жүйелі, мысал келтіре алады, грамматикалық жағынан сауатты.

2. Дифференциацияланған күтілетін нәтиже:

Барлық оқушыдан бірдей нәтиже күтпей, жеке мүмкіндігін ескеру қажет. Мысалы, кейбір оқушы 4 сөйлемнен тұратын мәтін жазса, басқа оқушы – 8 сөйлемнен тұратын шығарма ұсынуы мүмкін. Екеуі де өз деңгейінде жақсы нәтиже көрсеткен болып саналады.

3. Өзін-өзі және өзара бағалау:

Оқушы өзінің жұмысын немесе сыныптасының жұмысын бағалау кезінде нақты критерийге сүйенсе, бағалау әділетті және түсінікті болады. Бұл да саралау тәсілдерінің бірі болып табылады. Мысалы, оқушылар үш түсті стикермен (жасыл – жақсы, сары – жетілдіру керек, қызыл – көмекті қажет етеді) бір-бірінің жұмысына пікір білдіре алады.

4. Кері байланыс беру:

Бағалау нәтижесі – тек баға қою емес, оқушыны дамытатын нақты кері байланыс беру. Мысалы: «Сенің мәтініңде негізгі ой жақсы берілген, бірақ сөйлемнің бас әрпі мен соңындағы тыныс белгілерін ескерсең, жазылымың одан да жақсара түседі.»

Мұғалімнің рөлі:

Мұғалім нәтижені бағалағанда:

• Оқушыға талапты шамадан тыс ауырлатпай,

• Жетістігін қолдап,

• Кемшіліктерін түзетуге мүмкіндік бере отырып,

• Әртүрлі деңгейдегі нәтижені әділ бағалау арқылы,

• Әр оқушының ішкі мотивациясын арттырып отыруы керек.

Қорыта айтқанда, нәтиже бойынша саралау оқушының даму жолын дұрыс бағыттап, жетістікке жетуіне жол ашады. Бұл тәсіл – жеке оқыту принципінің маңызды бөлігі ретінде бастауыш мектепте кеңінен қолданылуы тиіс.

2.4. Уақыт пен қолдау арқылы саралау

Уақыт пен қолдау арқылы саралау – оқушыға оқу тапсырмасын орындау кезінде қосымша уақыт беру немесе арнайы көмек көрсету арқылы оның оқу жетістігін арттыруға бағытталған әдіс. Бұл тәсіл бастауыш сынып оқушыларының оқу қарқыны мен жеке қажеттіліктерін ескеруге мүмкіндік береді.

Уақытты саралау не үшін қажет?

Бастауыш сынып оқушыларының танымдық даму қарқыны әртүрлі. Кейбір оқушы ақпаратты тез түсініп, жылдам орындай алады, ал кейбіреулері ойланып, баяу жұмыс істегенді қалайды. Уақыт бойынша саралау арқылы:

• Уақыт тапшылығы салдарынан стресске түсу азаяды;

• Оқушы өз қарқынында жұмыс істей алады;

• Өз мүмкіндігін толық көрсетуге мүмкіндік алады.

Мысалы, жазылым тапсырмасында бір оқушы 5 минут ішінде 3 сөйлем жаза алса, екінші оқушыға сол көлем үшін 10–12 минут қажет болуы мүмкін. Мұғалім осыны ескеріп, «барлығы бір уақытта аяқтау керек» деген талап қоймай, жұмысты кезең-кезеңімен ұйымдастырса – оқыту нәтижелі болады.

Қолдау көрсету түрлері:

1. Көру-есту қолдауы:

• Тапсырмаға үлгі (мысалы, сөйлем үлгісі);

• Кесте, сызба, сурет, сөздік;

• Тыңдалым материалы.

2. Жазбаша/ауызша қолдау:

• Мұғалім тарапынан сұрақ қою арқылы бағыттау;

• Кілт сөздер, тірек сөздер ұсыну;

• Диалог үлгісі арқылы көмектесу.

3. Физикалық қолдау:

• Тапсырманы орындау орнын ұйымдастыру (жарық, тыныш орта);

• Оқушының жұмысын бастауға көмектесу (мысалы, «Бірінші сөйлемді мен жазып беремін, ары қарай сен жалғастыр»).

4. Топтық қолдау:

• Қиындық көріп жүрген оқушыны қабілетті оқушымен жұптастыру;

• Топ ішінде қолдау көрсету жүйесін қалыптастыру («Көмектес дос», «Сенімді серік» тәсілі).

Қолдау деңгейіне қарай саралау:

• Минималды қолдау: Тапсырма нұсқаулығы ғана беріледі;

• Орташа қолдау: Үлгі, сөздік, сұрақ ұсынылады;

• Толық қолдау: Бірге орындау, қадамдық нұсқаулық, сөз тіркестері.

Мұғалімнің міндеті:

• Қолдауды жүйелі және нақты көрсету;

• Оқушының өз бетімен жұмыс істеуіне кедергі келтірмейтіндей қолдау ұсыну;

• Қолдауды уақыт өте келе азайтып, оқушыны дербестікке бағыттау.

Қате жасауға мүмкіндік беру:

Қолдау көрсету барысында оқушыға қатемен жұмыс жасауға мүмкіндік беру өте маңызды. Мұғалім әрбір қатені даму құралы ретінде қабылдап, оны түзетуге көмектесуі қажет. Бұл – оқушының сенімділігін арттыратын тәсіл.

Уақыт пен қолдау арқылы саралау – бастауыш сынып оқушыларына оқу үдерісінде қауіпсіздік пен қолдау сезімін береді. Бұл тәсіл арқылы оқушы өзін бағалы, қабілетті сезініп, тілдік дағдыларды сенімді түрде меңгере бастайды.

3. Қазақ тілі сабағындағы сараланған тапсырмалар жүйесі

3.1. Тыңдалым мен айтылымға арналған сараланған тапсырмалар

Тыңдалым мен айтылым – бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабағында тіл үйренудің бастапқы және аса маңызды дағдылары. Бұл екі дағды баланың сөйлеу тілі мен сөздік қорын дамытуға, коммуникативтік қабілетін арттыруға негіз болады. Тыңдап түсіну мен өз ойын айту – кез келген тіл үйренушінің табысты оқуына негіз бола алады. Сондықтан да бұл салада сараланған тапсырмалар жүйесін тиімді ұйымдастыру қажет.

Тыңдалым тапсырмаларын саралау жолдары:

Тыңдалымға берілетін материалды оқушының жасына, деңгейіне, сөздік қорына және тыңдау қабілетіне сай таңдау өте маңызды. Саралаудың негізгі тәсілдері мыналар:

1. Мәтіннің ұзындығын саралау:

• Төмен деңгейдегі оқушыларға қысқа әрі таныс сөздерден құралған тыңдалым ұсынылады.

• Орта деңгейдегі оқушыларға орташа көлемдегі, таныс емес сөздері бар мәтіндер.

• Жоғары деңгейге – ұзын әрі күрделі құрылымдары бар тыңдалым мәтіндері.

2. Тапсырма күрделілігін саралау:

• Төмен деңгей: «Қанша?», «Не істеді?», «Кім туралы айтылды?» сияқты нақты жауап берілетін сұрақтар.

• Орта деңгей: «Неліктен?», «Не үшін?» сияқты себеп-салдарлық байланыс сұрақтары.

• Жоғары деңгей: мазмұнды жалғастыру, кейіпкердің мінезін сипаттау, пікір білдіру.

3. Қолдау түрін саралау:

• Кейбір оқушы тыңдалым алдында сурет, сөздік, сұрақ кестесі арқылы дайындалады.

• Басқа оқушыларға қосымша сұрақ қойылады немесе екі рет тыңдату арқылы қолдау көрсетіледі.

Айтылым тапсырмаларын саралау жолдары:

Айтылым – оқушының сөздік қорын қолдана отырып өз ойын білдіруі. Саралау кезінде:

1. Тақырып таңдау еркіндігі:

• Бір тақырып беріп, соған байланысты үш түрлі деңгейдегі тапсырма ұсынуға болады. Мысалы:

• «Менің отбасым» тақырыбында:

• Төмен деңгей – 2–3 сөйлеммен таныстыру;

• Орта деңгей – әр отбасы мүшесі туралы сөйлем құрау;

• Жоғары деңгей – отбасы мүшелерінің бір күндік іс-әрекетін сипаттау.

2. Диалог құрастыруды саралау:

• Диалог үлгісі дайын берілетін оқушыларға (төмен деңгей), тірек сөздер арқылы құрау (орта деңгей), толық өздігінен құру (жоғары деңгей) ұсынылады.

3. Рөлдік ойындарды саралау:

• Айтылымды дамытуда «дүкенге бару», «дәрігерде болу», «мұғалім мен оқушы» рөлдері ұсынылып, әр деңгейге сай диалог мәтіндері немесе тірек сөздер беріледі.

4. Қолдау көрсету тәсілдері:

• Жаңа сөздер мен тіркестерді алдын ала үйрету;

• Тақтаға тірек сызба не сөздер жазу;

• Сөйлем бастамаларын ұсыну (мысалы, «Менің атым…», «Менің сүйікті ісім…»).

Сараланған тапсырмалардың үлгілері:

Деңгей	Тыңдалым тапсырмасы	Айтылым тапсырмасы
Төмен	Мәтінді тыңдап, сөйлемдердің дұрыс-бұрысын белгіле	«Менің атым – …» сөйлемін құру
Орта	Сұрақтарға жауап беру: «Кейіпкер кім?», «Не істеді?»	Суретке қарап әңгіме құрау
Жоғары	Мәтін мазмұнын өз сөзімен айту, кейіпкерге баға беру	Жоспар бойынша өз ойын айту, пікір білдіру

Тыңдалым мен айтылым тапсырмаларын саралап беру арқылы мұғалім әр оқушының тілдік деңгейіне сай жұмыс жасауына мүмкіндік береді. Бұл оқушыны қиналмай, еркін сөйлеуге, түсінуге үйретеді. Соның нәтижесінде оқушыда өз ойын еркін жеткізе алатын ішкі сенімділік қалыптасады.

3.2. Оқылым дағдысын дамытуға бағытталған деңгейлік жұмыстар

Оқылым – оқушының тіл үйренуінде маңызды дағдының бірі. Бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабағында оқылымды дамыту – тек мәтінді оқыту емес, оны түсіну, мазмұнын талдау, негізгі ойды табу, оқиға барысын болжау сияқты күрделі когнитивтік процестерді меңгеруге бағытталады. Бұл үдерісті тиімді ұйымдастыру үшін оқылым тапсырмаларын саралау қажет.

Оқылымды саралаудың негізгі тәсілдері:

1. Мәтіннің мазмұны мен көлемін саралау:

• Төмен деңгейдегі оқушылар үшін қысқа, таныс тақырыптағы мәтіндер.

• Орта деңгей – орта көлемдегі, нақты құрылымы бар мәтіндер.

• Жоғары деңгей – күрделі, тұспалды мағынасы бар немесе бірнеше бөлімнен тұратын мәтіндер.

2. Мәтінді түсіну тапсырмаларын саралау:

• Төмен деңгей:

• Сұрақтарға нақты жауап беру (Кім? Қайда? Қашан?).

• Мәтінге сай суретті таңдау.

• Орта деңгей:

• Мәтін бөліктерін ретімен орналастыру.

• Сөздердің мағынасын түсіну.

• Жоғары деңгей:

• Кейіпкердің іс-әрекетін бағалау.

• Мәтінге өз пікірін білдіру.

3. Оқылым стратегияларын саралау:

• «Болжау» (мәтін тақырыбы мен суретке қарап мазмұн болжау);

• «Іздеу» (мәтіннен қажетті ақпаратты табу);

• «Түсіну» (негізгі ойды анықтау, бөліп жазу);

• «Талдау» (кейіпкерге баға беру, моральдық тұрғыдан талдау).

Мысал тапсырмалар:

Деңгей	Мәтін үлгісі	Тапсырма түрі
Төмен	«Айгүл мектепке барды…»	Сұрақтарға жауап беру, сөйлемді аяқтау
Орта	«Тимур мен оның достары»	Оқиға ретін анықтау, негізгі ойды табу
Жоғары	«Шыбын мен ара» (мысал)	Мәтіннен қорытынды шығару, моральді анықтау

Қолдау көрсету жолдары:

• Сөздік жұмысын алдын ала жүргізу;

• Мәтінге тірек сурет беру;

• Сөйлем үлгілері арқылы бағыт беру;

• «Қиын» сөздерді бөліп, түсіндірме беру.

Топтық және жұптық саралау:

Оқушылардың деңгейіне қарай:

• Топ ішінде әртүрлі деңгейдегі оқушылар бірігіп жұмыс істейді;

• Әр топқа бір мәтін ұсынылады, бірақ тапсырма деңгейі әртүрлі.

Оқылым дағдысына арналған сараланған тапсырмалар жүйесі оқушының оқу жылдамдығы мен түсіну деңгейіне сәйкес ұйымдастырылса, олардың оқуына деген қызығушылығы артып, мәтінмен жұмыс жасау дағдылары бекем қалыптасады. Бұл қазақ тілін терең әрі саналы меңгерудің алғы шарты.

3.3. Жазылым бойынша сараланған жұмыс түрлері

Бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабағында жазылым дағдысын қалыптастыру — оқушылардың тілдік білімін нақты қолданысқа енгізудің бірден-бір жолы. Жазылым арқылы оқушы ойлау, жоспарлау, тілдік бірліктерді орынды қолдану сияқты қабілеттерін дамытады. Алайда барлық оқушылар бірдей деңгейде жаза алмайды, сондықтан жазылым тапсырмаларын саралау арқылы әр оқушының мүмкіндігіне сай жұмыс ұйымдастыру өте маңызды.

Жазылым бойынша саралаудың негізгі тәсілдері:

1. Тапсырма күрделілігін саралау:

• Төмен деңгей: сөйлем құрау, сөйлемді толықтыру, суретке қарап сөйлем жазу.

• Орта деңгей: бірнеше сөйлемнен тұратын шағын мәтін құрастыру (әңгіме, сипаттама).

• Жоғары деңгей: жоспар бойынша еркін шығарма жазу, пікір білдіру.

2. Мазмұнды саралау:

Бір тақырып аясында әр деңгейге мазмұны жағынан түрлі тапсырма ұсынылады:

• Мысалы, «Жаз мезгілі» тақырыбына:

• Төмен деңгей: «Жаз – …» сөйлемін жалғастыру;

• Орта деңгей: жазда не істейтіні туралы 3-4 сөйлем жазу;

• Жоғары деңгей: жазғы демалыс туралы әңгіме жазу.

3. Қолдау көрсету арқылы саралау:

Мұғалім әр деңгейге арнайы қолдау береді:

• Тірек сөздер, сөйлем үлгілері, жоспар;

• Сөздік, сөйлем басы, логикалық құрылым үлгілері;

• Графикалық сызбалар мен жазба кестелері.

4. Жазу мақсаты мен форматын саралау:

• Төмен деңгей: күнделік, жазба қағаз, ашық хат түрінде;

• Орта деңгей: хат, шағын әңгіме, сипаттама мәтіндері;

• Жоғары деңгей: ойтолғау, эссе, пікір айту мәтіндері.

Сараланған тапсырма үлгілері:

Деңгей	Тақырып	Тапсырма түрі
Төмен	«Менің досым»	Суретке қарап 2 сөйлем жазу
Орта	«Отбасым»	3-4 сөйлеммен отбасы мүшелерін сипаттау
Жоғары	«Мектеп маған не береді?»	Өз көзқарасыңды білдіріп, шағын шығарма жазу

Деңгейлік жазылым жұмысын ұйымдастыру жолдары:

• Жеке жұмысқа уақыт беру;

• Уақытты саралау (төмен деңгейге көп уақыт бөлу);

• Қайта жазу немесе редакциялау мүмкіндігін беру;

• Жазылымнан кейінгі талдау жұмысын топпен ұйымдастыру.

Жазылым кезінде мотивацияны арттыру:

• Тапсырмаларды шынайы өмірмен байланыстыру (хат жазу, жарнама, сұхбат т.б.);

• Шығармашылық элементтерді енгізу (өлең құрау, комикс жазу);

• Оқушы шығармасын сыныпта талқылау, мадақтау, марапаттау.

Жазылым бойынша сараланған тапсырмалар арқылы оқушы өз деңгейінде ой жүгіртіп, тілдік білімін нақты қолдануға үйренеді. Сараланған жұмыс оның жазу дағдысын дамытуға, тіл байлығын жетілдіруге, ой еркіндігін қалыптастыруға бағытталады.

3.4. Дифференциацияланған жұмыс түрлеріне мысалдар (топтық, жұптық, жеке)

Сабақта оқушылардың әртүрлі қабілетін, деңгейін және оқу стилін ескеріп жұмыс ұйымдастыру — дифференциацияның негізі. Дифференциацияланған жұмыс түрлері арқылы мұғалім барлық оқушыны қамтып, тиімді оқу ортасын құра алады. Бұл әсіресе бастауыш сыныптағы қазақ тілі сабағында өте маңызды.

Топтық жұмыс:

Топтық жұмыс — оқушылар арасында өзара әрекеттесуді арттырып, ынтымақтастықты дамытатын тәсіл. Саралау кезінде:

• Әртүрлі деңгейдегі оқушылар бірігіп жұмыс жасайды;

• Топ ішіндегі рөлдер бөлінеді (көшбасшы, жазушы, баяндаушы);

• Тапсырма бірнеше бөлікке бөлініп, әр оқушы өз үлесін қосады.

Мысал:

• Тақырып: «Қазақтың ұлттық тағамдары»

• Топ 1 – көже туралы ақпарат жинап, плакат жасайды;

• Топ 2 – бауырсақ туралы мәтін жазып, сипаттайды;

• Топ 3 – диалог құрастырып, сахналайды.

Жұптық жұмыс:

Жұптық жұмыс — оқушылардың тілдік қарым-қатынасын дамытуға ыңғайлы.

• Жұптар деңгейіне қарай немесе аралас түрде құрылады;

• Жаңа тақырыпты бекіту, сөз тіркестерімен жұмыс, диалог құрау үшін тиімді;

• Өзара оқыту жүзеге асады: бір оқушы екіншісіне көмектеседі.

Мысал:

• «Суретке қарап диалог құра» тапсырмасы:

• Төмен деңгей – тірек сөздер беріледі;

• Орта деңгей – сөйлем үлгілерімен;

• Жоғары деңгей – өз бетінше диалог құрау.

Жеке жұмыс:

Жеке жұмыс оқушының өз бетімен жұмыс жасауын дамытады. Мұнда:

• Әр оқушының деңгейіне сай тапсырма беріледі;

• Жазылым, оқылым, грамматикалық жаттығулар жиі ұсынылады;

• Мұғалім нақты қолдау көрсетеді (қосымша парақ, кеңес, уақыт).

Мысал:

• «Менің сүйікті жануарым» тақырыбында:

• Төмен деңгей – сөз тіркестерімен сөйлем құрау;

• Орта деңгей – сипаттамалық мәтін жазу;

• Жоғары деңгей – әңгімелеу мәтінін құру.

Сараланған жұмысқа қойылатын талаптар:

1. Тапсырманың түсініктілігі мен құрылымының анықтығы;

2. Нұсқау мен қолдаудың айқын берілуі;

3. Оқушы деңгейін дәл анықтап, сәйкес жұмыс ұсыну;

4. Нәтижені бағалауда әділдік және мотивацияны сақтау.

Дифференциацияланған жұмыс түрлері оқушыларды қызықтырып қана қоймай, әр баланың қабілетіне сай жеке жолмен дамуына жағдай жасайды. Бұл тәсіл білім беру процесінде теңдікті қамтамасыз етеді және әр баланың жетістікке жетуіне жол ашады.

4. Саралап оқыту әдістерін ұйымдастыру жолдары

4.1. Сыныпта деңгейлік топтар құру әдісі

Саралап оқыту — білім алушылардың жеке ерекшеліктерін, танымдық қабілеттерін, оқу қарқынын ескеретін, білім беру процесін тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік беретін әдіс. Соның ішінде деңгейлік топтар құру — бастауыш сыныпта жиі қолданылатын, оқушылардың нақты деңгейіне сәйкес білім алуға жағдай жасайтын тәсіл.

Деңгейлік топтар дегеніміз не?

Деңгейлік топтар — оқушылардың оқу жетістігіне, қабілетіне, тілдік дағдысының дамуына қарай уақытша немесе тұрақты түрде құрылған шағын топтар. Бұл топтарда оқушылар өз деңгейінде тапсырма орындайды, мұғалім тарапынан нақты қолдау алады және ынталандырылып отырады.

Неге деңгейлік топтар қажет?

• Әр оқушының оқу мүмкіндігін толық пайдалануға мүмкіндік береді;

• Сыныптағы әртүрлі дайындық деңгейін теңестіреді;

• Қабілеті жоғары оқушының дамуын шектемейді, ал әлсіз оқушыны артта қалдырмайды;

• Оқытуда әділдік пен тиімділікті қамтамасыз етеді.

Топтарды қалай құруға болады?

1. Диагностикалық жұмыс негізінде:

Жаңа тақырып басталғанға дейін немесе тоқсан басында диагностикалық тапсырмалар орындату арқылы оқушылардың бастапқы деңгейі анықталады.

2. Қалыптастырушы бағалау нәтижесіне сүйене отырып:

Сабақ барысындағы бағалау нәтижелері мұғалімге нақты мәлімет береді.

3. Тілдік дағдыны бағалау арқылы:

Тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым дағдылары бойынша алынған мәліметтерге сүйену.

Деңгейлік тапсырмаларды ұйымдастыру мысалы (тақырып: «Менің мектебім»):

• 1-деңгей (төмен): Суретке қарап 2 сөйлем жазу.

• 2-деңгей (орташа): 3–4 сөйлеммен мектепті сипаттау.

• 3-деңгей (жоғары): «Менің мектебім қандай?» тақырыбында шағын шығарма жазу.

Мұғалім рөлі:

• Әр топқа нақты нұсқау беру;

• Уақыт пен ресурсты әділ бөлу;

• Қолдауды дифференциациялау;

• Бағалау критерийін анықтап, кері байланыс беру.

Деңгейлік топтармен жұмыс жүргізу кезінде ескерілетін жайттар:

• Топтар динамикалық болуы керек (оқушы бір деңгейден екіншісіне ауыса алатындай);

• Оқушы өзін төмен деңгейде екенін сезінбеу үшін топ атауларын бейтарап қою (мысалы, «Күн», «Жұлдыз», «Ай»);

• Әр топтың жетістігін атап өту, мотивацияны арттыру;

• Топ ішіндегі серіктестік пен өзара көмектесуді насихаттау.

Деңгейлік топтар оқытуда саралау қағидасын нақты іске асырудың тиімді жолы болып табылады. Бұл әдіс арқылы мұғалім әр баланың білім деңгейін ескере отырып, жеке қолдау көрсете алады. Оқушылар да өз деңгейінде сенімді жұмыс істеп, біртіндеп жоғары деңгейге көтерілуге мүмкіндік алады.

4.2. Қалыптастырушы бағалау арқылы саралау

Қалыптастырушы бағалау — оқушының оқу барысындағы жетістігін бақылап, кері байланыс беру арқылы білімін жетілдіруді көздейтін бағалау түрі. Бұл бағалау саралау әдісімен тығыз байланысты, өйткені мұғалім қалыптастырушы бағалау нәтижесінде оқушының деңгейін анықтап, соған сай тапсырма береді немесе қолдау көрсетеді.

Қалыптастырушы бағалаудың ерекшелігі:

• Оқушыны бағалау емес, оқу үдерісін бағалау;

• Үздіксіз жүргізіледі (сабақтың әр кезеңінде);

• Мұғалім мен оқушы арасында кері байланысқа негізделеді;

• Тапсырма нәтижесі баға қою үшін емес, оқытуды жетілдіру үшін қолданылады.

Саралау үшін қалыптастырушы бағалауды қолдану жолдары:

1. Бақылау арқылы саралау:

Сабақ барысында оқушының сөйлеуі, жауап беруі, жазуы арқылы мұғалім оқушының деңгейін анықтайды. Бұл ақпарат келесі тапсырмада саралауға негіз болады.

2. Рубрика мен критерийлер арқылы:

• Мысалы, «Мәтіннің мазмұнын түсіну» тапсырмасында:

• 1 деңгей: басты ойды атау;

• 2 деңгей: басты ой мен қосымша ақпаратты табу;

• 3 деңгей: мәтінге қатысты өз ойын білдіру.

3. Рефлексия арқылы саралау:

Оқушы сабақ соңында «Мен не үйрендім?» деген сұраққа жауап беріп, өз деңгейін өзі анықтайды. Мұғалім осы дерекке сүйеніп келесі тапсырманы саралайды.

4. Кері байланыс негізінде тапсырманы бейімдеу:

Қалыптастырушы бағалау нәтижесіне қарай келесі сабақтағы тапсырмалар өзгереді:

• Кейбір оқушыларға қосымша жаттығу;

• Кейбіріне күрделі тапсырма;

• Қолдауды күшейту немесе азайту.

Мысал:

Тақырып: «Мамандықтар әлемі»

• Қалыптастырушы бағалау тапсырмасы: суретке қарап мамандық туралы сөйлем жазу.

• Мұғалім тапсырманы тексеріп:

• Төмен деңгейге – сөйлем құрылымын нақтылайтын үлгі береді;

• Орта деңгейге – өз бетімен жазуға мүмкіндік береді;

• Жоғары деңгейге – қосымша сұрақтар қойып, мәтін жазуды ұсынады.

Қалыптастырушы бағалаудың саралауға ықпал ету жолдары:

• Уақытылы және нақты кері байланыс — оқушының өзіндік білім деңгейін түсінуіне ықпал етеді;

• Жіберген қателігін түзетуге мүмкіндік береді;

• Сараланған тапсырма арқылы оқушы мотивация алады.

Бағалау кезінде ескерілетін жайттар:

• Оқушыны салыстырмалы түрде емес, жеке прогресі арқылы бағалау;

• Қателікті жазалау емес, үйренуге мүмкіндік ретінде қарау;

• Қалыптастырушы бағалауды формалды емес, бейресми түрде жүргізу (ауызша пікір, жұлдызша, стикер т.б.).

Қалыптастырушы бағалау — саралап оқытудың тиімді құралы. Ол арқылы мұғалім оқушының нақты білім деңгейін көріп, дер кезінде қолдау көрсетіп, әр оқушыны өзінің даму траекториясы бойынша ілгерілетуге мүмкіндік алады. Бұл — білім сапасын арттырудың басты кілті.

4.3. Ойын және интерактивті әдістерді қолдану

Бастауыш сынып оқушылары үшін ойын — табиғи әрекет. Бұл кезеңде балалар ойнау арқылы үйренеді, әрекет барысында тілді меңгереді, жаңа ақпаратты қабылдайды және қарым-қатынас жасайды. Сондықтан қазақ тілі сабағында саралап оқытуды ұйымдастыруда ойын және интерактивті әдістердің орны ерекше.

Ойын арқылы саралау не үшін қажет?

• Оқушылардың жас ерекшелігіне сай танымын дамытады;

• Оқу процесіне қызығушылықты арттырады;

• Жасқаншақ, өз ойын ашық айта алмайтын оқушыларға тілдік белсенділікке тартуға мүмкіндік береді;

• Әр оқушының қабілеті мен деңгейіне сай белсенділігін арттырады.

Ойын түрлері мен саралау тәсілдері:

1. Тілдік ойындар:

Мақсаты — сөздік қорын байыту, грамматиканы бекіту, сөйлеу дағдысын дамыту.

• Төмен деңгей: «Сөз тап» (берілген суретке сөз таңдау), «Кім жылдам?» (әріптерден сөз құрау).

• Орта деңгей: «Сөйлемді жалғастыр», «Қай мамандық?» ойыны.

• Жоғары деңгей: «Шын/жалған» мәтінмен жұмыс, «Кім көп сөйлем құрайды?» т.б.

2. Рөлдік ойындар:

Тыңдалым мен айтылымды дамытуға арналған. Мысалы:

• Дүкендегі сатушы мен сатып алушы рөлі;

• «Дәрігер – науқас», «Мұғалім – оқушы» диалогтары.

3. Қимыл-қозғалыс ойындары:

Әсіресе, 1–2 сыныптарда тиімді. Тапсырмаларға физикалық белсенділік қосу арқылы тіл үйрену мен қозғалысты ұштастырады:

• «Қимылға қарап болжа», «Кім жылдам сөз айтады?» т.б.

4. Интерактивті ойындар:

Сандық ресурстар мен тақта, онлайн платформалар көмегімен:

• Kahoot, Wordwall, Quizizz арқылы сараланған тапсырмалар.

• Әр оқушы өз құрылғысында жеке немесе жұппен жұмыс істей алады.

Интерактивті әдістер және саралау:

1. «Ойлан – жұптас – бөліс» әдісі:

• Оқушы алдымен жеке ойланады (жеке деңгей), сосын жұппен бөліседі (ортақ талқылау), соңында топпен бөлісіп, ортақ тұжырым жасайды.

2. «Серпілген сауал» әдісі:

• Сұрақ күрделілігіне қарай беріледі:

• Төмен деңгейге — нақты, тікелей сұрақ;

• Орта – ашық сұрақ;

• Жоғары – пікір айтуға бағытталған сұрақ.

3. «INSERT», «RAFT», «Кубизм» әдістері:

• Бұл әдістер оқушының талдау, бағалау, синтездеу деңгейіндегі дағдыларын дамытуға бағытталған, тапсырмаларды саралап құруға қолайлы.

Ойын мен интерактивті әдісті ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі:

• Әр деңгейге сай тапсырма беру;

• Ойын ережесін түсінікті түрде жеткізу;

• Қолдау көрсету, қажет кезде бағыттау;

• Жетістікті мадақтап, ынталандыру.

Ойын мен интерактивті әдістер арқылы саралау оқушының сабаққа деген қызығушылығын арттырып, белсенділігін күшейтеді. Бұл тәсілдер бастауыш сынып оқушыларының табиғи ерекшеліктеріне сай келеді және тілді үйренуді жеңіл әрі тиімді етеді.

4.4. Қиындықтары бар оқушылармен жеке жұмыс

Бастауыш сыныпта әр оқушының қабылдау, есте сақтау, сөйлеу, жазу, оқу сияқты тілдік дағдылары әртүрлі дамиды. Кейбір балаларға оқу материалы күрделі, тіл үйрену қиын, ал тапсырмаларды орындау баяу жүруі мүмкін. Мұндай оқушылармен жеке жұмыс ұйымдастыру — саралап оқытудың маңызды құрамдас бөлігі.

Қиындықтары бар оқушылар дегеніміз кімдер?

• Тіл үйренуде баяу ілгерілейтіндер;

• Сөйлеу тілінде кедергісі барлар;

• Танымдық қабілеті орташа немесе төмен деңгейде дамыған оқушылар;

• Мотивациясы төмен, зейіні тұрақсыз балалар.

Жеке жұмыстың мақсаты:

• Оқушының білім деңгейіне сай тапсырма беру;

• Қолдау көрсету арқылы оқу процесіне бейімдеу;

• Тілдік дағдыны біртіндеп дамыту;

• Сенім ұялату, мотивацияны арттыру.

Жеке жұмыс ұйымдастыру жолдары:

1. Диагностика жүргізу:

Оқушының нақты қиын тұстарын анықтау (мысалы, дыбысты дұрыс айтпау, сөздік қорының шектеулігі, грамматикалық қателер).

2. Мақсат қою:

• Қысқа мерзімді: бір тақырыпты меңгерту;

• Ұзақ мерзімді: тілдік дағдыларды кезең-кезеңмен жетілдіру.

3. Тапсырмаларды бейімдеу:

• Күрделілігі төмен тапсырмалар;

• Көбірек визуалды қолдау (сурет, сызба, схема);

• Тірек сөздер мен сөйлем үлгілері;

• Мәтінді бөліп оқу, бірге талдау.

4. Уақытты саралау:

Қиындықтары бар оқушыларға қосымша уақыт беріледі, жұмыс қарқынына қарай икемделеді.

5. Жұптық немесе топтық қолдау:

Бұл оқушыларға серіктес таңдалып, қолдау көрсететін «тілдік дос» беріледі.

6. Қайта түсіндіру, үлгі көрсету:

Мұғалім тапсырманы бірнеше рет әртүрлі тәсілмен түсіндіреді: ауызша, жазбаша, визуалды.

7. Мотивация мен сенімділік:

• Оқушының кішкентай жетістігінің өзін атап өту;

• «Қолыңнан келеді», «Сенің жауабың маңызды» деген қолдау сөздер;

• Тапсырманы сәтті орындаса, мадақтама қағаз, жұлдызша беру.

Мысал:

Тақырып: «Менің отбасым»

• Қиындықтары бар оқушыға сурет беріледі. Тірек сөздермен сөйлем құрайды.

• Мұғалім сөйлем үлгісін айтады: «Менің әкем – …»

• Жұппен бірге жазып, кейін жеке қайталап жазады.

Жеке жұмыстың нәтижесін бағалау:

• Бағалауда қателіктерге емес, прогреске мән беріледі;

• Қалыптастырушы бағалау арқылы оқушыны ынталандыру;

• Жетістік парағы немесе даму картасы жүргізіледі.

Қиындықтары бар оқушылармен жеке жұмыс — тең білім алуға мүмкіндік береді. Әр бала өз қарқынымен, қолдау арқылы дамиды. Мұғалімнің сабырлылығы мен жүйелі жұмысы бұл балалардың өзіне сенімді, белсенді оқушыға айналуына себеп болады.

5. Саралап оқытуға арналған әдістемелік ұсыныстар мен тапсырмалар үлгілері

5.1. 1–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері

Бастауыш мектептегі ең алғашқы жыл — оқушылардың мектепке бейімделуі мен тілдік дағдылардың негізін қалау кезеңі. 1-сынып оқушыларының физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, саралап оқыту тапсырмалары баланың жасына, қабылдау деңгейіне, тілдік тәжірибесіне сәйкес құрылуы керек.

Саралап оқытудың 1-сыныптағы маңызы:

• Оқушылардың мектепке бейімделуіне көмектеседі;

• Әртүрлі дайындық деңгейіндегі балаларға бірдей білім алу мүмкіндігін береді;

• Қиындық көретін балаларға қолдау көрсетіп, сенімділік ұялатады;

• Тілдік дағдылардың негізін жүйелі қалыптастыруға жол ашады.

Саралау критерийлері:

1. Мазмұн бойынша: мәтіннің көлемі, сөздік қоры.

2. Үрдіс бойынша: тапсырманы орындау тәсілі.

3. Нәтиже бойынша: жауап беру түрлері (ауызша, жазбаша, суретпен).

4. Қолдау және уақыт: үлгімен, көмекпен орындау.

Тапсырма үлгілері (тақырып: «Менің мектебім»):

1-деңгей (төмен):

• Суретке қарап, «Бұл не?» деген сұраққа жауап беру (Мысалы: тақта, парта, кітап).

• Мұғалімнің көмегімен сөйлем құрау: «Бұл – парта. Бұл – тақта.»

2-деңгей (орташа):

• 4–5 сөзден тұратын сөйлемдер құру: «Мен мектепке барамын. Мектеп үлкен.»

• Берілген тірек сөздермен сөйлем жазу: «мектеп», «оқушы», «мұғалім».

3-деңгей (жоғары):

• «Менің мектебім» тақырыбында 3–4 сөйлемнен тұратын шағын мәтін жазу.

• Сұрақтарға жауап беру: «Мектепте кімдер жұмыс істейді?», «Сен қай сыныпта оқисың?»

Тыңдалым бойынша сараланған тапсырма:

• Мұғалім мектеп туралы 3–4 сөйлемнен тұратын қысқа мәтінді оқиды.

• 1-деңгей: суретті таңдап, айтылған сөйлемге сәйкесін табу.

• 2-деңгей: сөйлемдерді реттілікпен орналастыру.

• 3-деңгей: естіген мәтін бойынша 1–2 сөйлем құрау.

Ойын түріндегі тапсырмалар:

• «Кім көп сөз айтады?» – берілген әріпке сөз айту.

• «Қай сөз артық?» – тақырыпқа сай емес сөзді табу және түсіндіру.

Жеке қолдау тәсілдері:

• Сөйлем үлгісін ұсыну;

• Дыбыстық талдау үлгісі;

• Көп суретті, түсінікті тапсырмалар дайындау.

1-сынып оқушыларына арналған сараланған тапсырмалар олардың жас ерекшелігіне сай болуға тиіс. Тапсырмалар баланың тіл үйренуге деген қызығушылығын оятып, сатылай дамуына жол ашуы керек. Суретпен, ойынмен, үлгімен берілетін жұмыс түрлері баланың белсенділігін арттырады.

5.2. 2–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері

2-сынып оқушылары бастапқыда меңгерген дағдыларын бекітіп, сөйлеу, оқу, жазу қабілеттерін кеңейте бастайды. Осы кезеңде саралап оқытудың көмегімен оқушылардың жеке даму қарқынына сай жұмыс ұйымдастыру маңызды. 2-сыныптағы тапсырмалар біршама күрделі, бірақ әлі де қолдауды қажет етеді.

Саралау тәсілдерінің өзектілігі:

• Әр оқушының қарқыны мен даму деңгейін ескеру;

• Қиындық көретін оқушыға қолдау, ал ілгері оқушыға – тереңдетілген тапсырма беру;

• Өз бетімен жұмыс істеуге дағдыландыру.

Саралау критерийлері:

1. Мәтін көлемі мен күрделілігі;

2. Жұппен немесе жеке орындау мүмкіндігі;

3. Нәтиже форматы: сөйлем, сурет, кесте, жазбаша мәтін.

4. Мұғалім көмегінің деңгейі.

Тақырып мысалы: «Менің жанұям»

1-деңгей (төмен):

• Сурет бойынша «Бұл кім?» деген сұрақтарға жауап беру.

• Берілген сөздермен сөйлем құрау: «Ана», «әке», «аға», «қарындас».

2-деңгей (орташа):

• «Менің отбасым» туралы 3–4 сөйлем жазу.

• Кестені толтыру: отбасы мүшесі – кім? – немен айналысады?

3-деңгей (жоғары):

• «Менің жанұямдағы бір күн» тақырыбында шағын әңгіме жазу.

• Отбасы туралы сұрақтарға ауызша жауап беру және әңгімелесу.

Оқылым дағдысына арналған тапсырма:

• Қысқа мәтін: «Әли мен оның отбасы».

• 1-деңгей: мәтін ішінен таныс сөздерді табу.

• 2-деңгей: сұрақтарға жауап беру (кім? қайда? не істеді?).

• 3-деңгей: өз ойын білдіру – «Саған ұнады ма? Неліктен?»

Сөйлеу тапсырмасы:

• «Сөйлемді жалғастыр»: «Менің анам…», «Әкем маған…»

• Жұптық жұмыс: бірі сұрақ қояды, екіншісі жауап береді.

Интерактивті тәсілдер:

• Wordwall – отбасына қатысты сөздерді сәйкестендіру;

• Онлайн пазл немесе суретпен сөйлем құрау;

• «Сөйлем жина» ойыны (әріптерден немесе сөздерден сөйлем құрау).

Дифференциация тәсілдері:

• Қолдау деңгейі: тірек сөз, сөйлем үлгісі, сурет.

• Орындалу форматы: сөйлеу – жазу – суреттеу.

• Қиындық деңгейі бойынша: мәтін көлемі, сұрақ түрі, жауап форматы.

2-сынып оқушыларына арналған тапсырмалар оқушының тілді қабылдау мен қолдану деңгейіне қарай құрылуы керек. Оқушылардың еркін сөйлеуіне, ойын жазбаша жеткізуіне жағдай жасау маңызды. Әр оқушының мүмкіндігіне сай тапсырма таңдау — мұғалімнің шеберлігі мен саралау стратегиясының дәлдігіне байланысты.

5.3. 3–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері

3-сыныпта оқушылар қазақ тілін тереңірек меңгере бастайды, олар негізінен сөйлеу, оқу және жазу дағдыларын одан әрі дамытады. Осы сыныпта саралап оқытуды тиімді қолдану арқылы әр оқушының білім деңгейін ескере отырып, тапсырмаларды әртүрлі деңгейде ұйымдастыру қажет. Бұл оқушылардың тілдік дағдыларын әрі қарай қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Саралап оқыту әдісінің ерекшеліктері:

3-сыныпта саралау тапсырмалары оқушылардың тілдік және танымдық мүмкіндіктеріне негізделіп, үш деңгейде ұйымдастырылуы тиіс:

1. Мазмұн бойынша саралау: тапсырманың күрделілігін таңдауда мәтіннің мазмұны мен сөйлем құрылымын ескеру.

2. Үрдіс бойынша саралау: тапсырмаларды орындау әдісі мен оқушылардың оқу стратегияларын өзгертудің маңызы.

3. Нәтиже бойынша саралау: тапсырманың нәтижесіне қарай оқушылардың білімін бағалау.

Тапсырмаларды саралаудың тәсілдері мен үлгілері:

Тақырып: «Жануарлар әлемі»

1-деңгей (төмен):

• Жануарлардың суретін көрсетіп, олардың атын атау.

• Мәтін бойынша сұрақтар қою: «Қандай жануарлар бар?», «Олар қайда тіршілік етеді?».

• Берілген сөздермен қарапайым сөйлемдер құрау: «Бұл – ит. Ол – үй жануары».

2-деңгей (орташа):

• Жануарлардың тіршілік ету ортасын сипаттайтын сөйлемдер құрау: «Жолбарыс орманда өмір сүреді», «Қоңыз жер астында болады».

• Жануарлардың сипаттамасын жазу: «Қошқардың денесі мықты, жүндері ұзын».

• Мәтіннің мазмұны бойынша сұрақтарға жауап беру: «Бұл жануардың қандай ерекшеліктері бар?» немесе «Оның қандай пайдасы бар?»

3-деңгей (жоғары):

• Жануарлар туралы бірнеше сөйлемнен тұратын шағын мәтін жазу. Мысалы: «Жануарлар әртүрлі ортада өмір сүреді. Олар жер бетінде, судың ішінде және ауада болады».

• Тақырып бойынша өз пікірін айту: «Мен қандай жануарды жақсы көремін және неге?»

• Тақырыпты кеңірек ашатын сұрақтарға толық жауап беру: «Табиғаттағы жануарлардың рөлі қандай?»

Оқылым дағдысына арналған тапсырма:

• Оқушыларға қысқаша мәтін беріледі, ол жануарлардың тіршілік ету ортасын сипаттайды.

• 1-деңгей: Мәтіннің ішінен жануарлардың атын табу.

• 2-деңгей: Мәтіннің мазмұны бойынша сұрақтарға жауап беру.

• 3-деңгей: Мәтін бойынша толық түсінік беру және жануарлардың табиғаттағы маңызын сипаттау.

Тыңдалым бойынша тапсырма:

• Мұғалім жануарлар туралы ақпарат оқиды.

• 1-деңгей: Мұғалім оқыған мәтіннен таныс сөздерді табу.

• 2-деңгей: Оқылған мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру.

• 3-деңгей: Тыңдалған мәтін бойынша жануарлардың тіршілік ортасы мен олардың ерекшеліктері жайлы пікір айту.

Жазылым бойынша тапсырма:

• 3-сынып оқушылары үшін жазылым тапсырмаларының күрделілігі біршама артады.

• 1-деңгей: Жануарларды сипаттайтын қарапайым сөйлемдер жазу.

• 2-деңгей: Жануарлар туралы бірнеше сөйлемнен тұратын мәтін құрау.

• 3-деңгей: Өз пікірін жазу: «Менің сүйікті жануарам қандай?» немесе «Жануарлар қалай өмір сүреді?»

Интерактивті әдіс ретінде:

• «Жануарлар мен олардың тіршілік ету ортасы» тақырыбына бейнемазмұнды көрсету.

• Суреттер мен карталарды пайдаланып, жануарларды сәйкестендіру.

3-сыныпта саралау әдісін қолдану арқылы әрбір оқушының мүмкіндігін ескере отырып, тапсырмаларды реттеу маңызды. Әр деңгейде сараланған тапсырмалар оқушылардың оқу дағдыларын дамытып, олардың сабаққа деген қызығушылығын арттырады.

5.4. 4–сыныпқа арналған тапсырмалар үлгілері

4-сыныпта оқушылар өздерінің тілдік және танымдық қабілеттерін жаңа деңгейде көрсетуге мүмкіндік алады. Бұл сыныпта оқушылар тіл үйренудің күрделі қырларын меңгеруге кіріседі, әрі грамматика мен мәтіннің мазмұнын тереңірек түсіну қабілеті артады.

Саралау тәсілдері:

4-сыныпта саралап оқыту тапсырмаларын ұйымдастыруда маңызды міндет – әр оқушының дайындық деңгейіне қарай тапсырмалар беру, бұл олардың танымдық қызығушылығын арттырады.

Тапсырмаларды саралау әдісінің ерекшеліктері:

1. Мазмұн бойынша: тапсырмалар оқушылардың түсіну деңгейіне сай.

2. Үрдіс бойынша: оқу әдістері мен стратегияларына назар аудару.

3. Нәтиже бойынша: оқушылардың білімдерін бағалау арқылы тапсырмаларды күрделендіру.

Тапсырмаларды саралау үлгілері:

Тақырып: «Қазақстанның табиғаты»

1-деңгей (төмен):

• Тақырып бойынша қысқаша сурет салу: «Қазақстанда қандай табиғат бар?».

• Берілген сөздермен сөйлем құрау: «қазақ жері», «табиғат», «өзен», «таулар».

2-деңгей (орташа):

• 3–4 сөйлемнен тұратын шағын мәтін жазу: «Қазақстанда үлкен таулар мен кең далалар бар. Мұнда көптеген өзендер мен көлдер де бар».

• Қосымша ақпаратпен толықтыру: «Табиғаттың қандай пайдалы жақтары бар?» деген сұраққа жауап беру.

3-деңгей (жоғары):

• Қазақстан табиғаты туралы толық мәлімет жазу: «Қазақстан табиғаты өте бай. Бұл жерде түрлі жануарлар мен өсімдіктер өседі. Таулар мен өзендер елдің табиғи байлығы болып табылады».

• Өз пікірін білдіру: «Қазақстанның табиғаты мен үшін неге маңызды?»

Оқылым дағдысына арналған тапсырма:

• Оқушыларға «Қазақстанның табиғаты» туралы мәтін беріледі.

• 1-деңгей: Мәтіннің ішінен табиғатқа қатысты сөздерді табу.

• 2-деңгей: Мәтіннен алынған сұрақтарға жауап беру.

• 3-деңгей: Мәтіннің мағынасына тереңірек тоқталып, қосымша ақпарат беру.

Тыңдалым бойынша тапсырма:

• Мұғалім мәтін оқиды немесе бейнемазмұн көрсетеді.

• 1-деңгей: Тыңдалған мәтіннен негізгі сөздерді табу.

• 2-деңгей: Мәтіннің мазмұны бойынша сұрақтарға жауап беру.

• 3-деңгей: Тыңдалған ақпаратты қайта айтып, табиғат туралы өз пікірін білдіру.

Жазылым тапсырмалары:

• 1-деңгей: «Табиғатқа қатысты бірнеше сөйлем жазу».

• 2-деңгей: «Қазақстанның табиғатын сипаттайтын 3–4 сөйлемнен тұратын мәтін жазу».

• 3-деңгей: «Қазақстан табиғаты менің көзқарасым бойынша қандай?» тақырыбында эссе жазу.

4-сынып оқушылары үшін сараланған тапсырмалар олардың шығармашылық мүмкіндіктерін кеңейтеді. Саралау әдісін тиімді қолдану арқылы әрбір оқушының тілдік деңгейін ескере отырып, тапсырмалар күрделендіріледі. Әр деңгейдегі тапсырмалар оқушылардың білімін тереңдетуге, олардың жазу, сөйлеу, оқу дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Қорытынды

Саралап оқыту әдісі – қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың жеке ерекшеліктерін, қабілеттерін және даму деңгейін ескеретін маңызды тәсіл болып табылады. Бұл әдіс арқылы оқушылардың білім алуға деген ынтасын арттыруға, олардың жеке мүмкіндіктерін ашуға мүмкіндік беріледі. Әсіресе, бастауыш сыныптарда, қазақ тілі сияқты күрделі пәндерді оқыту барысында, саралап оқыту әдісі өте маңызды. Ол әр оқушыға жеке, жеке тапсырмалар арқылы оқыту барысында жеке оқыту стратегияларын қолдануға мүмкіндік береді.

Қазақ тілі сабағында сараланған тапсырмаларды ұйымдастыру оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуға, олардың сөйлеу, тыңдалым, оқылым және жазылым дағдыларын арттыруға бағытталады. Бұл әдіс оқушылардың өз бетінше жұмыс жасауын ынталандырады және олардың шығармашылық әлеуетін ашуға көмектеседі. Саралап оқыту арқылы оқушының өзіне сәйкес деңгейде тапсырмаларды орындауы оның оқу барысында жетістікке жетуін қамтамасыз етеді.

Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, олардың білім деңгейіне сәйкес тапсырмалар ұйымдастыру өте маңызды. 1-2 сынып оқушылары үшін қарапайым және нақты тапсырмалар берілуі керек, ал 3-4 сынып оқушылары үшін тапсырмалар күрделене түседі, себебі олар алдыңғы сыныптарда алған білімдерін тереңдетіп, кеңейтуді қажет етеді. Әр оқушының танымдық және тілдік деңгейіне қарай тапсырмаларды үш деңгейде ұйымдастыру ұсынылады: төмен, орташа және жоғары деңгей. Бұл оқушыларға өз деңгейінде білім алуына мүмкіндік береді, сонымен қатар олардың өзін-өзі бағалау қабілеттерін арттырады.

Саралау тәсілдерін қолдану арқылы оқушылардың жеке мүмкіндіктерін ескеру, олардың қызығушылықтары мен ынталары негізінде тапсырмалар дайындау олардың оқу процесіне деген ықыласын арттырады. Мысалы, оқушыларға белгілі бір тақырыпқа қатысты тапсырмаларды әртүрлі деңгейде беру арқылы олардың білімін тереңдетуге болады. Бірінші деңгейде оқушылар тек тақырыптың негізін білуі тиіс, ал жоғары деңгейде олар осы тақырыпқа қатысты күрделі тапсырмаларды орындап, өз пікірін айта білуі керек. Осылайша, оқушылардың білімдері кеңейіп, олардың жеке тұлғалық дамуына септігін тигізеді.

Мұғалімдер үшін саралап оқыту әдісін қолдану, әр оқушының жеке даму деңгейін ескеру – басты мақсат. Мұғалімдер әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, сабақтың мазмұнын әртүрлі деңгейде ұйымдастыруға тиіс. Бұл сабақтың әрбір оқушыға қызықты әрі пайдалы болуын қамтамасыз етеді. Оқушыларға білім беру процесінде түрлі әдіс-тәсілдерді қолдану, соның ішінде ойындар, интерактивті әдістер мен топтық жұмыстарды енгізу олардың қызығушылықтарын оятады және сабақты тиімді өткізуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, тапсырмаларды дұрыс саралау арқылы оқушылардың білім деңгейінің жоғарылауына ықпал етуге болады.

Саралап оқыту әдісін қолдану оқушылардың тілдік дағдыларын ғана емес, олардың жалпы ақыл-ой қабілетін дамытуға да көмектеседі. Бұл әдіс оқушылардың шығармашылық ойлауын қалыптастыруға, олардың аналитикалық және сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, әр түрлі деңгейдегі тапсырмалар оқушылардың өзін-өзі бағалауына, олардың өздерінің білім деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақ тілі сабағында саралап оқыту әдісін тиімді қолдану мұғалімнің сабаққа деген қызығушылығын арттырады және оқушылардың білім сапасын жақсартады. Мектепте бастауыш сынып мұғалімдері бұл әдісті пайдалана отырып, әр оқушының қажеттіліктерін ескере отырып, әртүрлі тапсырмалар беру арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып, олардың пәнге деген сүйіспеншілігін дамыта алады.

Оқушылардың оқу деңгейіне қарай саралау әдісін қолдану олардың жеке дара қасиеттерін ашуға, олардың әлеуметтік және тұлғалық дамуына да үлкен әсер етеді. Саралап оқыту арқылы оқушылар өздерінің оқу жетістіктеріне сенімді болады, бұл олардың келешектегі білім алуына деген құштарлығын арттырады. Сонымен қатар, бұл әдіс мұғалімге әрбір оқушының даму деңгейін бақылауға және оны жеке дамытуға жағдай жасайды.

Қорыта келе, саралап оқыту әдісінің тиімділігі айқын. Бұл әдіс оқушылардың білім деңгейін ескере отырып тапсырмаларды ұйымдастыруға, олардың жеке қабілеттерін дамытуға және тілдік дағдыларын жетілдіруге ықпал етеді. Әрбір оқушының білім алу жолында жеке мүмкіндіктерін ашу үшін саралап оқыту әдісін қолдану маңызды әрі тиімді.

Қосымшалар

Сараланған тапсырмалар үлгілері

1. 1-сыныпқа арналған тапсырмалар үлгісі:

Тақырып: “Менің отбасым”

• Төмен деңгей:

• Оқушыларға отбасын сипаттайтын қарапайым сөздер мен сөз тіркестерін жазу тапсырмасы беріледі. Мысалы: «Менің атам бар.» «Менің әпкем және бауырларым бар.»

• Сұрақтар: «Кімдермен тұрасың?» «Отбасында қанша адам бар?»

• Бұл тапсырма оқушының негізгі сөйлемдермен танысуына, өз отбасын қарапайым түрде сипаттауға үйретеді.

• Орташа деңгей:

• Оқушылар өз отбасын сипаттап, әр мүшесі туралы 2-3 сөйлем жазуы қажет. Мысалы: «Менің анам – мұғалім. Ол мені жақсы көреді. Біз бірге көп уақыт өткіземіз.»

• Оқушыларға әр адамның мамандығын, мінез-құлқын немесе әдеттерін сипаттауға тапсырмалар беріледі.

• Жоғары деңгей:

• Оқушылар өз отбасын толық әңгіме түрінде сипаттауы керек. Мысалы: «Менің отбасым – менің жанұям. Әкем – инженер, анам – мұғалім, ағам менің досым, ал әпкем менің қарындасым. Біз бірге өте тату тұрамыз және демалыс күндері табиғатқа шығып, саябақта серуендейміз.»

• Бұл тапсырма оқушының ойлау дағдыларын дамытады, сөйлеу барысында толық әрі нақты сөйлемдер құрылуына әсер етеді.

2. 2-сыныпқа арналған тапсырмалар үлгісі:

Тақырып: “Қысқы демалыс”

• Төмен деңгей:

• Оқушылар қысқы демалыста не істегені туралы бірнеше сөз жазуы қажет. Мысалы: «Мен қармен ойнадым.»

• Сұрақтар: «Қысқы демалысқа не істедің?» «Қармен ойнадың ба?» Бұл тапсырма оқушының қысқа сөйлемдер құра алуына септігін тигізеді.

• Орташа деңгей:

• Оқушылар қысқы демалыстың бірнеше күнін сипаттап жазуы керек. Мысалы: «Мен демалыс кезінде сырғанақ теуіп, шаңғы міндім. Біз табиғатқа бардық. Қар өте көп болды.»

• Бұл тапсырма оқушылардың уақыт аралығындағы әрекеттерді сипаттау дағдыларын арттырады.

• Жоғары деңгей:

• Оқушылар қысқы демалыс туралы толық әңгіме жазуы керек. Мысалы: «Қысқы демалысым өте қызықты болды. Біз отбасымызбен табиғатқа бардық, қарда ойнадық, шаңғы тептік. Кешке үйде отбасымызбен кино көруді ұнатамыз. Бұл демалыс ерекше болды.»

• Оқушылар бұл тапсырманы орындау арқылы өз ойларын жинақы және логикалық түрде баяндай алады.

3. 3-сыныпқа арналған тапсырмалар үлгісі:

Тақырып: “Менің арманым”

• Төмен деңгей:

• Оқушылар өз арманын қысқа түрде жазуы керек. Мысалы: «Менің арманым – дәрігер болу.»

• Бұл тапсырма оқушылардың арман-тілектерін қысқаша сипаттауға көмектеседі.

• Орташа деңгей:

• Оқушылар арманын түсіндіре отырып, не үшін дәрігер болуды қалағанын жазуы керек. Мысалы: «Мен дәрігер болғым келеді, себебі мен адамдарға көмектескенді жақсы көремін. Олар ауырмаса, мен қуаныштымын.»

• Бұл тапсырма оқушының жеке көзқарасын дамытуға әсер етеді.

• Жоғары деңгей:

• Оқушылар арманын толық әңгімелеу арқылы сипаттайды. Мысалы: «Мен дәрігер болғым келеді, себебі мен адамдарға көмек көрсетіп, олардың денсаулығын жақсартуды қалаймын. Бұл мамандық өте жауапты, бірақ мен оған дайын боламын. Әр адамның өмірі мен үшін маңызды болады, сондықтан мен бұл жолды таңдадым.»

• Бұл тапсырма оқушының өз пікірін әрі қарай дамыта отырып, тереңірек ойлануына мүмкіндік береді.

4. 4-сыныпқа арналған тапсырмалар үлгісі:

Тақырып: “Қазақстанның табиғаты”

• Төмен деңгей:

• Оқушыларға Қазақстан табиғатының ерекшеліктерін қысқаша сипаттауға тапсырма беріледі. Мысалы: «Қазақстанда таулар, көлдер және ормандар бар.»

• Бұл тапсырма оқушыға негізгі табиғат нысандарын тізіп жазуға мүмкіндік береді.

• Орташа деңгей:

• Оқушылар Қазақстан табиғаты туралы толық ақпарат беретін бірнеше сөйлем жазуы қажет. Мысалы: «Қазақстанда көптеген таулар мен көлдер бар. Балқаш көлі өте үлкен, Алматының жанында орналасқан. Қазақстанның табиғаты керемет, әдемі көріністермен толық.»

• Оқушылардың ақпаратты жүйелеп және нақты түрде жазуға дағдылануы.

• Жоғары деңгей:

• Оқушылар Қазақстанның табиғатымен байланысты толық эссе жазуы қажет. Мысалы: «Қазақстан табиғаты өте әртүрлі. Батыс Қазақстанда шөлдер болса, Шығыс Қазақстанда таулар мен ормандар орналасқан. Қазақстанның барлық табиғатында көптеген көлдер мен өзендер бар. Қорғалжын мемлекеттік табиғи резерваты әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі, онда көптеген жануарлар мен құстар тіршілік етеді. Бұл ел табиғатының байлығы мен алуан түрлілігін көрсетеді.»

• Оқушылар эссе жазу арқылы тақырыпты кең көлемде ашады.

Оқу жетістігін бағалау критерийлері

1. Тыңдалым дағдысын бағалау:

• Оқушы тыңдалған мәтінді дұрыс түсініп, негізгі ойды анықтауы керек.

• Тыңдалым тапсырмасы кезінде оқушы мәтіннен маңызды ақпаратты дұрыс бөліп ала білуі қажет.

• Тыңдалған мәтін бойынша сұрақтарға нақты әрі толық жауап беруі керек.

2. Айтылым дағдысын бағалау:

• Оқушы тілдік құрылымдарды дұрыс пайдаланып, өз ойын түсінікті жеткізуі қажет.

• Айтылым барысында оқушы сөздер мен сөйлемдердің дұрыс құрылуына назар аударуы керек.

• Оқушы сөйлеу кезінде сөздік қорын дұрыс және түрліше пайдаланып, өз ойын дамыта білуі керек.

3. Оқылым дағдысын бағалау:

• Оқушы мәтінді толық оқып, тақырыптың негізгі идеясын анықтауы тиіс.

• Мәтіннің логикасын түсініп, оның құрылымын анықтауы керек.

• Оқушы оқылған мәтіннен сұрақтарға дұрыс әрі нақты жауап беруі тиіс.

4. Жазылым дағдысын бағалау:

• Оқушы мәтінде грамматикалық қателерді дұрыс түзетуі қажет.

• Жазылымның логикалық құрылымы дұрыс болуы керек.

• Оқушы ойды нақты, түсінікті және дәлелді түрде жеткізе білуі керек.

Мұғалімге арналған өзін-өзі талдау парағы

№	Талдау параметрі	Бағалау критерийі	Бағалау (1-5 балл)	Ескертулер
1	Сабақтың мақсаттары мен міндеттерінің айқындығы	Сабақтың мақсаттары анық қойылған ба? Оқушыларға түсінікті ме?
2	Оқушылардың мотивациясын көтеру	Сабақ барысында оқушылардың мотивациясын көтеруге бағытталған шаралар қолданылды ма?
3	Саралау әдісінің тиімділігі	Оқушыларға тапсырмалар деңгей бойынша сараланған ба?
4	Тапсырмалардың күрделілігі	Тапсырмалар оқушы деңгейіне сәйкес келе ме?
5	Оқушылардың сабаққа қатысуы мен белсенділігі	Оқушылар сабаққа белсенді қатысты ма?
6	Жеке жұмыс жасау мүмкіндігі	Қиындықтары бар оқушылармен жеке жұмыс жүргізілді ме?
7	Қалыптастырушы бағалау	Сабақ барысында оқушыларға кері байланыс берілді ме?
8	Сабақтың нәтижесі	Сабақтың қорытындысы оқушылар үшін тиімді болды ма?

Бағалау шкаласы:

• 1 балл – өте төмен деңгейде

• 2 балл – төмен деңгейде

• 3 балл – орташа деңгейде

• 4 балл – жақсы деңгейде

• 5 балл – өте жақсы деңгейде

Өзін-өзі талдау мұғалімнің кәсіби дамуын бақылауға және оқыту процесін жақсартуға мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әлімқұлова, М. (2020). Бастауыш сынып оқушыларына арналған қазақ тілі оқу әдістемесі. Алматы: “Білім” баспасы.

2. Дайрабаева, Қ. (2019). Қазіргі заманғы педагогика және білім беру әдістері. Астана: Нұр-Медиа.

3. Ержанова, С. (2018). Саралап оқыту мен деңгейлік тапсырмалардың тиімділігі. Алматы: Қазақ университеті.

4. Жанабекова, А. (2021). Бастауыш сынып оқушыларының тілдік дамуы. Алматы: Қазақ тілі мен әдебиеті институты.

5. Нұрпейісова, Т. (2017). Педагогика және психология негіздері. Алматы: “Мектеп” баспасы.

6. Рахметова, З. (2016). Қазақ тілін оқытудағы инновациялық әдіс-тәсілдер. Астана: Білім орталығы.

7. Сәтова, Г. (2022). Қазіргі білім беру жүйесіндегі саралап оқыту. Алматы: “Қазақ энциклопедиясы” баспасы.

8. Сарыбаева, Р. (2015). Бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби құзыреттілігін арттыру. Алматы: Қазақ университеті.

9. Тұрысбекова, Ә. (2020). Бастауыш сыныптарда тіл дамыту әдістері. Астана: Білім әлемі.

10. Шыналиева, Л. (2018). Қазақ тілінде сөйлеу дағдыларын дамыту. Алматы: “Өнер” баспасы.

11. Базылханова, Д. (2021). Бастауыш білім беруде оқушылардың сөйлеу дағдыларын дамыту. Алматы: “Білім және ғылым” баспасы.

12. Қабдешова, Г. (2019). Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту әдістері. Алматы: Мектеп баспасы.

13. Сембаев, Ж. (2022). Қиындықтары бар оқушылармен жұмыс істеу әдістемесі. Алматы: “Оқулық” баспасы.

14. Қуандық, Т. (2021). Қалыптастырушы бағалау және оның тиімділігі. Астана: ҚазҰУ баспасы.

15. Аянбаева, Б. (2019). Оқу үрдісіндегі жаңа әдістер мен технологиялар. Алматы: Қазақ университеті.

.