Жасөспірім психологиясы және әлеуметтік орта әсері: заманауи көзқарас

Кіріспе

Жасөспірімдік кезең — тұлғаның қалыптасуы мен өзін-өзі тануы үшін аса маңызды, әрі күрделі уақыт. Бұл кезеңде адам
эмоционалды, физикалық және психологиялық тұрғыдан үлкен өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі қоғамда жасөспірімдердің
психологиясына әлеуметтік желілер, интернет кеңістігі, мектеп ортасы және отбасы тарапынан көптеген әсерлер түседі.
Сондықтан, осы факторлардың ықпалын жан-жақты зерттеу — қазіргі психология ғылымының басты міндеттерінің бірі.
Мақаланың мақсаты — жасөспірімдердің психологиялық дамуына әсер ететін негізгі факторларды анықтау және олармен
жұмыс істеу жолдарын ұсыну.

1. Жасөспірімдік шақтың психологиялық ерекшеліктері

Жасөспірімдік шақ – бұл тұлғаның балалықтан ересектікке өту кезеңі. Бұл уақытта жасөспірім өзіндік “Мен” бейнесін
қалыптастырып, қоғамда өз орнын табуға тырысады. Эмоциялық тұрақсыздық, тәуелсіздікке ұмтылу, әлеуметтік рөлдерге
қызығушылық — осы шақтың басты сипаттары. Сонымен қатар, өзіне деген сенімсіздік, ересектерге қарсылық көрсету,
топтағы беделді болуға тырысу секілді мінез-құлықтар жиі байқалады. Бұл процестер нейрофизиологиялық және гормоналды
өзгерістермен тығыз байланысты. Мұндай өзгерістерге дұрыс бағыт беру — ата-ана мен педагогтің басты міндеті.

2. Отбасының жасөспірімге әсері

Отбасы — жасөспірімнің алғашқы әлеуметтік ортасы. Баланың тұлғалық қалыптасуында ата-ананың тәрбиесі,
қарым-қатынасы, қолдауы маңызды рөл атқарады. Отбасындағы жылылық пен сенімділік жасөспірімнің өзін қауіпсіз сезінуіне
ықпал етеді. Керісінше, ата-ананың қатал болуы, түсінбеушілік пен эмоционалды суықтық баланың ішкі күйзелісіне әкелуі мүмкін.
Отбасылық конфликтер, ажырасу немесе экономикалық қиындықтар баланың психикасына теріс әсер етеді. Сондықтан ата-ананың
эмоционалды қолдауы – жасөспірімнің психологиялық денсаулығының негізі.

3. Мектеп ортасының психологиялық рөлі

Мектеп – жасөспірімдердің екінші әлеуметтік кеңістігі. Мұнда бала жаңа рөлдерді меңгереді, достар табады,
қоғамдық ортада өзін-өзі тануға тырысады. Мұғалімдер мен сыныптастар арасындағы қарым-қатынас бала психикасына айтарлықтай әсер етеді.
Білім беру үдерісіндегі қысым, жоғары талаптар немесе әділетсіздік баланың күйзеліске ұшырауына себеп болуы мүмкін.
Сондықтан мектеп ұжымы жасөспірімдердің психологиялық саулығына бейжай қарамауы тиіс.

4. Әлеуметтік желілер мен медианың әсері

Қазіргі таңда жасөспірімдер көп уақытын әлеуметтік желілерде өткізеді. Instagram, TikTok, YouTube сияқты платформалар
жасөспірімдердің ойлау жүйесіне, құндылықтарына және өзін-өзі бағалауына тікелей ықпал етеді. Виртуалды ортада танымал болуға ұмтылу,
қасындағы құрдастарымен өзін салыстыру — жасөспірімнің психологиялық қысымын арттырады. Сонымен қатар, кибербуллинг,
қате ақпарат және агрессивті контент те қауіп төндіреді. Жасөспірімдерге медиалық сауаттылықты қалыптастыру өте маңызды.

5. Жасөспірімдердегі психологиялық мәселелер

Жасөспірімдер арасында жиі кездесетін психологиялық қиындықтарға стрестік жағдайлар, депрессия, мазасыздық, жалғыздық
жатады. Олардың кейбірі өз эмоцияларын басқара алмай, өз-өзіне қол жұмсау әрекетіне дейін баруы мүмкін.
Мұндай жағдайда дер кезінде қолдау көрсету, ашық сөйлесу және мамандар көмегіне жүгіну — ең тиімді жол.
Психологтар мен әлеуметтік педагогтердің мектепте жұмыс істеуі — осындай мәселелердің алдын алуға көмектеседі.

6. Эмоционалды интеллекттің рөлі

Эмоционалды интеллект – адамның өз сезімін түсініп, басқара білу және өзгелердің эмоциясына жауап бере алу қабілеті.
Жасөспірімдерде бұл қабілет толық қалыптаспай жатады. Бірақ арнайы жаттығулар, ойындар, пікірталас алаңдары арқылы
оны дамытуға болады. Эмоционалды интеллекті жоғары жасөспірімдер стрессті жеңіл өткеріп, қақтығысты жағдайларда дұрыс шешім қабылдай алады.
Бұл қабілетті дамыту – мектептегі психологиялық тәрбиенің бір бөлігі болуы тиіс.

7. Психологиялық қолдау және алдын алу шаралары

Жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсету жүйелі, сенімді әрі қолжетімді болуы тиіс. Бұл мектеп психологының қолдауы,
сенім телефондары, онлайн кеңестер арқылы жүзеге асырылады. Әр бала өзін тыңдайтын, қолдайтын ересек адамның бар екенін сезінуі керек.
Сонымен қатар, ата-аналарға да психологиялық тренингтер мен кеңестер ұйымдастыру қажет. Ерте алдын алу – жасөспірімнің
тұлғалық дамуын сақтап қалудың маңызды жолы.

Қорытынды

Қорыта айтқанда, жасөспірімдердің психологиялық дамуы – бұл қоғамның, отбасының және мектептің бірлескен жауапкершілігі.
Әлеуметтік орта мен сандық технологиялардың ықпалы артып келе жатқан қазіргі заманда жасөспірімдердің ішкі жан дүниесіне
назар аудару аса маңызды. Жасөспірім психологиясын дұрыс түсіну және қолдау — оларды сау, жауапты, әрі толыққанды тұлға ретінде
қалыптастыруға жол ашады. Сондықтан психологиялық қолдау жүйесін жетілдіру, мамандар даярлау, және ата-ана мен мектеп арасында
ынтымақтастық орнату — негізгі міндеттердің бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 1. Мұқанова Б.Ж. Жас ерекшелік психологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2019.

2. 2. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995.

3. 3. UNICEF. Mental Health of Adolescents. 2021.

4. 4. Kazpsychology.kz – Қазақстандағы психологиялық ресурстар сайты.

5. 5. Елтай Г.Ж. Жасөспірімдердің әлеуметтенуі мен психологиялық қолдау. – Астана, 2022.