Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация жариялап
2 млн. ₸ табыс табыңыз!
0 / 1
Материалға шағымдану
Назар аударыңыз. Бұл материалды сайт қолданушысы жариялаған. Егер материал сіздің авторлық құқығыңызды бұзса, осында жазыңыз. Біз ең жылдам уақытта материалды сайттан өшіреміз
Шағым жылдам қаралу үшін барынша толық ақпарат жіберіңіз
Сіздің сұранысыңыз сәтті жіберілді!
Жақын арада сайт әкімшілігі сізбен хабарласады
1 бонус = 1 теңге
Бонусты сайттағы қызметтерге жұмсай аласыз. Мысалы келесі материалды жеңілдікпен алуға болады
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Түсінікті
2024-2025 оқу жылына арналған
қысқа мерзімді сабақ жоспарларын
Жүктеп алғыңыз келеді ме?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен жасалған
«Жаһандық құзыреттер» Сабақ жоспары
Материал туралы қысқаша түсінік
Жалпы орта білім беру деңгейінің 10-сыныбына арналған «Жаһандық құзыреттер» жалпылама курсы.
Курстың мақсаты: білім алушыларда жергілікті және жаһандық проблемалардың өзара байланыстылығы мен өзара тәуелділігін, мәдениетаралық өзара іс-қимыл мәселелерін түсінуді, әртүрлі көзқарастар мен дүниетанымдарды түсінуді және бағалауды, бірегей білім мен идеяларды құру дағдыларын қалыптастыру.
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады.
Толығырақ
15 Қырқүйек 2024
1070
8 рет жүктелгенТегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады
Қысқа мерзімді жоспар-1
|
Бөлім: |
Парассаттылық және этика |
|
|
Педагогтің аты-жөні |
|
|
|
Күні: |
|
|
|
Сынып:10 |
Қатысушылар саны: |
Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Жаһандық құзыреттіліктер дегеніміз не |
|
|
Сабақтың мақсаты |
Жаңа білім беру мазмұнындағы оқушылардың сабақ барысын басқарудағыкәсіби құзіреттілігін анықтау, табу және деңгей бойынша іріктеу. |
|
|
Бағалау критерийі |
жаһандық мәселені зерттеу үшін зерттеу тақырыптары мен мақсаттарын анықтайды; |
|
|
Құндылықтарды дарыту |
Өзіне және айналадағыларға құрметпен қарау, пәнге деген қызығушылығын арттыру. |
|
Сабақтың барысы
|
Сабақтың кезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||
|
Ұйымдастыру кезеңі |
Ой қозғау Құзіреттілік дегеніміз не? Құзіреттіліктің қандай түрлері бар? Сабақ барысын басқарудағы құзіреттіліктің құрамдас бөлігі қандай? Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру. |
Оқушылар жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу |
ҚБ «Мадақтау» |
Тақырыптық суреттер |
||||||||||
|
Жаңа сабақ |
Мәтінмен жұмыс Тапсырма №1 Мәтінмен жұмыс. «Бағытталған оқу» әдісі.Топтарға мәтін бөліктері ұсынылады.Берілген тақырыпты топ ішінде талқылап, әр түрлі тәсілдермен топтық жұмыс жасау. Топтар тапсырманы оқиды. Оқушылар бірнеше жұптан бөлінеді:бірінші оқушы оқиды немесе айтады, екінші оқушы тындайды, үшінші оқушы түртіп алады, кейін өз пікірін айтады «Кең контекс, тар контекс» парақшаларындағы кестені толтырады.
«Анықта» әдісі
бойынша құзіреттілік
түрлері анықтайды.Оқушыларға ресурстар
таратылады Оқу мақсатымен байланыстырады . «Құзыреті Ол белсенді, олардың қызметі процесінде алынған кәсіби және жеке білімін қолдана білу болып табылады» тұжырымды дәлелдейді
|
Ақпараттық мәтінмен жұмыс
Дескриптор құзіреттіліктің ерекшеліктері сипаттайды; құзіреттілік түрлері талдау жасау;
; |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Ең үздік жауап»
ҚБ «Алақан-жұлдыз»
ҚБ «Ең ұтымды жауап |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар Кесте
|
||||||||||
|
Қорытынды |
Кері байланыс
|
Тақырып бойынша не білетінін, , не білгенін жазады |
Оқушылар бағалайды |
А4, конспект
|
||||||||||
|
Үй тапсырмасы |
«Құзірет» ұғымы. Құзіреттілік түрлері |
|
|
|
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-2
|
Бөлім: |
Жаһандық құзыреттіліктер |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып:10 |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Жаһандық құзыреттіліктердің маңыздылығы |
|
Сабақтың мақсаты |
жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды анықтау, сипаттау және сыни салыстыру; |
|
Бағалау критерийі |
жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды анықтайды; жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өзіне және айналадағыларға құрметпен қарау, пәнге деген қызығушылығын арттыру. |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||||||||||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі: -оқушылардың зейінін шоғырландыру және жағымды ахуал қалыптастыру Топқа біріктіру: «Қоржын ашу» әдісі бойынша топқа бірігеді. «Шеңбер» әдісі .Оқушылар шеңбер пішіндес болып тұрады да, (құзірет ұғымдары бір-бір мәліметтен айтып шығып, ойды жалғастыра отырып өткен сабақты айтып шығады - Құзыреттілік неден көрінеді? Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Топқа бөлінеді. Оқушылар сұрақтар жауап береді. ЕБҚ оқушы (көру және есту қабілеті төмен) сұрақтарға жауапты жазбаша ұсынады. |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||||||||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Топтық жұмыс 1-тапсырма «Фрайер моделі» әдісі арқылы тақырыпқа қатысты ақпараттағы жаңа сөздер мен ұғымдарды және берілген мәтіндерді өзара талқылап, бір-біріне өз ойларын айтып талдау ұсынылады
Тапсырманы орындаудаЕБҚ (есту қабілет төмен оқушыға ) оқушыға қолдау көрсетіледі. 2-тапсырма Жаһандық құзыреттіліктердің маңыздылығына «ЕНАРА» стратегиясы (5R) маңыздылық кестесі бойынша талдау жасайды
3- тапсырма Жұптық жұмыс Жаһандық құзыреттіліктердің маңыздылығы туралы алған ақпараттарын үш жақты түсіндірме күнделігне толтырады
Тапсырма орындауда ЕБҚ (есту, көру қабілеті төмен оқушыға) оқушыға қолдау көрсетеді; GREАT кестесі «Жаһандық құзыреттілік- тұлға дамуының сапалық критерийі» туралы деректердің маңыздылығына талдау жасайды
ЕБҚ: оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастары және мұғалім диалог арқылы қолдау жасайды |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Дескриптор: -жаһандық құзыреттіліктердің маңыздылығына талдау жасайды; Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды.
Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Дескриптор: құзірет ұғымдарын анықтайды; құзірет ұғымдарының ара қатынасын ажыратады; |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
«ЕНАРА» стратегиясы (5R) маңыздылық кестесі
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||||||||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Құзыреттілік - әр баланың өзіндік ерекшеліктеріне қарай жеке тұлғаға бағытталған оқыту арқылы оқушының білімді жан-жақты меңгеруінен көрінетін білім нәтижесі. Кері байланыс « Білімді стикер». Мына сұрақтар бойынша жауап береді. - Не білдім? - Не білемін? - Не білгім келеді? Үйге тапсырма Құзіреттілік және құзірет ұғымдарының ара қатынасы |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-3
|
Бөлім: |
Жаһандық құзыреттіліктер |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Жаһандық құзыреттіліктерді дамыту жолдары |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушылардың жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды анықтау, сипаттау және сыни салыстыру; |
|
Бағалау критерийі |
жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды анықтайды; жаһандық мәселелерді сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өмір бойы білім алу: өзіне қажетті білім алу кезінде білімнің қажеттілігін түсінуге тәрбиелеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||
|
Сабақтың басы |
Сәлемдесу. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. «Кинометафора» әдісі Бейне материал Ой шақыру Интерактивті тақтадан жаһандық құзыреттіліктерді дамыту жолдары туралы видеоматериалдан үзінді көрсетемін. Оқушыларға сабаққа деген ішкі уәжін арттыру мақсатында диалогтық сұрақтарды ауызша беремін: - Бейнеден не туралы таныстық?
Бүгінгі сабағымызда ғалым
туралы қандай деректермен таныс боламыз? Оқушылардың жауаптары арқылы сабақтың тақырыбына шығу. Оқушыларды сабақтың тақырыбымен, оқу мақсаттарымен және бағалау критерийлерімен таныстыру. |
Оқушылар өткен тақырыпқа байланысты сұрақтарға жауап береді Оқушылар өз ойларын ортаға салады.
|
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер https://yandex.kz/video/preview/16880528060754814505 сілтемеде жаһандық құзыреттіліктерді дамыту жолдары Бейне материал
|
||||||
|
Сабақтың ортасы |
Тапсырма-1 Зерттеу мен талдау Мәтінмен жұмыс. «Постер қорғау»- Галерия әдісі топтық жұмыс 1,2 санау адісі арқылы 2 топқа болемін Жаһандық құзыреттіліктерді дамыту жолдарын сипаттаған мәтінді оқи отрып топқа берілген тапсырмаларды постерге түсіреді 1-топ: жаһандық мәселелердің сипатын постерге түсір 2-топ: Жаһандық құзыреттіліктерді дамыту жолдары постерге түсір ЕББҚ: оқушы барлық оқушылармен бірге фронтальді жұмыс істейді. ЕБҚ топтық жүмыста постерге дұрыс жауаптарды жазып отырады Тапсырма -2. «Әңгімелесетін әріптестер» әдісі Жаһандық құзыреттіліктерді дамыту жолдарын жікте
3 тапсырма Жекеленген жұмыс «ПТМС» формуласы бойынша «Жаһандық құзіреттілік –уақыт талабы» қатысты өз ойыңызды білдіріңіз.
Позиция (мен солай санаймын, ойлаймын, есептеймін ...) Түсіндіру (себебі, ...) Мысал (мен мұны мынадай мысал арқылы дәлелдей аламын ...) Салдар (айтылған мәселе бойынша мынандай қорытынды жасаймын ...)
|
Оқушылар мәтінмен танысады , мәтін бойынша берілген сұрақтарға жауап береді, оқушылар бір-бірінің жауаптарын тыңдап, толықтырады. Дескриптор: -жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды -анықтайды; жаһандық мәселелерді сипаттайды; ЕҚБ оқушы барлық оқушылармен бірге фронтальді жұмыс істейді, оқушыға тірек сөздер беріледі. Оқушылар мәтінді оқи отырып тапсырма лар орындайды
|
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс
Үйге тапсырма Жаһандық құзыреттіліктерді дамыту жолдары |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады |
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
||||||
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-4
|
Бөлім: |
Жаһандық құзыреттіліктер |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Жобалау жұмысы. Дайындық және жоспарлау |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға жаһандық проблемаларды шешу жолдарын түсіндіру. |
|
Бағалау критерийі |
- дәлелге немесе проблемаға қатысты ақпарат пен дәлелдемелерді таңдау; - баламалы көзқарастарды қарастыру және талқылау. |
|
Құндылықтарды дарыту |
Патриотизм, өз елі үшін мақтаныш, ұлттық сана-сезім, тәуелсіздік |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ой қозғау «Миға шабуыл» әдісі арқылы келесі сұрақтарға жауапбереді: 1. Шикізат мәселесінің пайд болуына қандай факторлар әсер етті? 2. Неліктен кейбір елдерде шикізат тапшылығы болғанмен, бұл ғаламдық сипат алып отыр? 3. Қазақстанда шикізат тапшылығы бар ма? Себебін түсіндірідер? 4. Біздің елімізде балама энергетика қорларын игеру жүзеге асырылды ма? Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру. |
Оқушылар өз ойларын ортаға салады. Оқушылар жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу |
ҚБ «Мадақтау» |
Тақырыптық суреттер |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Белсенді оқуортасы. №1тапсырма. Топтық жұмыс «Студия» әдісі. «Ғаламдық проблемалардың географиялық аспектілері» тақырыбын мәтін бөліктеріндегі ғаламдық проблемалардың себептері мен салдары бойынша ой алмасады оқулық бойынша топтарға бөліп, оқып студияға шығып, өз топтарына берілген ғаламдық проблемаларды анықтау критерийлері бойынша түсіндіреді. 1 топ-Ауқымы. 10 тиімді сұрақтар құрастырады; 2 топ-маңыздылығы 10 түйінді идея ұсынады; 3 топ-шешімнің күрделі болуы 10 қате пікір құрастырады; № 2 тапсырма. Жұптық жұмыс. «Бірге ойланайық» әдісі. Қосымша интернет ресурстарға сүйене отырып, адамзаттық негізгі проблемалардың себептері мен салдарын кестеге толтырыңыздар:
№ 3тапсырма.«Спикер»Жеке жұмыс. Оқушылар Қазақстанда кездесетін ірі ғаламдық проблемаларды анықтап, оның пайда болуының себептері мен салдарын зерттеп, жоба түрінде ұсыныңыздар: Интерпритация
Келешекте бірнеше жылдар өткен
соң біздің қаламыздың табиғатын қалай елестетер едіңдер? ( суретін
салу) |
Ақпараттық мәтінмен жұмыс
Дескриптор: - ғаламдық проблемалардың себептері мен салдарын анықтайды
Дескриптор -Ғаламдық экологиялық проблемалар - ғаламдық, аймақтық және ұлттық деңгейлерде айқындалған экологиялық проблемаларға талдау жасайды; Дескриптор: -Ғаламдық проблемалардың себебін анықтайды; -Ғаламдық проблемалардың салдарын анықтайды; -Ғаламдық проблемалардың пайда болу себептері бойынша топтастырады; Дескриптор: Елімізде кездесетін ірі ғаламдық проблеманың бірінің себептері мен салдарын зерттеп, түсіндіреді; |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады
ҚБ «Ең үздік жауап» ҚБ «Алақан-жұлдыз» ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады |
Ақпараттық мәтін
Үлестірме лі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Табыс сатысы» әдісі: сатының суреті, сатының 1 - баспалдағы Мен.............. БІЛЕМІН 2 - баспалдағы Мен.................. ТҮСІНЕМІН*, 3 - баспалдағы Мен............. ЖАСАЙ АЛАМЫН Үйге тапсырма Қазақстан Республикасының Конституциясында « Қазақстан Республикасының әрбір азаматы табиғатты қорғауға және сақтауға міндетті» Ой түйін |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Адамзаттың Жаһандық Проблемалары
қазіргі даму сатысында адам қызметінің саласы барлық қамтиды Глобус және тіпті одан тыс. адамзаттың Біртекті ескере отырып, оның қызметі бірақ кейбір келіспеушілік сүйемелдеуімен мүмкін емес. олар бүкіл ғаламшарды қамтиды, және жер маңындағы ғарыштық болса, онда ол жаһандық проблема болып табылады.
жаһандық заманауи мәселелері әлемдік қақпағының адам өмірінің барлық аспектілері, халықтың барлық елдер, халықтар мен топтардың концерні, жер бетіне сияқты, және мұхиттарға болып, атмосфера, ғарыш, ауыр экономикалық және әлеуметтік шығындарға әкеледі. Сондықтан, осы мәселелерге шешім - бүкіл әлемде проблема, әмбебап қауымдастығы талап.
Ғаламдық проблемалар бірнеше түрге бөлінеді:
-
Қоршаған орта: қамтиды озон қабатын бұзуды, жылыжайды, өнеркәсіптік қалдықтарды кәдеге жарату, экологиялық апаттармен. жергілікті осы проблемаларды шешу үшін
Мемлекеттің бір деңгейі ғана мүмкін емес
болып табылады. -
Экономикалық: ол осындай ресурстардың таусылуы, тұрақты даму, байлық қайта ретінде мәселелерді шешу қажет ішінде.
-
Энергия: энергетикалық дағдарыс, атом электр станциялары мен қалдықтарды кәдеге жарату қауіпсіз пайдалану мәселесі, баламалы энергия көздері.
-
Кеңістік: бейбіт ғарыш барлау, ғарыштық ластануы.
-
Саяси: халықаралық түсіністік пен қақтығыс бейбіт жолмен шешу, нәсілдік қақтығыстар, терроризмге қарсы күрес.
-
Жарақ: жеке мемлекеттердің қарусыздану проблемасы, ядролық және биологиялық қару, атап айтқанда проблема.
-
Табиғи: азық-түлік проблемасы, экожүйелердің бұзылуы.
-
Денсаулық сақтау: демографиялық проблема, эпидемияларға (ЖҚТБ), қатерлі ісік.
-
Әлеуметтік: табиғатпен адам қызметінің барлық салаларына үйлесімділігіне бағытталған рухани дағдарыс, сауатсыздықты, ойлау экологиялық жолмен қалыптастыру.адамзаттың жаһандық проблемалары ұлттық және халықаралық деңгейлерде өте бағзы және тек алыс болашақта шешім қабылдау үшін қоңырау нәрсе ретінде, өкінішке орай, қаралады сәтте. жеке деңгейге болсақ, сарандары болмаса адам бейтараптық ұстанымын қабылдауға, олар жеке маған бәрібір, дейді. Барлық осы жаһандық проблемаларды ауырлық массаларының беремін көрсетеді.қоғамның жаһандық проблемалар бірнеше бірегей ерекшеліктері бар:
-
барлық ұлттар мүдделерін қамтитын (ал кейде жай ғана тірі), әмбебап болып табылады, атап айтқанда, әрбір адам.
-
оларды шешу болмаған жағдайда ерте ме, кеш, олар жаһандық апат және адамзаттың бұзылуына әкеледі.
-
Ол бүкіл адамзаттың бірлескен күш-жігерді талап етеді.
-
кешенді, синергетикалық тәсілді талап етеді.
Шын мәнінде, адамзаттың жаһандық проблемалары біркелкі және теңгерімсіздік дамуын көрсетеді. саланы дамыту, адам ауырлататын экологиялық проблемаларды, нәтижесінде табиғатпен жоғалтып алды. ақпараттық қоғам құру және капитализмнің үстемдік үрдісі рухани дағдарысына әкелді. даралық және сәби өзімшілдік басым саяси және әлеуметтік мәселелер қару алдыңғы әкелді. Сондықтан мүлдем басқа салаларда азайтылады дағдарыстар арасындағы себепті байланыс жүзеге асырылуда. Алайда, бір мәселені шешу басқа шешімдер құқық оң корреляция тудыруы мүмкін емес: ол табиғат пен Келесі және алдыңғы ұрпақ байланысты тиімді өзара іс-қимыл және үйлесімді дамыту болып табылатын ұжымдық жолмен пайдасына адамзаттың жаһандық сананың қайта құру негізінде бір кешенді көзқарасты талап етеді.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-5
|
Бөлім: |
2-бөлім.Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Жаһандық проблемалардың түрлері |
|
Сабақтың мақсаты |
- дәлелге немесе проблемаға қатысты ақпарат пен дәлелдемелерді таңдау; |
|
Бағалау критерийі |
ғаламдық проблемалар және олардың пайда болу себептері туралы түсінік қалыптастыру; Әлемдік мәселелерді отандық саясатпен сабақтастыра отырып, өзіндік көзқарас тұрғысымен талдау: |
|
Құндылықтарды дарыту |
өмір бойы оқу, өзін өзі дамыту азаматтық жауапкершілік пен патриоттық рухани сабақ мәнмәтінінде көтерілген мәселеге сыни ойларын арттыру ынтымақтастық: бір-бірін қолдау, өзгенің пікірін сыйлау өз пікірін білдіру барысындағы ашықтық |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|
Сабақтың басы |
Қызығушылықты ояту. «Болжау» әдісі бойынша суреттерге қарай отырып, мәтіннің тақырыбына, проблемасына ену.Тыңдаушы оқушы ол суреттің не жайында екенін болжап табады. Берілген суреттердің көмегімен сабақтың тақырыбы болжанады.Топқа бөлу.Сынып оқушылары «Әлем», «Саясат», «Жаһандану», «Мәселе» деген сөздер арқылы 4 топқа бөлінеді.
|
ЕБҚ оқушыны өзін сыныптан шеттетілгендей сезінбеуі үшін мұғалімнің үстеліне жақын, мінез-құлқы жайлы балалардың тобына орналастыру. Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тренинг жазылғанпарақшалар, оқулық, флипчарт, маркерлер Суреттер |
|
Сабақтың ортасы |
1-тапсырма. Топтық жұмыс «Ойлан, бірік, бөліс» әдісі Видеомәтінді тыңда, мазмұнын түсіндір. Мәтінде көтерілген негізгі мәселені анықта. Мәтінде қолданылған көркемдеуіш құралдарды теріп жаз. 2-тапсырма. Жеке жұмыс. «Еркін жазу»әдісі Мәтіндегі көтерілген мәселені әлемдік, отандық саясатпен сабақтастыра отырып, көркемдеуіш құралдарды ұтымды қоланып, өзіндік көзқарас тұрғысынан шығарма жаз. Жазба жұмысында сөзжасамдық норманы сақта. 3-тапсырма. Жұптық жұмыс. «Көршіңе әңгімелеп бер» әдісі «Жаһандану мәдениеті - әлемдік саясаттың тетігі» тақырыбында диалогке құрастыр. 4-тапсырма Графикалық диктант. Студенттер иә,жоқ жауаптарын беру арқылы график сызу.
3.Табиғи ортаның ластануы, озон қабатының жұқаруы, ормандар аумағының қысқаруы экологиялық проблемаға жатады. (иә)
5. Дамушы елдердегі адам санының өсуі өңделетін жер көлемінің азаюына және азық – түлік тапшылығына себепші болады. (иә). 6. Мұхит суының ластануы және оның биологиялық өнімділігінің төмендеуі ғаламдық проблемаға жатпайды. (жоқ) ЕБҚ оқушылар маңызды тірек сөздерді жазып алады; Ғаламдық проблемалар Қоғам мен табиғаттың қарым – қатынасының 2.Экологиялық проблема Айналадағы ортаны сақтаудың проблемасы. Мұнайдың, табиғи газ бен отын қорының шектеулігі 3.Шикізат проблемасы Соғысқа жол бермеу, ядролық қарудан бас тарту, 4.Бейбітшілікті сақтау проблемасы Әскери шығындарды болдырмау проблемасы Мұнай өндіру, оны тасымалдау, судың ластануы, 5.Мұхит проблемасы. ЕБҚ: оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастары және мұғалім диалог арқылы қолдау жасайды |
Дескриптор: -мәтінді тыңдайды; -мазмұнын топта өзара түсіндіреді; -мәселені анықтайды; -көркемдеуіш құралдарды табады; -теріп жазады. Дескриптор: -мәселені талдайды; -мәселені салыстырады; -көркемдеуіш құралдарды қолданады; -өзіндік көзқарасын білдіреді; -сөзжасамдық норманы сақтайды; -шығарма жазады. -шығарманы оқиды; -үздік жұмыс анықталады. Дескриптор: -тақырып аясын түсінеді; -диалог құрастырады; -диалогке түседі. |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ. Өзара бағалау «Смс хат жолдау» әдісі Кері байланыс: жазбаша ҚБ. Топтық бағалау «Бағалау парағы» әдісі Кері байланыс: графикалық ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ. Өзіндік бағалау «Блоб ағашы» Кері байланыс: графикалық |
https://www.youtube.com/watch?v=gGogm4NWXFI Интербелсенді тақта https://egemen.kz/article/168898-aef-te-dgaqandyq-maseleler-talqylandyОсы сілтеме бойынша мақаланы оқып шығып, өз көзқарасын білдіреді |
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс «3 Қ» әдісі: Қызық Қажет Қиын Үйге тапсырма Жаһандық проблемалардың түрлері |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады |
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-6
|
Бөлім: |
2-бөлім.Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Әлеуметтік мәселелер |
|
Сабақтың мақсаты |
- дәлелге немесе проблемаға қатысты ақпарат пен дәлелдемелерді таңдау; Әлеуметтік мәселелерде көрініс тапқан проблемаларды анықтау |
|
Бағалау критерийі |
Қазақстанның аумағында көрініс тапқан ғаламдық проблемаларды анықтайды; Әлеуметтік мәселелерде проблемаларды шешу жолдарын ұсынады; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өмірлік құндылықтарды айта отырып, адамгершілікке тәрбиелеу. Ынтымақтастық жұмыс істеуге үйрету |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі:Сәлемдесу, сыныпта қолайлы орта қалыптастыру, сыныпты топқа бөлу. Тақтада суреттер арқылы оқушылар сабақтың тақырыбын анықтайды. Мұғалім бүгінгі сабақтың мақсаты және бағалау критерийлерімен таныстырады. Сабаққа қысқаша шолу жасалады. Миға шабуыл? 1. Әлеуметтік мәселелерге қатысты ақпараттардан проблемаларды атаңдар? 2. Сендердің ойларыңызша қандай әлеуметтік проблемалар кездесуі мүмкін? |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Маркерлік тақтаны пайдаланыңыз немесе баламасы ретінде PowerPoint презентациясын көрсетіңіз: |
|
Сабақтың ортасы |
Жаңа сөздер: Ауқатты-состоятельный Әлеуметтік мәселелер-социальные проблемы Садақа-милостыня Күйлі –зажиточная , в достатке Жіктел- классификация Аянышты- вызывающий жалость Билеп-төстеу –безраздельная власть Әлсіз – слабый Теңсіздік-неравенство Ақсүйек-аристократ Тап -класс Жаңа сөздермен 2 сөйлем құрастыр. Мәтінмен жұмыс. Сабаққа қатысты Әлеуметтік мәселелерге ақпаратпен танысады. кездесетін проблемаларға тоқталады. ЕБҚ оқушы (көру және есту қабілеті төмен) сұрақтарға жауапты жазбаша ұсынады. Жұптық жұмыс. Дүниежүзіндегі және Қазақстандағы әлеуметтік мәселелердегі проблемалар тізімін жасау. Пікірің қажет! Қазақстандағы әлеуметтік мәселені шешуде сіз қандай үлес қосар едіңіз? Өз пікіріңізді білдіріңіз «Балықтың қаңқасы» топтарда қорғайды Мәтінді оқу / Әлеуметтік мәселелердің себептері туралы қандай ақпарат береді/ «Қаңқаның басында» мәтінде қарастырылатын проблема белгіленеді Проблема Әлеуметтік мәселелердің себептері
Әлеуметтік мәселелердің себептеріне дәлелдер келтіреміз Қорытынды жасаймыз ЕБҚ оқушыларға жұпты таңдауда қолдау көрсетіледі |
Бағалау критерийлері Білу мен түсіну Қазақстан аумағындағы әлеуметтік проблемаларды біледі Дескрипторлар. Дүниежүзіндегі 5 әлеуметтік проблеманы біледі Қазақстан аумағындағы әлеуметтік проблемаға айналған аймақты анықтай алады Дүниежүзінде және Қазақстанда ұқсас әлеуметтік проблеманы анықтай алады өзгерістерін жіктейді |
Бағалау. Жұптар сынып алдында өз жұмыстарын таныстырады. Мұғалім кері байланыс жүргізеді.
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін Үлестірмелі қағаздар Суреттер Тірек-сызбалар Кесте ҚБ парағы |
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс
Сабақ аяқталды, сау болыңыздар. Үйге тапсырма Қазіргі таңда әлем және Қазақстан әлеуметтік мәселені шешуде қандай талпыныс жасап жатқандығына баяндама әзірлейді |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Әлеуметтік мәселелер Бұл әртүрлі қоғамдар зардап шегетін және халықтың кейбір салаларына басқаларына қарағанда көбірек әсер ететін қиындықтар. Олар, әдетте, қауымдастықтардың ілгерілеуіне кедергі келтіретін немесе шектейтін өмір сүрудің тиісті деңгейіне қол жеткізе алмауымен байланысты әлеуметтік секторлардың бұзылуларына қатысты.
Әлеуметтік мәселелердің мысалдары - қылмыс, нашақорлық, нәсілдік немесе жыныстық кемсітушілік немесе кедейлік. Қиындықтар ретінде және олар әлеуметтік салаларға әсер етіп отырғандықтан, оларды шешуге басты мемлекет мемлекет болып табылады.
Сонымен қатар, үкіметтік емес ұйымдар да бар, олардың мақсаты - анықталған әлеуметтік мәселелерді жою және үкіметтерге өз қоғамдарын өз әлеуеттерін толық дамыта алатын әділ кеңістіктерге айналдыруға көмектесу.
CHECK THIS OUT
Разбогатела за 2 месяца: открываю доступ к своей схеме. Пользуйся
Невероятная история обогатила мужчину из Казахстана. Способ здесь
Сколько денег ты получишь в октябре. Жми на свою дату рождения
Тарих бойында және адамзат өмір сүрген кезден бастап әлеуметтік мәселелер оның бір бөлігі болды. Уақыт өте келе бұл проблемалар өзгеріп, дамып келеді, бірақ олар ешқашан жойылмады.
Әлемдегі барлық елдер мен қоғамдарда әлеуметтік проблемалар бар, бірақ олар аз болған сайын, мұндай қоғамдардың ілгерілеуі соғұрлым көп болады, өйткені ол дамудың индикаторы болып табылады.
Әлеуметтік мәселелердің сипаттамасы
Әлеуметтік мәселелер белгілі бір сипаттамаларға ие:
Олар көптеген адамдарға әсер етеді
Жағдай зардап шеккен адамдардың саны айтарлықтай көп болған кезде проблемаға айналады. Бұл фактор оны жеке немесе топтық мәселелерден ажыратады.
Зиянды әсерлер
Осы кең әлеуметтік салаларға зиянды әсер ету тағы бір сипаттамалық сипаттама болып табылады. Олар үкіметтер оларды тиімді басқара алмайтындай болып көрінген кезде сезіледі. Мысалы, құқық бұзушылық немесе жастардың жезөкшелігі.
CHECK THIS OUT
Разбогатела за 2 месяца: открываю доступ к своей схеме. Пользуйся
Невероятная история обогатила мужчину из Казахстана. Способ здесь
Сколько денег ты получишь в октябре. Жми на свою дату рождения
Оларда шешім бар
Шешім көбінесе үкіметтер мен қоғамдардың өздерінен саяси ерік-жігер мен шығармашылық шешімдерді талап ететініне қарамастан, әлеуметтік мәселелерді шешу әртүрлі деңгейдегі үкіметтер мен үкіметтік емес қоғамдық ұйымдар арасындағы бірлескен және ұжымдық іс-әрекеттер арқылы тиімді бола алады.
Олар уақыт бойынша өзгереді
Қоғамда дискриминацияның кез-келген түрі проблема болатындығы туралы хабардар болған кезде, сол проблеманың көзқарасының өзгеруі сол жерден басталады.
Яғни, мысалы, өткен ғасырларда әйелдерге қатысты жыныстық дискриминация қалыпты деп саналды, оларды тұрмыстық салада қалдыруға мәжбүр ететін ережелер мен заңдар болды.
Тарихта белгілі бір әйелдер болған қарама-қайшылықтарға байланысты бұл жағдай өзгере бастады, бұл оларға білім алуға, жұмысқа және саясатқа қол жеткізуге мүмкіндік берді: бұрын жыныстық дискриминация проблема болған жоқ; Егер қазіргі қоғам оны ұстап тұрса, солай болады.
CHECK THIS OUT
Разбогатела за 2 месяца: открываю доступ к своей схеме. Пользуйся
Невероятная история обогатила мужчину из Казахстана. Способ здесь
Сколько денег ты получишь в октябре. Жми на свою дату рождения
Әлеуметтік мәселелердің себептері
Себептері әр түрлі болуы мүмкін. Әдетте экономикалық, саяси немесе әлеуметтік теңсіздіктер елдегі осындай жағдайлардың негізгі себептері болып табылады.
Қоғам өз азаматтарына тең мүмкіндіктер тұрғысынан әділ емес болса, проблемалар көбірек болады. Егер қоғамның өте кең қабаттарына ең қарапайым, мысалы, тамақтануға жол берілмесе, бұл бүкіл қоғамға әсер ететін бірқатар жағдайларды тудырады.
Ең көп таралған себептердің тағы бірі - саяси және әлеуметтік теңсіздік. Соның айқын мысалы - АҚШ-тағы 1950-1960 жылдардағы қара халықты нәсілдік белгілері бойынша кемсіту кезіндегі азаматтық құқықтар үшін күресте. Олар тек 1965 жылы дауыс беруге қол жеткізді.
Әлеуметтік мәселелердің мысалдары
Кедейлік
Бұл әлеуметтік мәселелердің ең кең таралғаны, ал қалғандарының жақсы бөлігі іс жүзінде алынған. Кедейліктің әр түрлі деңгейлері бар, бұл тек ақшаның жетіспеушілігі туралы емес, сонымен қатар өндірістік аппараттан шығарумен байланысты.
Бүгінгі таңда әлемдегі 7 миллион сегіз жүз мың тұрғынның жартысына жуығы қайыршылықтың кез-келген түрінен зардап шегеді, ал 400 миллионнан астам бала өте кедей өмір сүруде.
Аш
Аштық - бұл кедейліктің, қақтығыстардың және климаттың өзгеруінің салдары.
Әлемдегі аштық 800 миллионнан астам жанға әсер етеді және көптеген қоғамдық, мемлекеттік және үкіметтік емес ұйымдар осы әлеуметтік апатты барынша азайту үшін жиналды.
Жұмыссыздық
Жұмыс бүкіл әлемдегі жеке адамдар мен отбасылардың негізгі табыс көзі болып табылады. Жұмыссыз жұмыскер үлкен физикалық және психикалық стресстерге, үлкен отбасылық шиеленістерге және әртүрлі қаржылық зардаптарға тап болады.
Соғыстардың орын ауыстыруы
Соғыстар - тағы бір үлкен әлеуметтік проблема. Қақтығыстар уақытында созылғанда, зардап шеккен адамдар, жалпы бейбіт тұрғындар, өмір сүру мүмкіндігін іздеу үшін өз елінен кетуге мәжбүр.
Бұған мысал ретінде Колумбияда көруге болады, мұнда миллионнан астам адам партизандық зорлық-зомбылық пен есірткі саудасымен күрестен жер аударылған; Сирияда 5 жылдан астам уақытқа созылған қанды азаматтық соғысқа байланысты немесе экономикалық жағдай 5 миллион венесуэлалықты бәрінен бас тартуға мәжбүр еткен Венесуэлада.
Білім алу мүмкіндігі аз
Халық немесе оның жекелеген салалары білім алуға қол жеткізуді шектеген кезде теңсіздіктер көбірек көрінеді. Бұл дегеніміз, балалар мен жастардың көп бөлігі өндірістік жүйеден тыс қалады, өйткені олардың жағдайынан шығуға мүмкіндік беретін тиісті дайындық болмайды.
Аз біліммен адамдар денсаулық туралы аз ақпарат алатындықтан, өздеріне аз қамқорлық жасайды. Бұл ұзақ мерзімді перспективада әлеуметтік мәселелерді тереңдетеді.
Қылмыс, нашақорлық және алкоголизм
Қылмыс, әдетте, кедейліктің жемісі болып табылады. Егер сіз жұмысқа қол жеткізе алмаған болсаңыз, ресурстарды алудың ең жылдам тәсілі - ұрлық.
Екінші жағынан, есірткі мен алкоголь - бұл жалтару жүйесі, ал жастар оларға құлап түскенде, олар ұйымдасқан қылмыстың оңай олжасына айналады. Демек, қылмыстық топтар әсіресе қалалардың кедей бөліктерінде көптеп кездеседі.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық
Бұл бұрыннан келе жатқан мәселе. Отбасындағы зорлық-зомбылық ерлі-зайыптылардың бірінің немесе екіншісіне ұрынуын білдірмейді, оған балалар жатады. Әйел балалармен бірге ең көп зардап шегетін болса да, кейбір отбасыларда ер адам зорлық-зомбылық пен қатыгездікке ұшырайды.
Мачо параметрлеріне байланысты ер адамдар әдетте зорлық-зомбылықтың бұл түрі туралы хабарламайды және үндемеуді жөн көреді. Отбасындағы зорлық-зомбылыққа ұшыраған адамдардың саны айтарлықтай көп және ол барлық әлеуметтік қабаттарда көрінеді.
Жыныстық дискриминация
Соңғы уақытқа дейін әйелдер жыныстық себептерге байланысты білім алуға және жұмысқа қол жетімділікті шектеп келген. Дәстүр үйде отыру және балаларға қамқорлық жасау керек, ал ер адамдар академиялық білім алып, үйдің асыраушысына айналуы керек деп ұйғарды.
Бұл өзгерді, бірақ әлі де әйелдер көп зардап шегетін жағдайлар бар; мысалы, жалақының теңсіздігі (алшақтық қысқарып бара жатқанымен) және уақытша және толық емес жұмыс уақытында жұмыс істеу (соңғысы, олардың балаларын қалдыратын адамдары болмағандықтан).
Нәсілшілдік
Нәсілшілдік - бұл нәсілге деген жеккөрушілік немесе менсінбеу, өйткені ол өзін төмен санайды. Нәсілшілдікке мысалдар ретінде нацистердің еврейлерді қудалауы; Құрама Штаттардағы қара нәсілділер мен латын халықтарына қарсы нәсілдік мәселелер; немесе Еуропада, Солтүстік Африка мен Азиядан көшіп келгендерге қарсы.
Жезөкшелік
Жезөкшелік дегеніміз - бұл сексуалдық қызметтерді ақшаға, жақсылыққа немесе кез-келген басқа игілікке айырбастайтын экономикалық қызмет. Оны әйелдер де, ерлер де қолданады (дәстүрлі түрде әйелдер жезөкше болғанымен).
Көптеген ғасырлар бойы бұған кішігірім зұлымдық ретінде «жол беріліп» келгенімен, жезөкшелік олардан ақша табу үшін адам саудасының қоздырғышы бола тұра әлеуметтік проблема болып саналады.
Төзімсіздік
Төзімсіздік діни, әлеуметтік немесе жыныстық сипатта болуы мүмкін (мысалы, гомосексуалистер мен ЛГБТ қоғамдастығының барлық адамдарына қарсы).
Бұл әртүрлі топтардың интеграциялануына жол бермейтін жабық компанияларға тән. Діни төзбеушіліктің мысалы ретінде Сауд Арабиясы сияқты кейбір мұсылман елдері бола алады, мұнда басқа дінге кіруге заңмен тыйым салынған.
Немесе коммунистік елдерде, егер сіз партияда болмасаңыз, баспанаға, денсаулыққа немесе білімге қол жеткізу мүмкін болмады.
Қорқыту
Технологиялық прогресс және сандық әлеуметтік желілердің көбеюі балаларға қорқыту жағдайларын көбейтті. Физикалық зорлық-зомбылық пен кибербұзушылық балалар мен жасөспірімдердің психологиялық әл-ауқатына ауыр зардаптар әкеледі.
Сыбайлас жемқорлық
Үстем таптың сыбайлас жемқорлық әрекеттері кең етек алып, әдеттегі жағдайға айналған кезде азаматтардың өмір сүру сапасы мен олардың тұрғын үй, денсаулық сақтау және білім беру сияқты құқықтарға қол жетімділігі қатерге ұшырайды.
Бұл сыбайлас жемқорлық әрекеттерін тоқтатудың жалғыз жолы - үкіметтерді осы мақсатта құрылған механизмдер мен азаматтардың қатысуы арқылы басқаруды бақылау.
Егде жастағы ересектердегі жалғыздық
Жалғыздық - бұл неғұрлым кең әлеуметтік желінің болмауымен немесе белгілі бір қалаған серіктестің болмауымен байланысты субъективті жағымсыз сезім ретінде анықталды. Бұл үлкен қалалардың қазіргі өмірімен байланысты проблема.
Қызықтыратын мақалалар
Гватемаладағы әлеуметтік мәселелер.
Перудегі әлеуметтік мәселелер.
Мексикадағы әлеуметтік мәселелер.
Колумбиядағы әлеуметтік мәселелер.
Әдебиеттер тізімі
-
Шнайдер, Дж. (1985). Әлеуметтік мәселелер теориясы: құрылысшы көзқарасы. Жыл сайынғы әлеуметтануға шолу, No11, б. 209-229. Yillikreviews.org сайтынан алынды.
-
Suárez, F. M. (1989). Әлеуметтік проблемалар және жаппай әлеуметтік бағдарламалар. Латын Америкасы Экономикалық Комиссиясының Репозиторийі (ECLAC). Repository.cepal.org сайтынан алынды.
-
Мартин-Криадо, Э. (2005). Жастар проблемаларының құрылысы. Богота: Көшпенділер журналы, Орталық университет, N ° 23, б. 86-93. Redalyc.org сайтынан алынды.
-
Әлеуметтік мәселелер. (2020). Concept.de сайтынан алынған.
-
Әлеуметтік мәселелердің себептері (2020). Заң, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың сандық платформасы. Leyderecho.org сайтынан алынды.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-7
|
Бөлім: |
2-бөлім.Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Әлеуметтік теңсіздік жаһандық проблема ретінде |
|
Сабақтың мақсаты |
- жаһандық мәселе бойынша өз көзқарасыңызды және оның қалай дамығанын сипаттау; |
|
Бағалау критерийі |
Қосымша ақпарат көздерінен алынған мәліметтерден қорытынды жасау, өз көзқарасын білдіру. |
|
Құндылықтарды дарыту |
Құрмет, ынтымақстастық, өмір бойы оқу, азаматтық жауапкершілік, ашықтық |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі: 1. Қызығушылықты ояту. Ұжымдық жұмыс. «Ой шақыру» стратегиясы «Сұрақ-жауап» әдісі арқылы өз гипотезасын айтады. Қазақстанның әлеуметтік теңсіздік жаһандық проблема ретінде мәселесі бар ма?Жауабыңызды дәлелдейтін қандай мысал келтіре аласыз?
2. Сабақтың мақсатын белгілеу. Мұғалім: Оқу мақсатын ұсынады Оқушы: Оқу мақсатына негіздеп, бағалау критерийлерін құрастырады. Мұғалім/оқушы: Күтілетін нәтижені белгілейді. |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Мағынаны тану кезеңі: Оқылымалды тапсырмасы. Жұптық жұмыс. «Ой толғау» стратегиясы 2 минуттық бейнебаянды тамашалап, мәселеге қатысты ақпаратты «INSERT» әдісі бойынша дәптерге түртіп алады. Мәліметтерге сүйене отыра, өзара оймен бөліседі. Дескрипторы: мәселені анықтайды: өз ойымен бөліседі. Бағалау: Жұптық (бірін бірі) бағалау Кері байланыс: Қалай ойлайсыз ой толғау несімен пайдалы болды? Оқылым тапсырмасы. Жеке жұмыс. Емтиханға дайындық Тұжырымдарды мәтін бөліктерімен сәйкестендіреді. А мәтіні:Ерекше талғаммен жасалған Террасет мектебі Вирджиния штатының Рестон қаласында орналасқан. 70 жылдары салынған ғимараттың білім ордасына айналғанына 40 жылға жуық уақыт болды. Естеріңізде болса, 70 жылдары Америкада үлкен дағдарыс болған еді. Бұл оқиға өзін-өзі жылытатын, энергияны үнемдейтін мектептің ашылуына тікелей әсер етті. Жер астында орналасқан бұл мектеп, өзін жылытып қана қоймай, суыта да алады. Ал осы мектепте оқитын балаларды «Жер асты оқушылары» деп атауға болады. Бұл жерге туристердің көп келетініне қарамастан, сабақтар өз уақытымен өтеді. Ә мәтіні: Келесі экзотикалық мектеп Камбоджадағы Тонлесап өзенінің үстінде орналасқан Кампонг Луонг мектебі жайында болады. Бұл аймақтағы дүкен, үй, ғимарат атауысының барлығы дерлік судың үстінде орналасқандықтан, жүзетін мектепке тұрғындар таң қалмайды. Бұл мектепте 60 оқушы бар. Оның қырығы әке-шешесі балық аулау кезінде суға батып кеткендіктен, жетім қалған. Мектептің ішінде бір ғана сынып бар. Ол жерде оқушылар сабақ оқып, бос уақытын өткізеді. Ал мектепке кір жуатын кіршімен жүзіп барады.Туристер жетім балаларға киім-кешек, тәтті тағамдар апарып беретіндіктен, ата-аналарының жоқтығы аса байқалмайды. Б мәтіні: Бұл мектепті заманауи өнер туындысы деп атауға болады. Әдеттегі мектептен тек ғимаратымен ғана емес, білім сапасымен де ерекшеленеді. Ғимараттың ішінде әр сыныпты бөліп тұратын қабырғалар жоқ. Мектептің жүрегі әрі төрт қабатты біріктіруші – баспалдақтар ғана. Баспалдақтан өзге оқушылар демалып, үй тапсырмасын орындайтын дивандар жайғасқан. Мектеп оқушылары «Біздің арамызды бөліп тұратын керегелер жоқ, әрі шаңырағымыз биік» дейді. Бұл сөздердің астарында үлкен философиялық мән жатыр. Оқушылар электронды кітаптар мен интернет мәліметтерін еркін пайдаланады. «Мектеп – жас ұрпақтың арманы мен мақсаттары өмір сүретін шеберхана, егер болашақта ел болам десең, осы шеберхананы мықтап ұста» деген Анри Барбюстің сөзі еске түседі. В мәтіні: Гуйчжоу провинциясының тұрғындары өте қарапайым. Осы қарапайымдылықтарының салдарынан ұзақ уақыт бойы білім ала алмай жүрген еді. Ең алғашқы мектептері 1984 жылы ашылған болатын. Заманауи мектеп ашуға қаражаттары болмағандықтан, оны үңгірден жасаған. Мұнда сынып, спорт алаңы және демалыс бағы бар. Ашылар кезде бір ғана сынып болады деп жоспарланған мектепте 186 бала оқиды. Әр бала мектепке 6 сағат бойы жол жүріп келеді. Осы сәтте армяндардың «Көп өмір сүрген білмейді, көп жүрген біледі» деген мақалдары еріксіз еске түседі. Мектеп қандай үлгіде салынса да, бірінші орында оның оқушыларға бере алатын тәрбиесі тұрады. 1. Өнер-білім бар жұрттар тастан сарай салғызды... 2. Шәкірттерге қойылған лақап ат білім ошағының орналасу жеріне байласты болды. 3. Білім алушыларды ортақтастырған ауыр тағдыр еді. 4. Мектеп – ел ертеңі. 5. Сырттағы келіп-кетушілер оқу үдерісіне еш кедергі жасамайды. 6. Нәтижесінде өзін-өзі қамтамасыз ететін мектеп салынды. 7. Сәулетімен де, оқушылардың оқу үлгерімімен де мақтанарлық мектептің бірі. 8. Саяхатшылардың созған қол ұшы өмірдің ащы тұстарын білдіртпеді. 9. Білім нәрін сусындаушылар заманауи өнертабыстарды қысылмай қолданады. 10. Бәрі бір үйдің баласындай тату-тәтті өмір кешеді. Дескрипторы: мәтін мазмұнын түсінеді: тұжырымдарды дұрыс сәйкестендіреді. Бағалау: Кілттер арқылы өздігінен бағалау (әр дұрыс жауапқа 1 балл) Жауап кілттері: 1-B 6-А 2-A7-Б 3-Ә 8-Ә 4-Б 9-Б 5-А 10-Б
Кері байланыс: Толық балл жинақтауға не септігін тигізді/тигізбеді? Неге? Қорытынды кезең: Оқылымнан кейінгі тапсырма Топтық жұмыс. Дифференциациялық тапсырма
Қазақстан және әлем елдері білім саласындағы әлеуметтік теңсіздік мәселесін салыстыра отырып, өз көзқарасын білдіреді.Қорытынды жасайды. 1-рөл: Суретші – кесте, диаграмма, т.б. құрастырады 2-рөл: Сарапшы – ақпаратқа сараптама жасайды 3-рөл: Сыншы – ақпаратқа өз көзқарасын білдіреді 4-рөл: Қорытушы – ақпаратқа қорытынды жасайды 5-рөл: Бағалаушы – екінші топтың жауабын бағалайды
Дескрипторы: мәселені салыстырады; өз көзқарасын білдіреді; қорытынды жасайды. Бағалау:Кесте бойынша топтық бағалау
Кері байланыс: Ұжымдық. «Бір плюс, бір минус» стратегиясы. Тапсырмаларды орындау барысында сәтті шыққан бір кезең, сәтсіз шыққан бір кезең туралы айтады. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. Дескриптор: өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
слайд https://www.youtube.com/watch?v=KNBtU-hHugk Асхат Аймағамбетов: Білім саласындағы теңсіздікті жоюымыз керек / ASHYQ ALAŃ (Ашық алаң) 3А парағы
|
||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Үйге тапсырма |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект
|
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-8
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Әлеуметтік теңсіздік. Себептері |
|
Сабақтың мақсаты |
Әлеуметтік теңсіздіктің себептерін қосымша ақпарат көздерінен алынған мәліметтерден қорытынды жасау, өз көзқарасын білдіру. |
|
Бағалау критерийі |
|
|
Құндылықтарды дарыту |
Өзіне және айналадағыларға құрметпен қарау, пәнге деген қызығушылығын арттыру. |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру: -оқушылардың сабаққа қатысын тексеру; - сабақ мақсатымен таныстыру; - жетістік критерийін ұсыну Сынып 2 топқа бөлінеді. Тақтадағы 2 бөлікті толтырады. 1-топ: Әлеуметтік теңсіздік. 2-топ: Әлеуметтік теңсіздік себептері Алдыңғы сабақпен байланыстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Мағынаны тану кезеңі: Оқылымалды тапсырмасы. Жұптық жұмыс. «Ой толғау» стратегиясы 2 минуттық бейнебаянды тамашалап, мәселеге қатысты ақпаратты «INSERT» әдісі бойынша дәптерге түртіп алады. Мәліметтерге сүйене отыра, өзара оймен бөліседі.
Топтық жұмыс. Дифференциациялық тапсырма
Жергілікті, жаһандық түрлі саласындағы әлеуметтік теңсіздік мәселесін салыстыра отырып, өз көзқарасын білдіреді.Қорытынды жасайды. 1-рөл: Суретші – кесте, диаграмма, т.б. құрастырады 2-рөл: Сарапшы – ақпаратқа сараптама жасайды 3-рөл: Сыншы – ақпаратқа өз көзқарасын білдіреді 4-рөл: Қорытушы – ақпаратқа қорытынды жасайды ЕБҚ оқушыларына (есту, көру, қабылдау деңгейі төмен)қосымша қолдау көрсету мақсатында үлестірме материал беріледі. «Балықтың қаңқасы» топтарда қорғайды Мәтінді оқу / Әлеуметтік теңсіздік туралы қандай ақпарат береді/ «Қаңқаның басында» мәтінде қарастырылатын проблема белгіленеді Проблема Әлеуметтік теңсіздік болса дәлелдер келтіреміз Қорытынды жасаймыз
ЕББ оқушыға суреттер/иллюстрациялар ұсынылады; |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. Дескриптор: мәселені салыстырады; өз көзқарасын білдіреді; қорытынды жасайды.
Дескриптор: Әлеуметтіктеңсіздіктің себептерін анықтайды; Әлеуметтіктеңсіздіктің ссалдарын жазады; өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады Ұжымдық. «Бір плюс, бір минус» стратегиясы. Тапсырмаларды орындау барысында сәтті шыққан бір кезең, сәтсіз шыққан бір кезең туралы айтады. |
Ақпараттық мәтін
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс
Үйге тапсырма Әлеуметтік теңсіздік. Себептері |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Әлеуметтік теңсіздік - жеке индивидтер, әлеуметтік топтар, қабаттар, таптар тік әлеуметгік мобильділік иерархиясының әр-түрлі сатыларында тұратын, өмірлік тең емес және қажеттіліктерді қамтамасыз етудің мүмкіндіктерге ие әлеуметтік дифференциацияның ерекше түрі
Қосымша №2
леуметтік теңсіздік - бұл өткеннің қалдықтары және ұмытуға ұқсайды, бірақ қазіргі заманғы шындық - бүгінгі күні қоғамдағы бір немесе бірнеше стратификация, яғни әлеуметтік теңсіздіктен зардап шеккен адамдарға әділетсіздік сезімін тудырады.
Әлеуметтік теңсіздік - бұл не?
ad
Әлеуметтік сыныптың теңсіздігі адам эволюциясының ежелгі дәуірінен қалыптасты. Әртүрлі елдердің тарихы адамдарға қысымшылық пен құлдылыққа әкелетін нәрсенің айқын дәлелі болып табылады - бұл мутаулар, аштық тәртіпсіздіктер, соғыс және революция. Бірақ қан арқылы тағайындаған бұл тәжірибе ештеңе үйретпейді. Ия, қазір жұмсақ, жабық пішінді алды. Әлеуметтік теңсіздік дегеніміз не және оның бүгінгі күні қандай бейнесі бар?
Әлеуметтік теңсіздік - адамдардың мүмкіндіктерін, артықшылықтарын және құқықтарын тең емес пайдалануды білдіретін қоғамдағы өз ұстанымдарына сәйкес сыныптарды, қоғамдарды немесе топтарды бөлу немесе саралау. Егер әлеуметтік теңсіздік баспалдақ түрінде схемалық түрде ұсынылса, онда ең төменгі деңгейде қысымға ұшырайтын, кедей және зұлымдық үстіндегі және бай адамдар, қолында билік пен ақша бар адамдар болады. Бұл кедейлер мен байларға қоғамның стратификациясының негізгі белгісі. Әлеуметтік теңсіздіктің басқа да көрсеткіштері бар.
Әлеуметтік теңсіздіктің себептері
Әлеуметтік теңсіздіктің себептері қандай? Экономистер негізгі байлықты мүлікке тең емес қарым-қатынаста және тұтастай алғанда материалдық байлықтың таралуымен көреді. Р. Мишель (неміс социологы) сол адамдар таңдаған үкіметтік аппараттарға үлкен артықшылықтар мен өкілеттіктер берудің себебін көрді. Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркхеймдің пікірінше әлеуметтік теңсіздіктің себептері:
-
Қоғамға ең жақсы пайда әкелетін адамдарды, олардың бизнестегі ең жақсы мүмкіндіктерін көтермелеу.
-
Жалпы қоғамнан бөлетін, адамның бірегей қасиеттері мен қабілеттері.
Әлеуметтік теңсіздіктің түрлері
Әлеуметтік теңсіздіктің формалары әртүрлі, сондықтан бірнеше классификация бар. Физиологиялық сипаттамалары бойынша әлеуметтік теңсіздіктің түрлері:
-
жасы - белгілі бір жас аралығындағы барлық адамдарға қолданылады, бұл жалдау кезінде байқалуы мүмкін, жастар тәжірибесі жетіспегендіктен қабылданбайды, қарт адамдар үлкен тәжірибесі бар, олардың орнына өздерінің басшыларының тұрғысынан болашағы зор;
-
әлеуметтік сексуалдық теңсіздік - мұнда әйелдердің кемсітуі сияқты мұндай құбылыстарды қарастыруға болады, ол елдің экономикалық өміріне қатысатын жауапты лауазымдарды атқаратын бірнеше әйелдің «күйеуі үшін» рөлін атқарады;
-
әлеуметтік этникалық теңсіздік - кіші этникалық топтар, «ақ расада» емес, ксенофобия мен нәсілшілдік сияқты құбылыстардың көбіне қысымға ұшырайды.
ad
Қоғамдағы мәртебеге қатысты әлеуметтік теңсіздік:
-
байлық болмауы / қолжетімділігі;
-
биліктің жақындығы.
Әлеуметтік теңсіздіктің көрінісі
Әлеуметтік теңсіздіктің басты белгілері еңбек құбылысы сияқты құбылыста байқалады. Адамның қызметі әртүрлі және әр адамға кейбір таланттары мен дағдылары, өсу қабілеті беріледі. Әлеуметтік теңсіздік қоғам үшін дарынды және болашағы бар адамдарға артықшылықтарды қайтару ретінде көрінеді. Қоғамның стратификациясы немесе стратификация («қабаттар» деген сөзден - геологиялық қабат) - иерархиялық баспалдақтың теңестірілуі, сыныптарға бөлінуі және бұған дейін олар құлдар мен құлдар, феодалдар мен қызметшілер болған болса, онда қазіргі кезеңде ол келесіге бөлінеді:
-
жоғары сыныпты;
-
орта тап;
-
кедей (әлеуметтік осал);
-
кедейлік шегінен тыс.
Әлеуметтік теңсіздіктің зардаптары
Әлеуметтік теңсіздік пен кедейлік, планетаның негізгі ресурстары тек таңдаулармен ғана пайдаланылуы мүмкін, себебі халық арасында қақтығыстар мен соғыс тудырады. Салдар біртіндеп дамып келеді және көптеген елдердің баяу дамуында көрініс табуда, бұл экономиканың прогресі де төмендейді, демократиялық жүйе өз ұстанымын жоғалтады, шиеленіс, қанағаттанбау, психологиялық қысым, қоғамда әлеуметтік дисгармония өсуде. БҰҰ деректері бойынша әлемдегі ресурстардың жартысы жоғары элита (әлемдік үстемдік) деп аталатын 1% -на ие.
Әлеуметтік теңсіздікті қамтамасыз ету
Қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік құбылыс ретінде тек жағымсыз қасиеттерге ие болмайды, егер оң жағынан әлеуметтік теңсіздікті қарастырсақ, маңызды нәрселерді атап өтуге болады, оларға қарап, ойдың барлығы «Күн астында болуы керек» деген ой пайда болады. Адам үшін әлеуметтік теңсіздікті қамтамасыз ету:
ad
-
Сіздің бизнесіңіздегі ең жақсы болуға, таланттар мен қабілеттеріңізді арттыруға ынталандыру;
-
кедейліктен шығуды қалайтындарға ынталандыру;
-
экономикалық салада тапсырыс беруге, капиталды өндіретін ресурстарға иелік етуге, капиталы жоқ адамдарға ғана емес, сонымен қатар өздерін және өз отбасыларын тамақтандыруға қабілетті адамдар.
Тарихтағы әлеуметтік теңсіздіктің мысалдары
Әлеуметтік теңсіздіктер немесе стратификация жүйелерінің мысалдары:
-
Құлдық - құлдықтың төтенше дәрежесі, ертеден бері белгілі әлеуметтік теңсіздіктің өзіндік түрі.
-
Каст . Әлеуметтік теңсіздіктің каста байланысы арқылы анықталатын антикалықтан қалыптасқан әлеуметтік стратификация түрі бала туғаннан туған бала белгілі бір кастқа тиесілі болды. Үндістанда каста адамның туылуы өткен өмірдегі істеріне байланысты деп есептелді. Тек 4 каст: ең жоғары - брахмана, кшатрия - жауынгерлер, вайисия - сатушылар, саудагерлер, судрастар - шаруалар (төменгі каста).
-
Estates . Жоғарғы ғимараттар - дворянство мен дінбасылары мүлікті мұрагерлікпен беру құқығына ие болды. Артық емес сынып - қолөнершілер, шаруалар.
Әлеуметтік теңсіздіктің қазіргі заманғы нысандары
Қазіргі заманғы қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік - бұл тән қасиет, сондықтан функционализмнің әлеуметтік теориясы стратификацияны жағымды түрде қарастырады. Американдық әлеуметтанушы Б. Барбер алты өлшемге негізделген әлеуметтік стратификацияның заманауи түрлерін бөлісті:
-
Престиж мамандығы.
-
Биліктің болуы.
-
Табыс және табыс.
-
Діни көзқарас.
-
Білімнің, білімнің болуы.
-
Бұл этникалық топқа, ұлтқа жатады.
ad
Әлемдегі әлеуметтік теңсіздік
Әлеуметтік теңсіздік мәселесі нәсілшілдікке, ксенофобияға және жынысына негізделген кемсітушілікке негізделген. Әлемдегі әлеуметтік теңсіздіктің ең индикативтік өлшемі - халықтың әртүрлі табысы. Көптеген жылдар бұрын бүкіл әлемдегі қоғамдағы стратификацияға әсер ететін факторлар өзгермейді:
-
қалалық немесе ауылдық жерлерде өмір сүру тәсілі - ауылда еңбекке ақы төлеу қалаға қарағанда аз, ал жағдай көбінесе нашар, ал жұмыс көп;
-
әлеуметтік рөлдер (анасы, әкесі, мұғалімі, лауазымды адамы) - мәртебесін, беделін, биліктің, мүліктің болуын анықтау;
-
еңбек бөлінісі - физикалық және зияткерлік еңбекті әртүрлі тәсілдермен төлейді.
Әлеуметтік теңсіздікті жою мүмкін бе?
Құжаттарда құжатталған тарих әлеуметтік теңсіздік болмайтын және қоғамның қабаттарына бөлінуі болмайтын уақытты білмейді. Бірақ кейде өте ауыр бұрмалаушылық бар, соның салдарынан адамдар зардап шегеді, демек, билік өкілдерінің міндеті қоғамның дамуына ұмтылу және экономикалық процестерді тоқтап қалмау және халық арасында кедейлікті жоғарылату емес. Әлеуметтік теңсіздікті жеңу жолдары:
-
әлеуметтік қызметтерді дамыту;
-
тегін жоғары сапалы медицина мен білімнің болуы;
-
кедейлер мен мүгедектерге көмек көрсету;
-
нормативтік актілерді, заңдарды, ақшалай өтемақыны, қоғамның қорғалмаған топтарын (ардагерлер, мүгедектер, жалғызбасты аналарды) қорғау;
-
мүгедектер үшін жұмыс орындарын қамтамасыз ету;
-
ерлерге де, әйелдерге де жалдау кезінде тең мүмкіндіктер беру.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-9
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Әлеуметтік теңсіздікті жеңу жолдары |
|
Сабақтың мақсаты |
- дәлелдерді, себептер мен мәлімдемелерді растау үшін дәлелдемелерді зерттеу және талдау. |
|
Бағалау критерийі |
Әлеуметтік теңсіздікті жеңу жолдарын анықтайды; Әлеуметтік теңсіздікті жеңу жолдарын сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өмір бойы білім алу: өзіне қажетті білім алу кезінде білімнің қажеттілігін түсінуге тәрбиелеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыру мақсатында ой шақыру -Қайырымдылық қорына ақша аударудан рекорд жасаған Билл Гейтс. 1994 - 2010 жылдар аралығында $28 млрд қайырымдылық қорына аударған екен. -Қалай ойлайсыздар әлеуметтік теңсіздікті болдырмау жолдары қандай? Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
|
Сабақтың ортасы |
Сөздік жұмысы ауқатты, қаржыгер, табыс, тиесілі, кедергі, тұрақ, әлеуметтік теңсіздік, жақын тұру, мәжбүр болу, әлеуметтік теңсіздік, кеңсе қызметі, кедейліктің шегі, зардап шегу, білім беру жүйесі (оқушылар мұғалім үстелінен 1-1-ден жаңа сөз алады\ берілген уақыт ішінде мағынасын\ аудармасын тауып, сыныпқа түсіндіреді). Топқа бөлу: сан ретімен Тыңдалым мәтінімен жұмыс. https://www.youtube.com/watch?v=CBk3etw4gC0 Т.Мәтінді тыңдау кезінде: 1)Ақпараттарды теріп жазыңыз (топпен). 2) мәтінде көтерілген мәселелер тізбегін жасаңыз. Мәтінді тыңдап болған соң: 1)Ақпараттар жарысы 2) Маңыздылық аймағы\ мәселелерді өзектілігіне қарай орналастыру\дайын кесте ұсынылады ЕБҚ оқушылар негізгі термин сөздерді мәтіннен анықтайды; Автор орындығы. Оқушы өз қалауы бойынша жетістік критерийіне сүйене отырып, Әлеуметтік теңсіздікті жеңу жолдары тақырыбында өзге пікірлерге коментарий жасайды және өз пікірін жеткізеді (жаңа сөздерді қолдану) Т. Бразилия мемлекетінің \ Зимбабе мемлекетінің білім министріне хат жазу\ресми стильде (көлемі 100-120 сөз) Хаттың құрылымы: - амандасу\жазу себебі\ көтерілген мәселе туралы нақты дерек келтіру\мәселені шешу жолдарын ұсыну\ қорытындылау\ аты –жөні, уақыты Хатты оқу дауыс ырғағы, мәнері жақсы оқушыға тапсырылады\ мұғалім таңдауы ЕБҚ: оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастары және мұғалім диалог арқылы қолдау жасайды
|
мәтінде қозғалған мәселелерді анықтай алады; көтерілген мәселе бойынша қорытынды ой ұсына алады. дескриптор: -мәселелерді тізбектеп жазады - өзектілігін анықтайды - қорытынды ой ұсынады Жетістік критерийі: түрлі тақырып бойынша айтылған пікірлерге баға бере алады; пікірін басқалардың көзқарасымен байланыстыра отырып жеткізеді. (А6) дескриптор: -пікірлерді сараптап жазып алады -пікірлерді талдап, баға береді -өзгенің көзқарасын анық түсінеді - өз көзқарасын өзгенің көзқарасымен байланыстырады. өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін Үлестірмелі қағаздар Суреттер Тірек-сызбалар Кесте ҚБ парағы |
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Табыс сатысы» әдісі: сатының суреті, сатының 1 - баспалдағы Мен.............. БІЛЕМІН 2 - баспалдағы Мен.................. ТҮСІНЕМІН, 3 - баспалдағы Мен............. ЖАСАЙ АЛАМЫН Үйге тапсырма Ғаламдық тақырыптардағы көтерілген мәселелер |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Әлемдік картасы Адамның даму теңсіздігінің индексі 2014 жылы. Бұл индекс қоғамдағы орташа адамның Адами дамуын анықтайды.
Әлеуметтік теңсіздік белгілі бір қоғамдағы ресурстар біркелкі емес, әдетте арқылы бөлінген кезде пайда болады нормалар адамдардың әлеуметтік тұрғыдан анықталған санаттары бойынша нақты заңдылықтарды тудыратын бөлу. Бұл билік, дін, туыстық, бедел, нәсіл, этнос, жыныс, жас, жыныстық бағдар және таппен туындаған қоғамдағы әлеуметтік тауарларға қол жетімділікті саралау артықшылығы. Әлеуметтік теңсіздік, әдетте, нәтиженің теңдігінің жоқтығын білдіреді, бірақ баламалы түрде мүмкіндікке қол жетімділіктің теңдігінің болмауы тұрғысынан тұжырымдамалануы мүмкін.[1] Әлеуметтік құқықтарға еңбек нарығы, табыс көзі, денсаулық сақтау және сөз бостандығы, білім, саяси өкілдік және қатысу жатады.[2] Байланысты әлеуметтік теңсіздік экономикалық теңсіздік, әдетте негізінде сипатталады табыстың тең емес бөлінуі немесе байлық, әлеуметтік теңсіздіктің жиі зерттелетін түрі. Пәндері болғаны
Қосымша №2
Мен Ұлыбританияда дүниеге келдім, қазір де осында тұрамын. Мен 18 жасқа толғанға дейін мектеп пен колледжге барамын. Егер мен ауырып қалсам, ата-анам маған ақша төлемейді, себебі менің сақтандыру полюсім бар. Біздің үйдегі ауызсу таза және қауіпсіз. Не ішіп, не жеймін демеймін. Егер жұмысым болмаса, мемлекет ары қарай өмір сүруімді қамтамасыз етеді. Егер маған біреу қастандық жасаса, мен полицияға барып шағымданамын. Менің ойымша, мен 70 жасқа дейін өмір сүремін.
Мен Зимбабада дүниеге келдім. Менің әкем шетелдік компанияда жұмыс істейді. Біз Харарда жеке бассейні бар үлкен үйде тұрамыз. Мен халықаралық жеке мектепте оқимын. Ауырып қалсам, дәрігер үйге келеді. Біздің үйде тамақ жеткілікті. Біз арнайы бөтелкедегі суды ішеміз. Болашақта білімімді Еуропада жалғастарамын. Маған және отбасыма зұлымдық жасалса, полиция немесе қарулы күш көмектеседі. Мен өз елімдегі адамдарға қарағанда, ұзақ өмір сүремін деп ойлаймын.
Мен Зимбабада дүниеге келдім және сол жерде өмір сүремін. Менің ата-анам фермерлер. Олардың кішігірім жері бар. Мен мектепке бара алмаймын, себебі ата-анама су мен отын үшін жеткілікті ақша табуға көмектесемін. Біз күніне бір рет қана тамақтанамыз және суды өзеннен аламыз, сондықтан көп ауырамыз. Ауырып қалсам, дәрігер келмейді, біздің ақшамыз дәрігерге қаралуға жетпейді. Полиция бізге көмектеспейді, себебі олар бізді оппозициялық партияны қолдайды деп ойлайды. Мен 35 жастан артық өмір сүрмейтін шығармын.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-10
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Қақтығыстар. Ұғымы. Түрлері |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушылар қақтығыстар ұғымын анықтап,оның түрлерін түсіндіреді; |
|
Бағалау критерийі |
Қақтығыстар ұғымын анықтайды; Қақтығыстар түрлерін ажыратады; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өзіне және айналадағыларға құрметпен қарау, пәнге деген қызығушылығын арттыру. |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі Қызығушылықты ояту. «Қақтығыс» тақырыбына қатысты берілген сурет қиындыларын (пазл) таңдау арқылы топқа бөлінеді. «Пазл» әдісі Экранда көрсетілген 1-6 дейінгі бинго шарларын таңдай отырып, ондағы сұрақтарға жауап беріңдер. (Оқушылар өздері қалаған санды таңдап, ішіндегі жасырын сұрақтарға жауап береді
3 
4 6 2 1
5 .)
Сабақтың тақырыбы мен мақсаты таныстырылады. |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Топтық тапсырмасы Берілген мәтіндерді мұқият оқып, идеясын анықтап, ішінен негізгі ақпараттар мен деректерді анықтаңдар.
«Зерттеу кестесі» әдісі ҚБ.«Цукерман таяқшалары» әдісіарқылы оқушылар бір-бірінің кестелерін ауыстырып, тексеру арқылы бағалайды. ЕБҚ оқушы (көру және есту қабілеті төмен) сұрақтарға жауапты жазбаша ұсынады. Жұптық тапсырма: «Қақтығыс тұрлері» Оқыған мәтіндерден жинақтаған негізгі ақпарат пен деректерді басшылыққа ала отырып, күрделі жоспар құраңдар.Құраған жоспарларыңызбен өзара алмасыңыздар. Жоспардың күрделілігіне назар аудара отырып, бір-бірлеріңізді тексеріңдер. «Пирамидалық талқылау» әдісі Жинақталған материалдар негізінде құрған жоспарларыңдынегізге ала отырып, аралас құрмалас сөйлемдіқолданып, «қақтығыс болдырмау жолдары» тақырыбында мақала жазыңыздар. Мақала жазу барысында критерийді басшылыққа алыңдар. ЕБҚ оқушыларына (есту, көру, қабылдау деңгейі төмен)қосымша қолдау көрсету мақсатында үлестірме материал беріледі. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Дескриптор: Берілген мәтінді мұқият оқиды; Мәтіннің негізгі идеясын анықтайды; Мәтін ішінен негізгі ақпараттар мен деректерді табады. Оқушылар 4 бөлікке бөлінген флипчартқа әр оқушы жазылым алды кезінде іздестірген мәліметтерін басшылыққа ала отырып, күрделі жоспар жазады. |
ҚБ.«Цукерман таяқшалары» әдісіарқылы оқушылар бір-бірінің кестелерін ауыстырып, тексеру арқылы бағалайды. ҚБ. «Екі жұлдыз бір ұсыныс» әдісі арқылы оқушылар бір-бірінің жұмыстарын тексеру кезінде бағаламайды, екі оң сәтті анықтап, мадақтайды. Бір ұсыныс арқылы толықтыру жөнінде бағыт береді.
|
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс
Үйге тапсырма «Қақтығыс» туралы 5 мақал-мәтелдер іздеп, жазып келу; «Бейбітшілік – ел тілегі» тақырыбына кітапша, альбом жасау; «Бірлік пен бейбітшілік – біздің ортақ мүддеміз!» тақырыбында проблемалық мақала жазу; |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
"Қақтығыс" ұғымы әлеуметтік-саяси
күштердің, саяси қатынас субъектілерінің текетірестері өтетін
ерекше саяси жағдайды білдіреді. Бұның өзі әрекеттің тікелей
процесі, мұнда қарсы тұрушылықтың шынайы фактілері бар. "Дағдарыс"
және "қақтығыс" ұғымдары қоғамдық өмірде әлеуметтік практиканың
өзара байланысты кезеңдерін бейнелейді. Қақтығыстың негізі
жағдайдың дағдарыстығы болып табылады. Дағдарыс саяси қатынас
субъектілерін белсендіре түсіп, олардың текетірестеріне әкеліп
соқтырып, қақтығысты тудырды. Сондықтан да қақтығыстың өткірлігі
дағдарыстың дамуына, оның пісіп-жетілу дәрежесімен тікелей
байланысты.
Дағдарыстар тәрізді қақтығыстарды да көріну сфералары бойынша
жіктеуге болады: экономикалық, саяси, құқықтық, діни, этникааралық
және т.б. Дегенмен осылардың барлығы әлеуметтік қақтығыстардың
әрқилы формалары болып табылады, өйткені қақтығыстарда әрекет
етуші, қақтығысушы субъектілер өздерінің экономикалық, саяси,
құқықтық, діни, этникалық және басқа да мүдделерін түсінетін және
олардың үстемдігі мен жүзеге асуына ұмтылатын адамдар. Қақтығыстар
саяси қатынастар субъектілерінің іс-әрекеттері нәтижесінде
шешіледі.
Осы
ретте қақтығысқа қатысушы күштердің іс-қызметтерінің шынайы
түрткілерін айқындау аса маңызды саясаттанулық проблема. Өйткені
шынайы түрткілерде қақтығыстың себептері, өзіндік "құпиясы" бар.
Саясаттану ғылымы оны қақтығысушы субъектілердің мүдделерінің
иерархиялық принципінен шыға отырып анықтайды. Мүдделердің
иерархиялық жүйесінде материалдық, экономикалық мүдделер негізгі
мәнге ие. Алайда олар саяси қатынастарда таза күйінде көрінбейді,
себебі олар қажетті идеологиялық тартымдыққа ие емес. Осы мүдделер
қоғамдық өмірдің әрқилы сфераларында белгілі бір өзгерістерге
ұшырайды және осының нәтижесінде саяси қызметтің мотивациясы
жеткілікті тұрғыда күрделі мазмұнға ие болады.
Демек, саясаттану әдістемелік тұрғыда саяси акциялардың терең де
ақиқат негіздерін, "құпияларын" ашуға тиіс болса да, ол қақтығыстан
шығуды көздейтін ғылым ретінде сыртқы түрткілерге яғни өзекті,
шынайы өмірде әрекет ететін саяси қызметтің негіздеріне баса назар
аударады және осы негізде мүдделердің түйісуін қамтамасыз етуге
және келісім мен ынтымақтастық платформасын жасақтауға
ұмтылады.
Саяси қақтығыс әрекет үшін қажетті саяси қатынастардың шиеленісін
қамтамасыз ететін түрткілерді өзінде ұстайды. Саяси конфронтацияны
жасайтын осы түрткілерде әртүрлі шынайы әлеуметтік қағидалар
(меншікке, саяси жүйелерге, идеологиялық принциптерге, этникалық,
өнегелік, діни-конфессионалдық құндылықтарға және т.б. қатынас
болуы мүмкін. Бұл қағидалар саяси құмарлықты оятады,
қоздырады, өйткені олар өздерінің әлеуметтік мәні бойынша шынымен
фундаменталды және ұзақ жылдар бойы адамдардың тіршілік
әрекеттеріне ықпал етеді, себебі олар экономикалық, әлеуметтік,
саяси, рухани ортаны анықтайды. Тұтастай алғанда, қақтығысты саяси
жағдайлар үшін тән:
- біріншіден, оларға айырмашылық, қарама-қайшылық, кей жағдайларда
олардың антагонизміне алып келетін мүдделердің қайшылығы тән
қақтығысушы тараптардың, қақтығыс субъектілерінің болуы. Бірақ
мүдделер әрқилы болғанымен, олар әлеуметтік тұтастықтың ішінде
қызмет етеді, яғни ортақ базалық негізге ие, мәселен саяси
конфронтацияға дейін таптық күрес дамитындығы жалпыға мәлім, бірақ
осы жағдайда барлық күресуші таптар қол жеткізілген материалдық
және рухани мәдениетті, қоғамның өркениеттік деңгейін, тұтастығын
сақтауға мүдделі болады;
- екіншіден, қоғамдағы өмір сүріп отырған және қақтығысушы
тараптардың арасындағы саяси қатынастардың шиеленісу деңгейін
көрсететін қақтығыстың өткірлік дәрежесі. Қақтығыстық жағдайдың
өткірлігі, шиеленістің жоғары деңгейі қақтығыс субъектілерінен
қарастырылып отырған жағдайдан шығу үшін саяси құралдардың барлық
арсеналын жұмылдыруды талап етеді;
- үшіншіден, қоғам өмірінде пайда болған қақтығысты саяси жағдайдың
өзінің даму логикасы бар. Сондықтан, қақтығыстың пайда болуының
бастапқы кезеңін анықтап, оның дамуына жол бермеу өте маңызды.
Өйткені қақтығыс ұзақ уақыт өмір сүру нәтижесінде жеке әлеуметтік
мазмұнға ие бола бастайды, шынайы өмірге еніп, адамдардың дүниені
қабылдауының дағдылы элементіне айналып кетеді, қақтығысты саяси
мәдениетті қалыптастырады. Бұл кезде қақтығысты жағдайдан шығу өте
қиын болады;
- төртіншіден, қақтығысты саяси жағдайдың саяси қатынастар
субъектілеріне ықпалы маңызды әлеуметтік проблема болып
есептелінеді. Қақтығысқа қатысушы субъект өзінің санасында
қақтығысты саяси жағдай талап ететін әрекеттердің барлығын
бейнелеуге мәжбүр болады. Осы ретте оқиғаларды тым біржақты түсіну
үйреншікті сипат алады, субъект басқалардың да жеке позициялары мен
өтіп жатқан оқиғаларға бағасының бар екендігін ескеруден қалады
және адамдарды достар, жақтастар және дұшпандар деп бөледі.
Қақтығысты саяси жағдайлар адамдарды саяси бүліншілік ахуалына
дейін алып келуі мүмкін. Осы жағдайда саяси проблемалар тым
өткірленіп, олар өз кезегінде қарулы кақтығыстар, азаматтық соғыс,
лаңкестік әрекеттер және т.б. осы тәрізді антигуманды әрекеттерді
қолдануға арандатады.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-11
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Жанжалдарды шешу жолдары |
|
Сабақтың мақсаты |
- дәлелдерді, себептер мен мәлімдемелерді растау үшін дәлелдемелерді зерттеу және талдау. |
|
Бағалау критерийі |
Жанжалдарды шешу жолдарын анықтайды; Жанжалдарды шешу жолдарын сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өмір бойы білім алу: өзіне қажетті білім алу кезінде білімнің қажеттілігін түсінуге тәрбиелеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||||||
|
Сабақтың басы |
С.Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық ахуал қалыптастыру: «Өзі туралы кластер» тренинг Ой шақыру
Суреттерде не көріп
отырсыздар? Тақырыпты болжап көріңіз.... Болжамдарын негіздейді |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Зерттеу мен талдау « 1-тапсырма. Мәтінмен танысып, тақтада берілген мәтін бойынша сұрақтарға жауап береді? 1. Мәдени жаһандану дегеніміз не? 2. Экономикалық жаһанданудың нақты сипаттарын ата? 3. Этникалық жаһанданудың нешеге бөлінеді? 4.Ақпараттық коммуникациялық жаһандану туралы не білесіз? 5. Аумақтық жаһандану дегенді қалай түсінесіз? 6.Не себепті өзіміздің рухани және материалдық құндылықтарымызды бағалау үшін жаһандану дәуірінде ұлттық ерекшеліктерімізді сақтау қажет деп ойлайсыз? ЕБҚ: оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастары және мұғалім диалог арқылы қолдау жасайды 2- тапсырма. «Екі жақты күнделік» әдісі арқылы төмендегі сөздерді қандай сөйлемде кіші әріппен, қандай сөйлемде бас әріппен жазуға болады деп өз ойларын дәлелдейді. Содан кейін осы сөздерді қатыстырып, жаһандық жанжалдарды шешу жолдары байланысты сөйлем құрап жазады
ЕББоқушыға тапсырма шығарылып беріледі. 3 тапсырма «Бір минут» әдісі Оқушылар Жанжалдар туралы мәлімдемелерді растау үшін дәлелдемелер кезек бойынша бір минут ішінде сабақ тақырыбы бойынша тоқтаусыз қайталаусыз, қатесіз сөйлейді. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Дескриптор: Жанжалдарды шешу жолдарындәлелдерді, себептер мен мәлімдемелерді растау үшін дәлелдемелерді зерттеу және талдайды; |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ. « 3 Ұ» әдісі: Ұнамды, ұтымды, ұсыныс. |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Не білдім? Не көрдім? Не түсіндім? Нені жетілдіруім керек? Үйге тапсырма Жанжалдарды шешу жолдары |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Ойлан – жұптас –
бөліс»
Қосымша №1
Қақтығыстарды шешу жолдары. әрбір қадамда Адам болуы ірі арандатқан жатуы проблемалық жағдайлардың түрлі жүреді. Осы жағдайлардың кейбір психикалық жай-күйі туралы халық теріс эмоциялар және зиянды әсер улану және теріс денсаулықтарын қозғайтын, әлеуеті мен уақытты босқа туындатады. Әлемнің қарсылық жағдайға ауланған мүмкін емес еді ешқандай жеке тұлғалар бар. Бұл психология өте жан-жақты екенін жанжалдарды шешу жолдарын зерттеу қажет болып табылады. Өйткені, келіспеушілік көп, өйткені темперамент және сипаты актерлер ерекшеліктерін бар. Сонымен қатар, жеке тұлғалардың саны, қақтығыстар туындатады коммуникативтік өзара іс-қимыл бар. Сондықтан зорлық-зомбылық немесе бұзатын әдістері шиеленістерді шешу байланысты, қақтығыс басқару мақсаты болып табылмайтын немесе санауыш, оларды жою және алдын алу елемеуге мінез-құлық, және өзара шешімдер қайшы қарсыластарын табуға бағыт.
халықаралық жанжалдарды шешу жолдары
Қазіргі заманғы өмір қақтығыстар түрлі шегінде толық болып табылады. Алайда, тіпті мұндай жағдайларда, мемлекеттің ауырлығы, дәрежеде және салдары туралы ұлтаралық жанжалдар мен қақтығыстар ерекше орны бар. және т.б. саяси айырмашылықтар, экономикалық қарсыластық,: Сонымен қатар, олар жиі қақтығыстар, атап айтқанда басқа түрлері, өрілген Жиі олар саяси және басқа да әскерлер төтеп ғана күшейткіштің түрі, ал кейде кедергі болып табылады.
оларды шешу жолдары этноәлеуметтік қақтығыстар. Этноәлеуметтік соқтығысты, сондай-ақ басқа да қақтығыстар қарсы жататын тартылған тараптар кезеңнен болуымен сипатталады.
оң лауазымына сәйкес этникалық қақтығыстар тақырыбы салдарынан этникалық топтар немесе Перепалки меншік немесе түрлі ұлт мүліктік емес сипаттағы арасындағы даудың, аумағы болуы мүмкін.Жиі, келіспеушіліктер меншік құқық, азаматтық құқық, әкімшілік және мәдени құқықтары мәселелері туындайды. әкімшілік және азаматтық кемсітушілік жиі автоматты түрде меншік және әлеуметтік құқықтарын кемсітушілікке оятады Алайда, көбінесе олар жеткілікті тығыз, ұштасып жатады.
Жанжалдың субъектілері – бір мемлекеттің аумағында тұратын түрлі ұлттық қоғамдар. орынбасары партиялық шенеуніктердің, мемлекеттік органдардың, экономикалық құрылымдардың, түрлі азаматтық бірлестіктердің, жеке тұлғалар мен олардың отбасы: заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың тікелей қатысушылары болып табылады неғұрлым егжей-тегжейлі қақтығыстар, салмағына үзілістер сияқты ұлтаралық қақтығыс жағдайды ескере құқықтық тұрғыдан алғанда. Этникалық қауымдастықтар, қысым топтары мен мүдделерін болып лобби түрі болып табылады.
Этносаралық қақтығыстар нөлден басталмайды. олардың пайда болуы үшін өмір әдеттегі жолынан белгілі бір ауытқу, абыржу, бұзылуы және жиі ыңғайсыздық сезімі, үмітсіздік сезімін, өмір сүру мағынасын тіпті жоғалуы жүреді мән жүйесінің бұзылуын қажет бейім.Мұндай жағдайларда, асқан филогенетикалық процестерді тобының тіршілік функцияларды жүзеге асыратын, сондай этникалық факторды утонченности қоғам mezhsotsialnyh қатынастарды реттеу.
Мұнда сипатталған психологиялық механизмнің әрекеті осылай жалғасады. қоғам біртұтас және тәуелсіз тұлға mezhsotsialnyh қарым-қатынастар ретінде болу үшін қауіп болған кезде, мән-жайлар қоғамдық қабылдау деңгейінде ұлттық негізде әлеуметтік сәйкестендіру бар, топ ішіндегі бірлігі түрінде көрінеді, әлеуметтік және психологиялық қорғаныс тетіктерін, бірлігі пайданы, «бастап» біз «, vneshnesotsialnoy кемсітуге және оқшаулаумен енгізілген біздің емес «. Мұндай құбылыстар қарсыластық ушығуы әкеледі.
ұлттық кемсітушілікке жинақталатын қақтығысын шешу жолдары мен құралдары. Мемлекеттер арасындағы қайшылықтарды талдау, «агрессорды» анықтау басталуы керек – қарсы кінәлі актер. дана «агрессорды» және оның елемеу түсіріп алу және факторлардың реферат сипаттағы түрлі таратылуы шын мәнінде «құрбаны» одан да осал болып табылады қабылдау, белсенді әрекеттерге «агрессорды» ынталандырады.Қарсыласуды шешу үшін елеулі кедергі билеуші элита мен қоғамдық қозғалыстардың үрдістік, бейтараптандырылмаған мемлекеттер, тоталитарлық режимге ие елдердің қатарында болуы.
Көптеген қарулы қақтығыстардың сараптамасы мыналарды жасауға мүмкіндік береді:
– этносаралық қақтығыстардың көпшілігі ұлттық-аумақтық құрылым мәртебесі, этникалық топтар арасында шекаралардың әділдігі туралы келіспеушіліктерге байланысты туындайды;
– этносаралық қақтығыстарда әскерилендірілген күштерді пайдалану саяси көзқарас пен заң ұстанымынан айрықша болуы керек, оларды қолданудың шекаралары заңнамада белгіленген болуы керек;
– әскерилендірілген қақтығыстармен, сондай-ақ әскери қақтығысымен, олар пайда болғанға дейін ұзақ уақыт шайқасу керек.
Ерекше себептер мен этникалық қақтығыстарды шешу жолдарын іздестірмес бұрын қарама-қарсы тараптар арасында туындаған кернеу деңгейін төмендетуге тырысу керек. Осыдан кейін байланыс арналары орнатылып, диалог басталады.Жиі, апат әкеледі келіссөздер арқылы дереу мәселені шешу үшін оппозициялық партиялар тырысады. Контактілерді құруға ықпал ететін маңызды фактор – барлық жанжалдағы тараптар арасында сенімнің болуы. атап айтқанда, кез келген қарсыластық, және қарулы қақтығысты болдырмау үшін негізгі шарты, елдегі этносаралық қатынастарды үйлестіру болып табылады. Бұл шараны іске асыру үшін этносаралық қақтығыстарды болдырмау және шешудің келесі жолдары қолданылуы тиіс:
әділ құқықтық базаны, және әрбір жеке лайықты өмір сүруге табыс бар қоғамның ұтымды ұйымдастыру негізінде күшті мемлекет;: – демократиялық мемлекет болуы (атап айтқанда, әлеуметтік бейбітшілік екі негізгі кепілі, анықталған
– елдің тұтастығын, мемлекеттің қорғау органдардың барлық өкілеттіктерін тану, қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету;
– резидент азшылықтардың автономия және өз ісін шешімдер қабылдауға мүмкіндік қамтамасыз қамтитын және салықтар;
– орталықсыздандыру, яғни жергілікті деңгейде билік шешімдерін қабылдау өкілеттігін беру;
– қантөгіске тап болған жанжал жағдайларындағы түрлі айырмашылықтардың дамуын болдырмау саясатын жүргізу;
– мемлекеттер арасындағы қатынастарды демократияландыру, халықаралық құқықтың жалпы қабылданған нормаларын негізсіз түсіндіруден бас тарту;
– Барлық ұлттардың теңдігі, олардың лингвистикалық, ұлттық, мәдени-діни және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Қақтығыстарды шешудің негізгі жолдары мен әдістері төменде берілген.
Бірінші кезекте, болдырмау әдісі қолданылады, ол мыналарды қамтиды:
– жауды елемеу, қарама-қарсы жақтың әрекеттеріне жауап болмауы;
– ұлттық көшбасшы саяси аренадан шығу;
– жеке этникалық топтардың өкілдерін көшіру.
Келесі әдіс – «қарызды кейінге қалдыру», яғни қарама-қайшылықты болдырмау және жағдайдың өзгеруін күту, қақтығысты бейбіт жолмен шешуге қолайлы жағдайлар жасау.
Үшінші әдіс – келіссөздер, онда қатысушылар өздері таңдаған әрекеттерді таңдайды.келіссөздер процесінде қатысатын саны қарсыластық тартылған тараптардың санына тең болуы міндетті емес. процеске қақтығыс үшінші тұлғаларға ерікті аудару болып табылады төрелік ету секілді әдісі, сондай-ақ бар. Бұл жағдайда, үшінші тараптың шешімі соғысушы тараптар үшін қажет.
бесінші әдісі соғысушы тараптар үшін нақты ұсыныстар жасауға болады фактiлердi анықтау немесе қақтығыстың арандата, немесе оларды тексеріп береді сұрау комитеттер, ұйымдастыру арқылы, немесе келісу комиссияларының қалыптастыру арқылы, не медиатордың көмегімен мүдделері мен жанжалдасушы тараптардың қатынастарының бір конвергенциясы болып табылады.
Саяси қақтығыстарды шешу жолдары
Саяси текетірестің саяси сала, құндылықтар мен ұстанымдарды олардың мүдделерін қарама-қарсы арандата, саяси актерлер арасында пікір оппозициялық, алшақтық деп аталады.
Саяси қарсылық термині кейбір саяси субъектілердің басқалармен күресуін білдіреді.олардың күрес тақырыбы құрылымы арасындағы саяси қарым-қатынастарда әсер үшін бәсекелестік, ресурстарды басқару, қоғамдық шешім қабылдау мүмкіндігі, өз мүдделері мен әлеуметтік қажеттіліктерін тану болуы мүмкін. Басқаша айтқанда, саяси қақтығыс саяси үстемдік үшін күрестен туындайды.
жоғары саяси билік, оның иелену, мемлекет негіздері және құқықтық органдар болып табылатын мемлекеттік мекемелер, қауымдастықтар, құндылықтар мен символдар, әлеуметтік және саяси жағдайына, құру – бұл барлық пән және саяси қақтығыстар объектісі болып табылады.
саяси мәртебесін иерархиясында табылған жеке пәндер мен қауымдастықтар енгізілген жүйесі және теңсіздікті ретінде қоғамның саяси текетіресі саяси қарсыластық көзі және негізі болып саналады.
бір немесе қақтығыстардың алдын алу және шешу, басқа тәсілмен артықшылықты жанжалдасушы тараптардың толығымен байланысты. Бұл жағдайда, дауды шешудегі шешуші рөл қақтығысын жүруі мән-жайлар ойнатуға болады.Мысалы, қақтығыс проблемасын шешудің бейбіт жолын таңдауы қоғамдағы гласность, биліктің тепе-теңдігі, тиісті тарихи тәжірибе, келіссөздер мен кеңестерге мүмкіндік беретін институционалдық жағдайларға байланысты болуы мүмкін.
Саяси салада қарама-қайшылықты бейбіт жолмен шешу мынадай жолдарды қамтиды:
– бастапқы көзқарасты сақтауға негізделген ымыраға қол жеткізу;
– өзара келісілген концессия негізінде келісім, келісім;
– әлеуетті әлсіреу, бір қатысушы партияның ресурстарын азайту немесе бірнеше, бұл қарсыласуды жалғастырудың мүмкін еместігіне әкеледі;
– қарсыластың мүдделерін түсіну және құқықтарды түсіну, қатысушылар тарапынан қарсыласу үрдісінде өзара құрметтеуді алу.
Сондай-ақ бірнеше жанжалдарды басқару стратегиясы бар:
– «күш» ұстанымының стратегиясы жауды биологиялық организм ретінде жоюға немесе өз іс-әрекеттерін және тиімді субъектіні таңдауда еркіндікке бағытталған бағдармен сипатталады;
– қарсыластың «жарақаттану» стратегиясы қарсыластың сәйкессіздік талаптарын жасағанын, басқаша айтқанда, бұл стратегия қарсыласқа қолайсыз жағдайға келтіретін жағдайды түрлендіруді болжайды;
– «жалтару» стратегиясы талаптарды орындау мақсатында мүмкіндікті күтуді білдіреді және екінші қатысушыға немесе адамға әсер етпейді;
«серіктестік» стратегиясы барлық қарсыластардың мүдделерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін жанжал жағдайын шешу жолдарын табу болып табылады.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-12
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Экологиялық мәселелер |
|
Сабақтың мақсаты |
Ғаламдық экологиялық проблемалардың пайда болу механизімін анықтайды.Ғаламдық зкологиялық аймақтардың таралу аймағын картадан көрсетеді.Ғаламдық экологиялық проблемалардың механизімін талдап, жоба ұсынады. |
|
Бағалау критерийі |
- Ғаламдық экологиялық проблемалардың пайда болу механизімін анықтай алады. - Ғаламдық экологиялық аймақтардың анықтап, таралуын картадан көрсете алады. - Ғаламдық экологиялық проблемалар пайда болу механизімін түсіндіріп жоба ұсына алады. |
|
Құндылықтарды дарыту |
Мәңгілік ел бағдарламасынан:Ұлттық қауіпсіздік және еліміздің бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы, адамгершілік құндылықтарды дарыту, өмір бойы оқып үйрену. |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылармен амандасып, көңіл-күйін сұрау. Психологиялық ахуал қалыптастыру: «Көрші» әдісі Мақсаты: әрбір қатысушының сол топтың бір мүшесі екендігін сезінуі, бір-біріне жылылық сыйлау. Нұсқаулық: Көршіңді оң жақтан құшақта, Көршіңді сол жақтан құшақта. Оң жақтағы көршіңе бір жымиып, Сол жақтағы көршіңе бір жымиып, Бүгінгі тренинг барысы, Біз үлкен отбасы. . «Сұрақ қою және талқылау» «Қағаздағы сұрақтар» әдісі Әрқайсысы қағаз қиындысына өзі білгісі келген немесе өзі жауап бергісі келген сұрақтарды жазып, қалташаға салады. Араластырылған сұрақтар еркін түрде қатысушыларға таратылып беріледі. Әркім өзіне түскен сұрақтарға жауап бере отырып үй тапсырмасы сұралады. Топқа бөлу «Асықтар» әдісі. (Асық түстеріне қарай топқа бөлінеді) Сары түс «Озон қабаты» тобы Қызыл түс «Жылыжай эффектісі» тобы Жасыл түс «Қышқыл жаңбыр» тобы |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі» ҚБ: «Мадақтау» әдісі арқылы
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
|
Сабақтың ортасы |
І.Жұптық жұмыс. «Кинометафера» әдісі Білім алушыларға «Озон қабатының жұқаруы» тақырыбында видео көрсетілім жасалады. (Ынтымақта бірлікте жұмыс жасауға, білгенін жолдастарымен бөлісуге, тақырыпты ортаға салып талқылауға, түйінді ойды саралауға жетелейді). Тапсырма: Видеодағы мәліметке сүйене отырып, жаныңыздағы оқушымен бірлесіп озон қабатының жұқаруы себебі және оның қоршаған ортаға әсері туралы жазыңыздар. ЕБҚ: оқушыға тапсырманың нақты бір бөлігін ерекшелеп көрсетіп беріледі. ІІ.Жеке жұмыс. «Ғажайып картаға саяхат» әдісі Тақтада ілінген картадан жасырын аймақтарды көрсетеді Тапсырма:Берілген ресурстарды пайдаланып ғаламдық экологиялық аймақтарды анықтап, таралу аймағын картадан көрсетіңіз. ІІІ. Топтық жұмыс: «Фишбоун» әдісі (постерде) Жапондық профессор Исикава бойынша Постерге балықтың қаңқасы суретін салып, басына тақырып жазылады. Денесінің жоғарғы жағындағы қанаттарға идеяның себептері, төменгі қанаттарға идеяның салдары жазылады. Түйінді ой құйрығына жазылады. Кейін ауызша, жазбаша кері байланыс беруге болады. (Берілген мәлімет бойынша өздері сұрақ қойып, жауабын топтық жұмыста талқылауға, ой қорытуға белгілі бір қорытындыға келуге жетелейді). Тапсырма: Экологиялық мәселелерден сақтану шараларына жоба ұсыныңыз. ЕБҚ: оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастары және мұғалім диалог арқылы қолдау жасайды |
Бағалау критерийі - Озон қабатының жұқару себебін түсіндіреді Дескриптор -Видеоны көреді - Озон қабатының жұқаруы себебі және қоршаған ортаға әсері туралы жазады Бағалау критерийі -Ғаламда таралған экологиялық аймақтарды анықтайды,картадан көрсетеді. Дескриптор -Берілген қосымша материалдарды оқиды -Карта бойынша Ғаламда таралған экологиялық аймақтарды анықтап атайды; -Таралу аймақтарын картадан көрсетеді Бағалау критерийі Экологиялық мәселелерден сақтану шараларына жоба ұсынады Дескриптор - Ғаламдағы еліміздегі экологиялық мәселелерді атайды; -Себептерін түсіндіреді; -ҒЭМ нақты дәлелдер келтіреді; - Қорытынды тұжырым айтады -Жоба ұсынады |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ "Карусель" әдісі. Мұғалімнің сигналы бойынша жұмыстар сағат тілімен беріледі. Әр оқушы жазбаша кері байланыс береді өз жұмысын алғанға дейін қайталанбайды ҚБ. «Басбармақ» әдісі арқылы |
Ақпараттық мәтін Үлестірмелі қағаздар Суреттер Тірек-сызбалар Кесте ҚБ парағы |
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау «Шахмат» әдісі Саймон Браунхилл бойынша Шахмат тақтасының суретін пайдалану арқылы оқушылар бос ақ ұяшықтарға өз ойларын кезекпен жазады, кейін ой бөліседі. (Маңызды ақпарат туралы ой бөлісіп, жазылым, оқылым, тыңдалым мен айтылым дағдылары қалыптасады.) Кері байланыс Бүгінгі сабақ мазмұны түсінікті ме? Не түсініксіз? Нені білгіңіз келеді? Мақсатымызға жеттік пе? Үйге тапсырма «Менің едімнің экологиялық проблемалары» Ой түйін |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Ғаламдық проблемалар - әлемді тұтас қамтитын табиғи, табиғи-антропогендік немесе таза антропогендік құбылыстар. Осы құбылыстардың даму процесі жаһандану деп аталады. Қазіргі танда Халықаралық деңгейде мынадай ғаламдық проблемалар бар:
-
Ресурстар проблемасы;
-
Азық-түлік немесе ашаршылық проблемасы;
-
Энергетикалық проблема;
-
Демографиялық проблема;
-
Климаттың өзгеруі;
-
Экологиялық проблемалар;
-
«Үшінші әлем» елдерінің артта қалуын жою;
-
Қауіпті ауруларды жою;
-
Әлемдік мұхит пен космосты игеру;
-
Қылмыспен және терроризммен күрес;
-
Наркобизнеспен күрес.
Ғаламдық проблемаларды ерекше білім саласы - глобалистика зерттейді. Аталған ғаламдық проблемалар өзара тығыз байланысты және барлығы іс жүзінде жердегі экологиялық дағдарыстың даму процесімен қамтылады. Әрбір ғаламдық проблеманы міндетті түрде шешу қажет, өйтпесе оның дамуы апатқа - өркениеттің жойылуына дейін апарып соғады. Ғаламдық проблемаларды шешу үшін ғаламдық, аймақтық, ұлттық бағдарламалар жасалады, бірақ оларға келісушілік және үйлестірушілік жетіспейді. Ғаламдық проблемаларды шешуге жұмсалатын шығындардың жартысына жуығын экологиялық проблемаларды шешу шығындары құрайды. Өйткені басқа проблемалардың ішінде ғаламдық экологиялық проблемаларды ең артықтау проблема деп санайды.
Ғаламдық экологиялық проблемалар - ғаламдық, аймақтық және ұлттық деңгейлерде айқындалған экологиялық проблемалар кешені. Зор геосаяси проблеманың экологиялық қауіптілігінің мынадай көріністері бар: табиғи экожүйенің бүлінуі, озон қабатының жұқаруы, атмосфераның, Әлемдік мұхиттың ластануы, биологиялық әралуандылықтың азаюы және т.б. Олар тек қана барлық елдердің қатысуымен, БҰҰ-ның басқаруымен шешілуі мүмкін. Экологиялық проблемалардың ғаламдығы оны шешу үшін барлық елдердің жігерін жұмылдыру қажеттігін тудырып отыр; қарудың барлық түрлерін азайтпай экологиялық дағдарыстан айырылу мүмкін еместігі; биосфераның жалпыға ортақ ластануына қарай ядролық соғыс ғана емес, тіпті жай соғысты жүргізудің мәнсіздігі; қазіргі өркениеттің технологиялық құрылымын қайта құру, өмір негізі болатын табиғатпен өзара іс-әрекеттің жаңа сапалы әдістері мен құралдарын жасау; қоршаған ортаны қорғау проблемасы бойынша БҰҰ органдары жұмысының тиімділігін арттыру және оларга төтенше өкілеттік беру.
Озон қабатының (озоносфераның) бұзылуы.
Атмосферадағы озонның мөлшері бар болғаны 0,004%-ды құрайды. Стратосферада (10-50 км биіктіктегі) қалыңдығы 2-4 мм-ді құрайтын қабат. Атмосферада электр зарядтарының, Күннің ультракүлгін радиацияларының әсерінен оттегінің молекуласынан (02) озон молекуласы (О3) түзіледі. Озон қабаты биосфераның жоғарғы шекарасы болып есептеледі. Одан жоғары орналасқан қабаттарда тіршілік нышаны білінбейді. Жер бетіндегі барлық организмдердің тіршілігіне қауіпті Күннің өте қысқа ультракүлгін сәулелерін сіңіріп отыруына (6500 есе) байланысты озон қабатын «қорғаныш қабаты» деп те атайды. Озон қабатының 50%-ға бұзылуы ультракүлгін радиацияларды 10 есеге көбейтеді. Озон қабатынан күннің ұзын толқынды ультракүлгін сәулелері (290-380 нм) өтіп кетеді. Біраз мөлшерде тіпті бұл сәулелер адам үшін пайдалы да: терімізді қарайтып күйдіреді, организмнің қорғаныштық қызметі артады. Тал түсте ультракүлгін сәулелердің концентрациясы көп болғандықтан, күнге күйіп қыздырыну процесін шаңқай түске дейін жүргізген жөн.
Озоносфераның бұзылуы орны толмас жағдайларға, тері ісік ауруының күрт көбеюіне, көз катарактасына, жүйке жүйесінің әлсіреуіне, мұхиттағы планктонның жоғалуына, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің мутациясына алып келеді.
1980 жылдары Антарктидадағы ғылыми жұмыс станцияларында жүргізілген зерттеулерден атмосферадағы озон құрамының төмендегені байқалған. Осы құбылыс- «озон тесігі» деген атау алды. 1987 жылдың көктемінде Антарктиданың үстіндегі «озон тесігі» барынша үлкейіп, оның ауданы шамамен 7 млн км² -ді құрады, яғни, ауадағы мөлшері қалыпты нормадан 30-50%-ға төмендеген. Антарктидадағы бұл құбылыс қыркүйек- қараша айларында байқалып, маусымның басқа кездерінде озонның мөлшері нормаға жақын болады. Кейін анықталғандай, атмосферадағы озонның мөлшері Солтүстік жарты шардың орта және жоғары ендіктерінде қыс-көктем (қаңтар-наурыз) айларында, әсіресе Еуропа, АҚШ, Тынық мұхит, Ресейдің еуропалық бөлігінде, Шығыс Сібір, Жапония үстінде жылдан- жылға азайып келеді. 1992 жылы Оңтүстік Америка құрылығы мен оған жақын кеңістіктерде озон құрамының айтарлықтай төмендегені (50%-ға) тіркелді. 1995 жылы көктемде Арктиканың озонды қабаты шамамен 40%-ға дейін азайған. Сонымен бірге Канаданың солтүстік аудандарында және Скандинавия түбегінің, Шотландия аралдарының, Қазақстанның, Якутияның үстінде «мини-тесіктер» қалыптасқаны тіркелген. Озон қабатының бұзылуы, яғни, «озон тесігінің» пайда болуы биосферада елеулі өзгерістер тудыруы мүмкін. Сондықтан бұл жағдай күрделі экологиялық мәселенің бірі. Озон қабатының бұзылу процесіне ғарыштық аппараттар, дыбыстан да жылдам ұшатын ұшақтар және ондағы толық жанып бітпеген отын өнімдері және ядролық жарылыстардан бөлінген заттар әсер етеді.
Алайда озон қабаты үшін ең қауіпті заттар - үй тұрмысы мен өнеркәсіпте пайдаланатын мұздатқыштар мен аэрозольді баллондарда пайдаланатын фреондар. Осы заттар атмосфераның жоғарғы қабаттарына көтерілгенде қарқынды түрде озонды бұзатын хлор немесе басқа галогендердің атомын түзетін фотохимиялық ыдырауға ұшырайды, ал олар әрі қарай озонның оттегіне айналу процесін жылдамдатады. Дүние жүзі бойынша шамамен 1,3 млн тонна озон ыдыратушы заттар өндіріліп отырған. Оның 35%-ын АҚШ, 40%-ын Еуропа елдері, 10-12%-ын Жапония, 7-10%- ын Ресей өндіреді.
Озон қабатының бұзылуы адам денсаулығы мен қоршаған ортаға өте зиян екендігі ресми түрде де айтылуда. Озон қабатын сақтау үшін халықаралық келісімдер қажет. 1987 ж. Монреаль хаттамасында фреондарды өндіру және пайдалануды бақылау жайында 70 мемлекет арасында келісім жасалды. Ол құжат бойынша озон қабатына қауіпті фреондарды өндіру 2010 жылға дейін тоқтатылуы керек болатын.
Қосымша №2
Парникті эффект (жылу эффекті).
Жанғыш қазбаларды өртеу және басқа да өнеркәсіптік процестер әсерінен бөлініп, атмосферада жинақталатын көмір қышқыл газ (С02 ), көмірсутектер, яғни, метан (СН4), этан (С2Н6) және т.б. (жоғары концентрациясы болмаса бұл заттар жекелей аса қауіпті емес) газдары парникті эффектінің пайда болуына алып келеді. Парникті эффектінің механизмі қарапайым. Бұлтсыз ауа райы ашық кезде күн сәулелері Жер бетіне оңай жетіп топырақ, өсімдіктер жамылғысымен сіңіріледі. Жер беті қызған соң жылу энергиясын ұзын толқынды сәулелену түрінде атмосфераға қайта береді. Алайда бұл жылу энергиясы атмосферада шашырамай жоғарыда айтылған газдардың молекулаларымен сіңіріліп (С02 жылу энергиясының 18%-ын сіңіреді), молекулалардың қарқынды қозғалысына және температураның көтерілуіне алып келеді. Атмосфералық газдар (азот, оттегі, су парлары) жылу сәулелерін сіңірмей, керісінше оларды шашыратады. С02-нің концентрациясы жыл сайын 0,8-1,5 мг/кг-ға көтерілуде. Зерттеулер бойынша СО2-нің мөлшері ауада екі есе көбейсе, орташа температура 3°С-5°С-қа көтеріледі. Бұл өз кезегінде климаттың ғаламдық жылуына, яғни, Антарктидадағы мұздықтардың жаппай еруіне, Әлемдік мұхиттың орташа деңгейінің көтерілуіне, көптеген жердің су астында қалуына және басқа да жағымсыз жағдайларға алып келеді.
Климаттың ғаламдық жылуы - биосфераның антропогендік ластануының бір көрінісі. Бұл климаттың және биотаның өзгеруі: экожүйедегі өнімділік процестерінің, өсімдіктер қауымдастықтары шекараларының, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігінің өзгеруінен білінеді. Әсіресе климаттық өзгерістер Солтүстік жарты шардың жоғары және орта ендіктерінде қатты байқалады. Бұл аймақтардың табиғаты әртүрлі әсерлерді қабылдағыш келеді, сондықтан да оның қайта қалпына келуі өте баяу жүреді. Болжамдар бойынша, температураның көтерілуі дәл осы жерлерде жоғары болады. Тайганың аумағы кей жерлерде солтүстікке қарай 100-200 км-ге, кей жерлерде одан азырақ жылжиды. Температураның көтерілуіне байланысты мұхиттардың деңгейі 0,1- 0,2 м көтеріледі. Бұл өз кезегінде үлкен өзен аңғарларының (әсіресе Сібір өзендерінің) су астында қалуына алып келеді.
Мәліметтер бойынша келесі ғасырдың басына дейін Жер бетінің температурасы 1,4°С-қа көтеріледі. 1997 ж. Киото хаттамасына сәйкес, өнеркәсібі дамыған елдер 2008-2012 жылдары 1990 жылмен салыстырғанда парникті газдардың атмосфераға бөлінуін 55%-ға дейін азайту керек. Алайда бұл хаттаманың шешімдері әлі күнге дейін күшіне енген жоқ. Өйткені дамыған елдер бұл шешімнің дұрыстығына күмәнмен қарауда. 2000 жылы Гаага қаласында өткен конференцияда әрбір индустриалды елде зиянды заттарды атмосфераға бөлуді азайтудың ұлттық саясаты жүргізілу керектігі туралы шешім қабылданды. Өкінішке орай, көптеген елдер көміртегінің атмосферадағы азаюын ормандар мен топырақтың сіңіруінен емес өздерінің іс-әрекеттері арқасында деп көрсеткісі келеді. Қазақстан да 2006 жылға дейін 2008-2012 жылдар аралығында парникті газдарды атмосфераға шығаруды азайту бойынша міндеттеме алып, анықталуы керек еді. Бірақ іс жүзінде бұл мәселе тек қағаз жүзінде қалып отыр.
Қышқыл жаңбырлар.
Ғаламдық негізгі экологиялық проблемалардың бірі атмосферадағы ластаушы заттардың ұзақ қашықтықтарға тасымалдануы. Алғашында бұл проблема радиоактивті заттардың үлкен қашықтықтарға таралуына байланысты пайда болды. Негізінен күкірт диоксиді және оның қосылыстары, азот оксиді және оның қосылыстары, ауыр металдар (әсіресе сынап), пестицидтер, радиоактивті заттар сияқты улылығы жоғары заттардың таралуына баса назар аударған жөн.
Күкірт диоксиді мен азот оксидтерінің жуылуы күкірт жөне азотқышқылдарының түзілуіне әсер етеді. Бұл үлкен территориялардағы табиғи ортаның жалпы қышқылдануына, айтарлықтай экологиялық өзгерістерге алып келді. Түзілген қышқылда р және олардың қосылыстары жауған жауын- шашынның құрамында, қардың, жер бетіндегі су айдындарында және топырақтың құрамында кездесіп экожүйелерге жағымсыз әсер етуде. Күкірт диоксиді және азот оксидтерімен болатын қышқыл жаңбырлар орман биоценоздарына үлкен зиян әкелуде. Қышқыл жаңбырлардан жалпақ жапырақ ты ормандарға қарағанда қылқан жапырақты ормандар қатты зардап шегеді. Қышқыл жаңбырлар топырақ қышқылдығын тудырады. Нәтижесінде минералдық тыңайтқыштардың пайдасы азаяды. Әсіресе бұл шымды күлгін топырақтарда қатты байқалады. Адам организміндегі алғашқы жағымсыз реакциялар ауа құрамындағы сульфаттардың концентрациясы 6-10 мкг/м3, күкіртті газ - 50 мкг/м3 - ге жеткенде пайда болады. Бұл қосылыстарды әсіресе өсімдіктер өте сезгіш. Қыналардың кейбір түрлері күкірт қышқылының концентрациясы 10-30 мкг/м3, қылқан жапырақтылар - шекті мөлшерден бар болғаны 3-4 есе көбейгенде тіршілігін жояды. Тұщы сулардың қышқылдығы рН < 5,5 (табиғи суларда 5,6-ға жақын) көрсеткіште балықтардың көбеюі төмендеп, рН = 4,5 жағдайда көбею жүрмейді. Қазіргі таңда антропогендік әсерден бөлінетін күкірт диоксидінің мөлшері жылына 150 млн тоннаны құрайды. Көмірді пайдалану күкірттің көп бөлінуіне алып келеді. Жер шарының кейбір аудандарында, әсіресе Еуропада, Солтүстік Америкада антропогендік күкірттің түсуі көп мөлшерге жетті. Жер бетіне түскен қышқылдар мен сульфаттар топырақ құрамына (топырақтың қышқылдануы), өсімдіктер жабынына, су айдындарының қышқылдануына алып келуде.
Атмосфераны күкірт диоксидінен қорғау, оларды ауа бассейнінің жоғары қабаттарында шашырату арқылы жүзеге асыруға болады. Ол үшін жылу электр орталықтары мұржаларының биіктігі 180, 250, тіпті 370 м биіктікте болуы керек. Одан басқ а жолы - отынды пайдаланбас бұрын құрамындағы күкіртті отынды бөліп алу қажет.
Улы және фотохимиялық тұман. Үлкен қалаларға тән, жиі байқалатын құбылыс - улы туман (тұман мен түтіннің қосылысы). УЛЫ тұмандар үш түрлі - ылғалды, құрғақ және мұзды болып келеді. Ылғалды улы тұман (Лондондық тип) - газтәрізді ластаушы заттар, шаң және тұман тамшыларының қосылыстары. Бұл қосылыстағы заттар бір-бірімен химиялық реакцияға түсіп бастапқы түрлерінен әлдеқайда қауіпті қосылыстар түзеді. Атмосфералық ауаның 100-200 метр биіктігінде улы, сарғыш түсті лас, ылғалды улы тұман осылай пайда болады. Мұндай тұман теңізге жақын, тұманды, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы жоғары елдерде түзіледі.
Құрғақ улы тұман (Лос-Анджелестік тип) - озонның пайда болуы кезінде химиялық реакциялардың әсерінен атмосфералық ауаның екінші рет ластануы. Құрғақ улы тұман Лос-Анджелесте (АҚШ) қалың тұман емес, көкшіл түтін түзеді. Улы тұманның үшінші түрі - мұзды улы тұман (Аляскалық тип). Ол Арктика мен Субарктикада антициклон кезінде төменгі температурада пайда болады. Мұндай ауа райында ластағыш заттардың аз мөлшерде бөлінуінің өзі мұздың майда кристалдарынан тұратын қалың тұманның пайда болуына алып келеді. Сондай-ақ улы тұман шұңқырлы жерлерде орналасқан қалаларға, мысалы, Алматы, Ереван, Кемерово, Новокузнецк, Братск, Мехико және т.б. тән. Улы тұман кезінде, жарықтың әсерінен зиянды заттардың ауа, ылғал компоненттерімен фотохимиялық реакциялары нәтижесінде қосымша улы өнімдер (альдегидтер, кетондар) түзіледі.
Атмосфералық ауаның тұмандануы қала микроклиматының нашарлауына - тұманды күндердің көбеюіне, атмосфераның тұнықтығына, мөлдірлігіне әсер етеді. Мысалы, 1948 жылы 26 қазанда Донора (АҚШ, Пенсильвания) қаласында қалың тұман мен түтіннің қосылуынан (улы тұман) жолдың көрінуі өте нашарлап қаланы қара күйе басып қалған. Адамдардың тыныс алуы қиындап, тамақтары ауырып, көздері ашып, құсқылары келген. Сөйтіп жаңбыр жауғанға дейін 3-4 күннің ішінде 14000 қала тұрғындарының 6000 тұрғын ауырып, 20 адам қайтыс болған. Сонымен қатар көптеген құстар, иттер мен мысықтар да өлген. 1952 жылы желтоқсанда Лондон қаласында улы тұманның әсерінен 3-4 күн ішінде 4000 адам қайтыс болды. Себебі ауасы лас қалада жел болмай, атмосфералық ауа құрамындағы күкіртті ангидридтің мөлшері қатты көбейіп кеткен. XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап Лос-Анджелес қаласында да жылдың ЖЫЛЫ маусымында, әдетте жазда және ерте күзде ылғалдылығы 70% құрайтын тұман пайда бола бастады. Бұл тұманды фотохимиялык, тұман деп атайды. Улы тұман кезінде көріну қабілеттілігі нашарлап, үй жануарлары (ит, құс) еле бастайды. Адамдардың тыныс алуы қиындап, көздері жасаурап, тамақ пен мұрынның шырышты қабаттарының тітіркенуіне, өкпе және басқа да созылмалы аурулардың қозуына алып келеді. Улы тұман өсімдіктерге, әсіресе бұршақ, қызылша, астық тұқымдастар, жүзім және сәнді өсімдіктерге де зияны көп. Алдымен жапырақтары ісініп, біраз уақыттан кейін жапырақтың төменгі жағы ақшылданады және сарғаяды да, өсімдік қурай бастайды.
Әлемдік мұхит проблемалары.
Жер бетінің 2/3 бөлігін алып жатқан Әлемдік мұхит - суының салмағы 1,4-1021 кг-ды құрайтын үлкен резервуар. Мұхит суы планетадағы су қорының 97%-ын құрайды. Сондай-ақ Әлемдік мұхит планета халқының тағам ретінде пайдаланатын барлық жануарлар белоктарының 1/6 бөлігімен қамтамасыз етеді. Жер бетіндегі тіршілікті сақтауда негізгі роль мұхитқа, оның ішінде мұхиттың жағалаудағы аймақтарына жатады. Өйткені планета атмосферасына түсетін оттегінің 70% планктондарда жүретін фотосинтез процесінің нәтижесі. Әлемдік мұхит биосферадағы тепе-теңдікті сақтауда үлкен роль атқаратын болғандықтан, оны қорғау халықаралық экологиялық өзекті мәселелердің бірі.
Әлемдік мұхиттың зиянды және улы заттармен, мұнаймен және мұнай өнімдерімен, радиоактивті заттармен ластануы үлкен алаңдатушылық тудырып отыр. Ластанудың масштабын мына мәліметтерден көруге болады: жағалаудағы суларға жыл сайын 320 млн тонна темір, 6,5 млн тонна, фосфор, 2,3 млн тонна қорғасын бөлінуде. 1995 жылы тек Қара теңіз бен Азов теңіздерінің өзіне ғана 7,7 млрд/м3 лас тұрмыстық және өнеркәсіптік ағын сулар төгілген. Әсіресе Персия және Аден шығанақтарының сулары және Балтық теңізі мен Солтүстік теңіздің сулары да қатты ластанған. 1945-1947 жылдары кеңес, ағылшын және американдық команда басқармалары қолға түскен және өздерінің улы заттары бар (иприт, фосген) 300 мың тонна оқ-дәрілері суға батырылды. Суға батыру операциялары асығыс, экологиялық қауіпсіздік нормалары сақталмай жасалды. Судың әсерінен қазіргі кезде химиялық оқ - д ә р і л е р д ің корпустары қатты зақымдалды, ал мұның арты жақсылық қа апармайтыны белгілі.
Мұхитты қатты ластаушылардың бірі мұнай жоне мұнай өнімдері. Әлемдік мұхитқа жыл сайын орта есеппен 13-14 млн тонна мұнай өнімдері төгілуде. Мұнаймен ластанудың екі түрлі қаупі бар: біріншіден, су бетінде теңіз фаунасы мен флорасына қажетті оттегіні жібермейтін пленка түзіледі; екіншіден, мұнайдың өзі жартылай ыдырауы ұзақ уақытқа созылатын улы зат болып есептеледі. Судың құрамында мұнайдың мөлшері 10- 15 мг/кг жағдайда планктон мен майда шабақтар қырылып қалады. Үлкен танкерлердің апатқа ұшырауы кезінде мұнай өнімдерінің суға төгілуін нағыз экологиялық катастрофа деп айтуға болады.
Әсіресе радиоактивті қалдықтарды (РАҚ) көму кезіндегі радиоактивті ластану өте қауіпті болып табылады. Алғашында радиоактивті қоқыстардан арылудың жолы РАҚ-ды мұхиттар мен теңіздерде көму болды. Әдетте бұлар 200 литрлік бөшкелерге салынып, үстіне бетон құйып теңізге тастайтын белсенділігі төмен қалдықтар болды. Алғашқы РАҚ-ды АҚШ Калифорния қаласынан 80 км қашықтықта көмді. 1983 жылға дейін РАҚ-ды ашық теңіздерге көмуді 12 ел жүргізіп келді. Тынық мұхит суына 1949- 1970 жылдары арасында РАҚсалынған 560 261 контейнер көмілген.
Соңғы уақытта Әлемдік мұхитты қорғауға арналған бірнеше құжаттар қабылданды. 1972 жылы Лондонда жоғары және орташа деңгейдегі радиациялар қалдықтарымен теңіздерді ластауды тоқтату бойынша Конвенцияға қол қойылды. Орташа және төмен деңгейдегі радиоактивті қалдықтарды көму тек арнайы рұқсатпен жүргізілетін болды. 70-ші жылдардың басынан бері 10 теңізді бірге игеретін әлемнің 120 мемлекетін біріктіретін БҰҰ-ның «Аймақтық теңіз» экологиялық бағдарламасы жұмыс жасап келеді. Аймақтық көпжақты: Солтүстік-Шығыс Атлантика теңіз ортасын қорғау Конвенциясы (Париж, 1992 ж.); Қара теңізді ластану дан қорғау бойынша Конвенция (Бухарест, 1992 ж.) және бірқатар басқа да келісімдер жасалды.
Аймақтық экологиялық проблемалар
Ормандардың азаюы.
Жаңбырлы тропикалық ормандар оттегінің басты көзі және оттегі тепе-теңдігін сақтауда үлкен роль атқарады. Сондықтан тропикалық ормандарды «планетаның жасыл өкпесі» деп те атайды. Соңғы 50 жылда адамның қатысуымен Жер бетіндегі ормандардың 2/3 бөлігі, ал соңғы 100 жылда Жер бетіндегі орман массивтерінің 40% жойылған. Жыл сайын дүние жүзінде 15-20 млн гектар (Финляндия аумағындай) Спопикалы қ ормандар жойылуда. Соңғы 10 жыл ішінде ормандардың жойылу қарқыны 90%-ға өсіп, жылына 1,8%-ды құрайды. Ең көп шығынға ұшыр ап жатқан елдердің қатарына Бразилия , Мексика, Үндістан, Тайланд жатады. Егер тропикалық ормандар осындай қарқынмен жойыла берсе 30-40 жылдан соң Жер бетінде мұндай ормандар қалмайды. Тропикалық ормандар аумағының азаюы әсерінен атмосферадағы оттегінің мөлшері XX ғасырдың ортасымен салыстырғанда жыл сайын 10-12 млрд тоннаға азайып, ал көмір қышқыл газының мөлшері 10-12%-ға көбеюде, яғни, оттегі тепе- теңдігінің бұзылу қаупі бар.
Ормандардың жойылуының басты себептері: орман алқаптарының ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру үшін өңделуі, ағаш отындарға сұраныстың артуы, ормандарды өнеркәсіп қажеттігі үшін қырқу және дамудың үлкен масштабты жобаларының іске асуы.
Халықтың тропикалық аймақтарға көшуін мысалы, Бразилияда (Амазонияны колонизациялау жобасын іске асыру үшін) ауыл шаруашылығы үшін жаңа жерлерді игеру мақсатында кейде үкімет деңгейінде қолдайды. Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдерінде экспортқа шығару үшін мал шаруашылығын дамыту саясаты тропикалық ормандарға үлкен зиянын тигізді. Дамушы елдердегі кедей халық санының өсуі энергетикалық кризиспен бірге ормандардың жойылуының тағы бір себебі болып табылады.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша, Азия, Африка және Латын Америкасы елдеріндегі ауыл тұрғындарының шамамен 90%, қала халқының 30% негізінен ағаш отындарды пайдаланады. Коммерциялық орман дайындау жұмыстары әдетте қырқылған ағаш орнына ағаш егілмей, экологиялық талаптар орындалмай жүргізіледі.
БҰҰ-ның Рио-де Жанейродағы конференциясынан (1992 ж.) соң дамушы елдер орман ресурстарын сақтау проблемасы бойынша халықаралық келісімге дайын екендіктерін растады. 1993 жылы Бандунг қаласындағы (Индонезия) кездесуде әлемнің барлық климаттық аймақтарында орман шаруашылығының дамуын қамтамасыз ететін бағдарламалар жасау және оны бақылау туралы халықаралық комитет құру жөнінде ойлар айтылды.
Қазақстан аумағының 3,2% ғана орманды алқап. Мамандардың пікірінше, еліміз орман қорғау ісі бойынша әлемдік тәжірибеден көп артта қалып қойған. Осы күнге дейін ұлттық орман саясаты қалыптасқан жоқ . Соңғы кездері ағашты заңсыз кесу әрекеті белен алды. Әсіресе еліміздің орман қорының 40%-ын құрайтын сексеуілді отау күшейіп барады. Ал сексеуілдің онсыз да эколоғиясы нашар, ылғалы аз, топырағы құнарсыз, құмды аймақтарда өсетіні бәрімізғе белгілі. Айта кетерлігі, 1992 жылы орман көшеттерін отырғызу ісі 80,7 мың гектар болса, он жылдан сон 2002 жылы бұл көрсеткіш 8,9 мың гектарға дейін қысқарған.
Су тапшылығын көптеген ғалымдар соңғы кездегі атмосферада көмір қышқыл газы мөлшерінің көбеюіне байланысты температураның көтерілуімен байланыстырады. Осыдан бірін-бірі тудыратын проблемалардың тізбегін жасау қиын емес: энергияның көп бөлінуі (энергетикалық проблемаларды шешу) - парникті эффект — су тапшылығы — азық-түліктің жетіспеуі (өнімнің болмауы). Соңғы 100 жылда температура шамамен 0,6°С-қа көтерілді. Әсіресе 1995-1998 жылдары температура қатты көтерілді. Көмір қышқыл газы, метан және басқа да газдар жылу сәулелерін сіңіріп парникті эффектіні (жылу эффектін) күшейтуде. Одан да маңызды фактор - тұрмыстық және өнеркәсіптік мақсатта су шығынының артуы. Осының әсерінен Үндістан, Қытай, АҚШ-тың кейбір аудандарында жер асты суларының деңгейі айтарлықтай төмендеді. Кейбір жерлерде суғару жұмыстары үшін жаңбыр суын емес, тереңде орналасқан қазба суларын пайдалануға мәжбүр.
Қытайдық ұлы өзендерінің бірі Хуанхэ бұрынғыдай Сары теңізге тек ылғалды жылдары ғана жетеді- АҚШ-тағы ірі Колорадо өзені де Тынық мұхитқа жылдағыдай құя бермейді. Амудария мен Сырдария өзендері де бұрынғыдай Арал теңізіне жете бермейді. Судың тапшылығы көптеген аймақтарда экологиялық ахуалды нашарлатып азық-түлік тапшылығына алып келуде.
Шөлейттену
Экожүйедегі тепе-теңдіктің бұзылуына және белгілі бір территориядағы органикалық тіршіліктің барлық формаларының деградацияға ұшырауына алып келетін табиғи және антропогендік процестердің жиынтығы, яғни, адамның қатысуынсыз табиғи экожүйенің орнына қайта келмейтіндей өсімдіктер жамылғысын жоғалтуы шөлейттену деп аталады. Шөлейттену негізінен ылғалы тапшы аудандарда табиғи және көбіне антропогендік факторлардың әсерінен (орман ағаштарын Қырқу, жайылымдарды үздіксіз пайдалану, суғару жұмыстары кезінде су ресурстарын үнемсіз пайдалану және т.б. пайда болады. Шөлейттену әлемнің барлық табиғи аймақтарында жүруде.
Қазіргі таңда әлемнің әртүрлі елдеріндегі шөлейттенудің басты себебі - табиғи ресурстарды шаруашылықта пайдалану құрылымының сол ландшафтың табиғи мүмкіншілігіне сәйкес болмауы, халық санының өсуі, антропогенді қысымның артуы, кейбір елдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайының төмендігі. БҰҰ-ның 1985 жылғы мәліметтері бойынша, сол кездің өзінде антропогенді шөлейттенудің көлемі 9 млн км²-ге жеткен және жыл сайын 7 млн гектар жер пайдаланудан шығып қалуда. Шөлейттену процесі жалпы жер көлемінің Азияда - 19%, Африкада - 23%, Австралияда - 45%, Оңтүстік Америкада - 10%- ын құрайды. Сахара шөлі оңтүстікке қарай жылына орташа 6 км жылдамдықпен жылжуда.
Орта Азияның таулы аудандарында, Арал және Балқаш
төңірегінде, Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның биік зоналы
геожүйелерін қоса (Тянь-Шань, Памир-Алай) шөлейттену процесі
қарқынды жүруде. Амудария мен Сырдария өзендерінің суларын ауыл
шаруашылығының қажетіне пайдалану Арал теңізінің сусыз жерлерінде
сортаң, тақыр жазықтықтардың пайда болуына алып келді. Сондай-ақ
Арал төңірегі ландшафтарының деградацияға ұшырауы көлді-батпақты
және тоғайлы табиғи кешендердің тұздың жиналуы молая түскен
гало-ксерофитті кешендерге алмасуда.
==Тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтар==
Тұрмыстық және өнеркәсіптік
қалдықтар - түзілген жерлерінде пайдаланылмайтын,
ауыл шаруашылығының басқа салаларында өнім ретінде немесе қайта
өңдеу арқылы пайдалануға болатын өнеркәсіп, тұрмыс, транспорт және
т.б. қоқыстар тұрмыстық (коммуналдық) қалдықтар адам өміріндегі
заттарды (монша, кір жуу, асхана, емхана және т.б. қоса)
пайдаланғаннан кейін қалатын, тұрмыста пайдаға аспайтын қатты
(сондай-ақ ақпа сулардың қатты бөлігі - тұнбалары) қалдықтар.
Тұрмыстық қалдықтар әлемнің көптеген елдерінің проблемасы. Мысалы,
АҚШ-та жыл сайын 150 млн тоннадан аса, Жапонияда - 72 млн тоннадан
аса қалдықтар бөлінеді. Осыған байланысты қазіргі кезде көптеген
елдерде қоқыстарды өңдеу қондырғылары (тәулігіне 900 тоннаға дейін)
орнатыла бастады.
Соңғы жылдары тірі организмдердің улануына алып келетін қауіпті (улы) қалдықтардың мөлшері көбеюде. Бұл - ауыл шаруашылығында пайдаланылмай қалған улы химикаттар, құрамында канцерогенді және мутагенді заттары бар өндіріс орындарының қалдықтары. Бұрынғы КСРО территориясында химиялық «тұзақтар», яғни, кезінде көміліп ұмытылып кеткен, бертін келе тұрғын үйлер және басқа да обьектілер салынған көптеген қауіпті қалдықтардың орындары бар. Уақыт өте келе сол жердегі тұрғылықты халық әртүрлі ауруларға ұшырай бастайды. Мұндай қалдықтар көмілген жердің санақ бойынша АҚШ-та 32 мың жерде, Германияда - 50 ООО, Нидерландыда – 4000 кішкентай Данияның өзінде - 3200 көзі бар.
Өнеркәсіптік қалдықтар
Өнеркәсіптік (өндіріс орындары) қалдықтар - өнімдерді шығару және әртүрлі жұмыстарды орындау кезінде бастапқы тұтыну қабілетін толық немесе жарым-жартылай жоғалтқан шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар қалдықтары. Олар қайтымды және қайтымсыз (технологиялық шығындар: буға айналу, бықсық түтін, кеуіп кету) болуы мүмкін. Мәліметтер бойынша Еуропа одағы елдерінде жыл сайын: қайта өңдеу өнеркәсіп орындарында - 400 млн тонна, өндіріс орындарында - 160 млн тонна және т.б. қалдықтар түзіледі. 90-шы жылдардың бас кезінде барлық қалдықтардың (2,2 млрд тонна) жартысы ауыл шаруашылығындағы өндіріс орындарының еншісіне тиді.
Қала экологиясы
Урбанизация (адамның планета территориясын игеруі және өзіне қажетті обьектілерді салуы) табиғатқ а елеулі әсер етеді. Халықтың сапалы тіршілігін қамтамасыз ету үшін оның жолдарын, құралдарын, әдістері мен шешімдерін экологиялық негізделген жағдаймен шешуді Урбоэкология (қала салудағы экология) саласы қарастырады. Қалалардағы адам мен табиғат үшін қолайлы ортаны сол жерде өмір сүретін тұрғындардың психологиялық, әлеуметтік жайлылығы, қаланың үйлесімді, орнықты әлеуметтік және экономикалық дамуы қамтамасыз етеді. Қалалық орта сонда тұратын халық үшін жоғары дәрежеде және әрқалай әсер ететін табиғи, табиғи-антропогендік және әлеуметтік-экономикалық кешенді факторлар болып табылады. Адамның қаладағы өмірі - бұл пәтер ішіндегі ортаның, пәтерден тыс ортаның (өндіріс орыны, көше, транспорт және т.б), мәдени ландшафтар ортасының (бақтар, саябақтар), табиғи ортаның, сондай-ақ әлеуметтік-психолоғиялық және әлеуметтік-экономикалық орталардың жиынтығы.
Жер бетіндегі адамдардың көпшілігі күнделікті өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы қалада тұратыны мәлім. Алайда қалалар негізгі экологиялық мәселелердің де орталығы болып табылады. 2001 жылы тарихта алғаш рет қалалардағы тұратын халық саны планетадағы адамдардың 50%- нан асты. Болжамдар бойынша 2030 жылға қарай қалада тұратын адамдардың саны ауыл тұрғындарының санынан 2 еседей көп болады деп күтілуде. Соңғы ғасыр ішінде қалаларға байланысты ауқымды экологиялық қиыншылықтар байқала бастады, олар:
-
көптеген қалалардағы ластанудың өсуі, ластағыштардың
қоршаған орта мен адам организміне түсуі;
-
қала аумақтары мен қала халқы санының өсуі, халықтың
тығыз орналасуы, мегаполистердің халық саны ондаған миллионға жететін одан да ірі урбоареалдарға айналуы;
-
табиғатты ығыстыру, табиғи ландшафтардың жасанды
ландшафтарға ауысуы;
-
адамның табиғатпен тікелей байланысының (көзбен, иіс
сезу, түйсік, дыбыс арқылы) жоғала бастауы, табиғи сезім мүшелерінің жағымсыз жасандыға ауысуы және олардың қарқынды түрде өсуі;
-
адамның табиғи биологиялық ырғағына әсер (түннің шектен
тыс жарық болуы, шуыл, ұйықтау орнына түнде жұмыс істеу және т.б.).
Қалалық орта экологиясы - қалалық ортаның проблемалары және оларды жетілдіру жолдары туралы кешенді ғылым. Осындай кең көлемдегі мәселелерді шешу оған қатысы бар адамдардың (қала басқарушылары, инвесторлар, архитекторлар, құрылысшылар, қала халқы) экологиялық білім деңгейіне, ғылыми зерттеулерге, бөлінетін субсидияға, азаматтардың қатысуына және олардың ақпаратпен қамтамасыз етілуіне байланысты. Мұндағы басты міндеттер мыналар:
-
Қалалық ортаны құруда әлеуметтік, экономикалық және
экологиялық факторларды біріктіру;
-
Сапалы өмір сүру ортасы жоғары дәрежеде болу үшін
қаланы және оның маңайын жоғары сапалы экологиялық инфрақүрылыммен қамтамасыз ету;
-
Энергетиканы, өнеркәсіп орындарын, транспортты, суды
пайдалануды, қалдықтарды және т.б. экологияландыру;
-
Тұрғындар қажеттіліктерін экологияландыру және осы
қалалық ортаны құруға қатысы бар барлық адамдар санасында экологиялық этика негізін құру.
Қазірдің өзінде бірқатар елдерде қалалар алып жатқан территориялардың үлесі көп. Мысалы, Бельгияда - 28%, Англияда - 12%, Данияда - 11% ел территориясы қалалардың үлесіне тиеді. Мұндай үлкен урбанизацияланған аумақтарда қалалар мен табиғат арасындағы экологиялық тепе-теңдікті сақтау мүмкін емес. Әлеуметтік-экономикалық дамуы нашар басқарылатын қалалардың қоршаған ортаға тигізетін жағымсыз әсерлері көбейе түсті.
Урбанизация қазіргі кезде негізгі әлемдік
тенденция болып отыр. 1900-2000 жылдар аралығында қала халқы
шамамен 0,2-ден 2,9 млрд адамға көбейді. Ал осы уақыт ішінде халық
саны 1 миллионная асатын қалалар 17-ден 388-ге дейін көбейді.
Қалалар Құрылықтың аз ғана бөлігін алып жатыр, алайда мұнда бүкіл
халықтың жартысына жуығы тұрып жатыр.
Урбанизация процесінің дамуына байланысты қалалық ортаның көптеген
проблемалары (урбанистикалық, құрылыс- архитектуралық,
технологиялық, әлеуметтік, экологиялық) пайда болды. Оның ішінде
қала саны мен көлемінің өсуі, өнеркәсіп орындарының, транспорттың,
тұрғындар санының артуы да бар. Ауыл тұргындарының қалаға көшуіне
байланысты ауыл мен қала тұрғындарының саны үнемі өзгеріп отырады.
Қала халқының саны және қалалар саны мен көлемдері де өсуде. Қала
халқының сандық пайызы әлемнің әртүрлі аймақтарында әрқалай. Ең
үлкен көрсеткіштер әлемнің дамыған елдері - Солтүстік Америка мен
Еуропаның үлесінде (70%-дан жоғары), ал ең төменгі көрсеткіш - Азия
және Африка елдерінің еншісінде. Үлкен қалалар өздерінің маңайымен
және кішкене қалалармен қосылып, ұзындығы жүздеген километрге
жететін урбанизацияланған ареалдардың (мегаполистердің) түзілуіне
алып келді. Қазіргі кезде ең ұзын мегаполис «Босваш» (Бостон-
Вашингтон) 500-дей қаланы біріктірді. Мұнда АҚШ халқының 20% (45
млн адам) тұрады. Түнгі уақытта бұл территория Жер спутниктерінен
жарық дақ сияқты көрінеді. Мұндай урбоареалдардың саны әлемде
10-нан асты. Оның әрқайсысы 30- 40 агломерацияларды «жұтып
қойды».
Қалалардың демографиялык, және экономикалық тұрғыдан өсуі әсерінен экожүйеге техногенді әсердің артуы тек қала маңында ғана емес, олардан біршама қашықтықтарда да біліне бастады. Осыған байланысты қаланың экологиялық жағдайы көптеген өнеркәсіпті қалаларда нашарлап кетті. Қалалар планетамыздың азғана бөлігін алып жатуына байланысты, қалған табиғаттың бөлігін аман сақтап қалуға мүмкіндік бар. Қалалар - адамзаттың болашағы. Аристотель айтқандай - «Біз қалаларды тұрғызамыз, алқалалар бізді қалыптастырады». Урбанизацияның экожүйелер үшін жағымсыз болуы міндетті түрде емес, ал оны экологияландыру жағымды құбылыс. Қала және қалалық орта сонда өмір сүретін халықтың Қажеттіліктерін өтеуге, денсаулығына, өмір сапасына қатты әсер етеді. Сондықтан қазіргі таңда қалалық ортаны экологияландыру адамзат үшін өмірлік қажеттілік болып табылады.
Халық санының өсуі.
Жер үшін ең үлкен проблема - тез өсіп келе жатқан халық саны. Осы процесті азайту үшін жасалған көптеген әртүрлі әрекеттер іске аспай жатыр. Қазіргі таңда Африка, Азия, Оңтүстік Америка елдерінде «демографиялық жарылыс» орын алуда. Кезінде (XIX ғасырдың бас кезінде) экономист Мальтустың өзі халық санының бақылаусыз өсуі азық-түліктің тапшылығына алып келетінін айтқан болатын. Қазіргі таңда кейбір ғалымдардың айтуынша (мысалы, ағылшындық климатолог-ғалым Джеймс Лавлок) Жер үшін 1 млрд немесе соған жақын халық саны оптималды деп есептейді.
Климаттың өзгеруі бойынша үкімет аралық сарапшылар тобының (IPCC) болжамы бойынша - 2040 жылы Еуропада жаздың күндері 2003 жылдың жазғы күніндей температура 38°С- 48°С-ты құрайтын болады. Мұндағы негізгі мәселе адамдардың көптеп өлуі емес, өсімдіктер өспей Еуропада азық-түлікті өсіру тоқтаудың алдында болады - дейді. Бұл ұйым тобының есебінше, 2040 жылы Сахара шөлі Еуропаның ортасына, тіпті Берлинге дейін жылжиды.
Әлеуметтік-экономикалың проблемалар. Азық-түлік тапшылығы. Әлем бойынша астық, ет, балық және басқа тағам түрлерін адам басына шаққанда өндірілуі 1985 жылдан бері төмендеп келеді. Болжамдар бойынша, 2010 жылға қарай бидай мен күріштің бағасы екі еседен аса қымбаттайды деп күтілуде. Бұл кедей елдерде халықтың жаппай ашаршылыққа ұшырауына алып келуі мүмкін.
Азық-түлік тапшылығының басты себебі - 1956 жылдан бері адам басына шаққанда егістік жерлерінің көлемінің қысқарып, басқа мақсаттарға пайдаланылуы және топырақтың эрозияға ұшырауына байланысты. «Жасыл революцияға» байланысты 1970- ші жылдары жаңа сорттарды енгізу, суғару, тыңайтқыштар мен гербицидтерді пайдалану арқылы өнімнің төмендеуі тоқтатылды. Алайда суғару үшін судың тапшылығына байланысты Австралияда, Африкада бұл әрекеттер іске аспады. Қазіргі таңда суғару жұмыстары үшін судың тапшылығы Азияда, Америкада байқалуда. Сондай-ақ балық қоры да күрт азайды. 1950 жылдан 1989 жылға дейін әлем бойынша балық аулау 19 миллионнан 89 миллионға жетті
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-13
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Климаттың өзгеруі |
|
Сабақтың мақсаты |
жаһандық мәселе бойынша өз көзқарасыңызды және оның қалай дамығанын сипаттау; |
|
Бағалау критерийі |
жаһандық мәселе климаттың өзгеруін анықтайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Құрмет, ынтымақстастық, өмір бойы оқу, азаматтық жауапкершілік, ашықтық, жыл сайын, Адами құндылықтарды дәріптеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі «Бес қадам» стратегиясы. Сыныптан 4 оқушы шығады, бес қадам аттап жылдам жауап береді.
/мөлдір су, шалшық су, таза су т.б./
Сабақтың тақырыбы мен мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Зерттеу мен жалдау «Түсін,талда,жеткіз»-топтық жұмыс Адамзаттың дамуындағы жаһандық мәселелер климаттың өзгеруін критерийлерін картадан талдайды; Тапсырма: Жаһандық мәселелердің аймақтық көрінісін бағалау.Оқулық мәтіні және картамен жұмыс.Ғаламшардың орман жамылғысы кестесін толтыру.Графикалық түрдегі ақпаратты талдау баға беру
ЕБҚ оқушылар негізгі термин сөздерді мәтіннен анықтайды; Жұптық жұмыс Климаттың өзгерулері - түгелдей жер бетінде немесе оның ірі аймақтарында климат жағдайларының ұзақ бағытты (он жылдан астам) немесе ырғақты (геологиялық уақытта, тарихи уақытта) өзгерулері. Палеогеографиялық зерттеулердің негізінде анықталған геологиялық климаттың өзгерулері Жер тарихында ұзаққа созылған жылы және суық кезендердің болғанын дәлелдейді. Көбінесе метеорологиялық байқаулардың негізінде, қазіргі Климаттың өзгерулері кейінгі ондаған (кейде жүздеген) жылды қамтиды және циклді сипатта болады. Әр түрлі себептерден туындаған ұзақтығы 11, 35, 80—90 жылдарға созылған, сондай-ақ ғасырдан асқан климаттык ырғақтар (мысалы, 1800—1900 жылдық ырғақтар) және т.б. анықталды. Климаттың Күн активтілігінің ғасырлық және ғасырдан ұзақ өзгерістерімен байланыстары туралы болжамдар бар. Климаттың өзгерулері әр түрлі дәрежеде табиғи ортаның барлық құрам- бөліктері мен ауыл шаруашылығы өндірісіне әсер етеді. Ауа-райының жылынуынан келесі өзгерістер туындауы мүмкін деген болжамдар бар:
1-тапсырма. Асты сызылған сөздерге түсініктеме беріңіз. 2-тапсырма:Жеке жұмыс Мәтінге сүйене отыра, 3 сұрақ құрастырыңыз. ЕБҚ: оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастары және мұғалім диалог арқылы қолдау жасайды |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Дескриптор: - Адамзаттың дамуындағы жаһандық мәселелердің критерийлерін талдай біледі; - Адамзаттың дамуындағы жаһандық мәселелердің критерийлерін жіктеп ұсынады;
Дескриптор: 1.Орман жамылғысының азаюы байқалатын негізгі аймақтар мен елдерді атайды; 2. Орман жамылғысының қысқаруын анықтайтын түрткіжайттар; 3.Адамзат үшін орман жамылғысының азаюы мәселесінің шешу жолдарына баға береді;
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады . өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Оқушылар шеңберге тұрып, төмендегі сұрақтарға жауап береді.
«Екі түрлі түсініктеме
күнделігі» арқылы жүзеге
асады.
«Білім теңізіне кеме
жіберіңіз» әдісі арқылы кері
байланыс жүргіземін. Оқушыларға сабақ басында кеме пішінді жапсырма
қағаз беремін. Сабақ соңында оқушылар тақырыпты жақсы деген
оқушылар кемелерін теңізге орналастырады, өзіне сенімсіздер жағаның
шетінде қалады Үйге тапсырма Климаттың өзгеруі |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Климаттың өзгеруі[өңдеу | кодын өңдеу]
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Соңғы 0,5 млн жылдардағы
Климаттың өзгерулері
Климат
индикаторлары:
көк
түспен — мұхиттың деңгейінің
өзгеруі,
жасыл
түспен — 18O-дің теңіз суларындағы
концентрациясы,
сарғылт
түспен —
CO2-нің антарктикалық
мұздарындағы концентрациясы (сарғылт)
Межелік
бірлігі — 20 000
жыл.
Климаттың өзгерулері[1] - түгелдей жер бетінде немесе оның ірі аймақтарында климат жағдайларының ұзақ бағытты (он жылдан астам) немесе ырғақты (геологиялық уақытта, тарихи уақытта) өзгерулері. Палеогеографиялық зерттеулердің негізінде анықталған геологиялық климаттың өзгерулері Жер тарихында ұзаққа созылған жылы және суық кезеңдердің болғанын дәлелдейді.
Көбінесе метеорологиялық байқаулардың негізінде, сондай-ақ дендрохронологиялық және т.б. әдістермен анықталатын қазіргі Климаттың өзгеруі кейінгі ондаған (кейде жүздеген) жылды қамтиды және циклді сипатта болады. Әр түрлі себептерден туындаған ұзақтығы 11, 35, 80—90 жылдарға созылған, сондай-ақ ғасырдан асқан климаттык ырғақтар (мысалы, 1800—1900 жылдық ырғақтар) және т.б. анықталды. Климаттың Күн активтілігінің ғасырлық және ғасырдан ұзақ өзгерістерімен байланыстары туралы болжамдар да бар. Климаттың өзгерулері әр түрлі дәрежеде табиғи ортаның барлық құрам- бөліктері мен ауыл шаруашылығы өндірісіне әсер етеді.
Ауа-райының жылынуынан келесі өзгерістер туындауы мүмкін деген болжамдар бар:
-
Антарктида мен Гренландияның мұздықтарының еруі.
-
Мұздықтар еруі барысында дүниежүзілік мұхит деңгейі 2300 жылдары 2,5 м. жоғарылауы мүмкін,
-
Мұздықтардың еруі барысында пайда болған тұщы су мөлшері [[]]Гольфстримнің жылу ағысын бұзып Еуропаның суытуына алып келеді.
-
Арктика мұздықтарының еруі ақ аюдың өліміне алып келуі мүмкін.
-
Ормандарға, көлдерге, қала инфраструктурасына кері әсерін тигізеді.
-
Дауылдар, су тасқындары жиілігі өседі.
-
Азық-түлікпен қамтамасыз ету нашарлайды.[2]
Климаттың антропогендік өзгеруі[өңдеу | кодын өңдеу]
Климаттың антропогендік өзгеруі — табиғи ортаға антропогендік өсердің (негізінен оның ластануы) артуынан климаттың көрсеткіштердің (ауа температурасы, оның қозғалысының заңдылықтары және т.б.) ұзақ уақыт (10 жылдан артық) өзгеруі. Дәлірек айтқанда, климаттық жүйені салыстырмалы тұрақты күйден шығару кезінде пайда болатын, геофизикалық процестердің (Жерге ғарыштық өсерлерді қосқанда) табиғи жүру барысында теориялық мүмкін шегінен шығып кететін климаттық ауытқу. Мысалы, 1977-1981 жылдары Солтүстік Америкадағы суық қыстар 10 мың жылда бір рет болатын жағдай деп есептеледі
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-14
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Ауаның ластануы |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушылардың ауа
туралы алған білімдерін жүйелеп,ауаны таза ұстаудың,таза ауамен
тыныс алудың маңызын ұғындыру.ауаны ластау көздері және оны
болдырмау туралы көзқарас
қалыптастыру. |
|
Бағалау критерийі |
ауаны таза ұстаудың,таза ауамен тыныс алудың маңызын анықтайды; ауаны ластау көздері және оны болдырмау жолдарын сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Адами құндылықтарды дәріптеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі «Ой қозғау» әдісі бойынша оқушылар жаңа тақырып туралы білетін ақпараттарымен бөліседі .
Осылайша жетекші сұрақтарға жауап бере отырып, сабақтың мақсаты мен жетістік критерийлері айқындалады. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Зерттеу мен талдау Топтық жұмыс1-тапсырма. Мәтінді оқыңдар. Мәтін құрылымын сақтай отырып, графиктік кестелерге «Ауаның ластануы» туралы мәліметтеріңізді жазыңыздар. (сурет, сызба) 2-тапсырма «Ойлан-жұптас-бөліс» «ПОПС» формуласы. «Попс формуласы»: «Ауаның ластануы-жаһандық мәселе» 1-қадам: «Менің ойымша...» 2-қадам: «Себебі мен оны былай түсіндіремін...» 3-қадам: «Оны мен мынадай фактілермен, мысалдармен дәлелдей аламын...» 4-қадам: «Осыған байланысты мен мынадай қорытындыға келдім...» ЕББ оқушыға суреттер/иллюстрациялар ұсынылады; 3- тапсырма «File» әдісі «Ауаның ластануына жол бермеу өз қолымызда» пікіріне талдау жасаңыз
ЕБҚ оқушылар маңызды тірек сөздерді жазып алады; |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. Дескриптор: ауаны таза ұстаудың,таза ауамен тыныс алудың маңызын анықтайды; ауаны ластау көздері және оны болдырмау жолдарын сипаттайды |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ. «Екі жұлдыз, бір ұсыныс» беру арқылы бағалау ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Үйге тапсырма |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
уаның ластануы
туралы не білеміз?
Қосымша №1
абиғи ортаның жаһандық өзгерістерінің маңызды экологиялық салдарларына жататындар:
-
Жер атмосферасында булы газдардың ұлғаюы есебінен болып жататын климаттың өзгеруі.
-
Азонды бұзатын заттар (АБЗ) шығындыларының есебінен Жердің азон қабатының бұзылуы.
-
Ормандардың жойылуы мен құлдырауы, топырақ эрозиясы, су қоймаларының ластануы, өсімдіктер мен жануарлар түрлерін дайындау есебінен биотүрліліктің жоғалуы.
-
Жердің топырақты-өсімдікті қабатының бұзылуы есебінен жерлердің шөлге айналуы және азып-тозуы.
Жаһандық экологиялық мәселелер атмосфералық ауаның ластануына байланысты. Атмосфера планетадағы өмірдің айқындаушы шарты болып табылады. 1 млн халқы бар қала жыл сайын атмосфераға 10 млн тонна су буын, 2 млн тонна газдар, 20 мың тонна шаң-тозаң мен 150 тонна ауыр металдар шығарады. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша зерттелген елдердің жартысында 802 шоғырлануы стандартты нормалардан артық.
Жылыжай әсері және климаттың өзгеруі. Жылыжайдағы әйнек секілді, С02 атмосферада Күннің сәулелі энергиясын Жер бетіне өткізетіні мәлім, бірақ ол Жердің инфрақызыл (жылы) сәуле шығаруын ұстап қалады және осылайша жылыжай (бу) әсерін құрайды. Негізгі булы газ көміртектің диоксиді болып табылады (50-65% дейін). Бұдан басқа, оларға метан, азот оксиді, озон, фреон және басқа газдар, барлығы 30 газдың шамасында жатады. Жылыжай әсерінің, салдарынан Жердегі орта жылдық температура соңғы жүз жылдықта шамамен 0,3-0,6°С жылдамдығымен көтерілген. Атмосферадағы көміртек диоксидінің болуын жүйелі түрде бақылау оның өсуін көрсеткен.
Климаттың жаһандық өзгерістері атмосфераның өнеркәсіптік қалдықтармен және пайдаланылып болған газдармен ластануына тығыз байланысты. Жер климатына адам өркениетінің әсері анық, оның зардаптары қазірдің өзінде сезіледі. 1988 жылы АҚШ-та орын алған атмосфераға көмірқышқыл газының шығындысы жүретін көмір мен бензин сияқты отынды жағу және оны сіңіретін ормандарды шабудан, атмосферада оның болуының артуы нәтижесінде болған қатты ыстық пен құрғақшылық — жер атмосферасының жаһандық жылу әсері деп аталатын салдарлары.
Қазба отын тұтынудың өсуімен қатар, атмосферада С02 артуы жерүсті өсімдіктерінің азаюына байланысты болуы мүмкін. Әсіресе Оңтүстік Америка мен Африка елдеріндегі жоғары өнімді ормандардың шабылуының әсері айқын сезіледі. Планетамыздың өкпесі -ормандардың жойылу жылдамдығы өсуде, ғасыр аяғына таман осындай қарқынмен ормандардың көлемі 20-25% азаяды. Атмосферадағы С02-ның қазіргі деңгейінен 60% артуы жер беті температурасының 1,2-2,0°С көтерілуін тудыра алатыны болжанған.
Сол уақытта климат зерттеушілер орташа температураның 0,1°С өзгеруін елеулі, ал температураның 3,5°С өсуін қауіпті деп санайды. Жаһандық жылыну Солтүстік жартышардың негізгі географиялық аймақтарының жоғарырақ ендіктеріне елеулі орын ауыстыруына алып келеді. Атап айтқанда, тундра аймақтары ормандардың жоғарырақ ендіктеріне жылжу кезінде бірте-бірте жоғала бастайды. Жылыну континенталдық және теңіз мұздарына айтарлықтай әсер ететіні даусыз. Мәңгі тоң аймағының аумағы елеулі түрде қысқарады. Жылыжай әсері жауын-шашындар, жел, бұлттар қабаты, мұхит ағымдары мен полярлық мұзды төбелердің өлшемі сияқты, аса маңызды айнымалы шамаларды өзгерте отырып, планетаның климатын бұзады. Континенттердің ішкі аймақтары — құрғағырақ, ал жағалауы ылғалдырақ болады. Суық маусымдар — қысқа, ал жылысы ұзағырақ болады. Буланудың күшеюі кең ауқымдарда топырақтың құрғақ болып кетуіне алып келеді. Жылыжай әсерінің кеңінен талқыланатын және қорқыныш тудыратын салдарларының бірі — бұл температураның жоғарылауы нэтижесінде теңіз деңгейінің болжамды көтерілуі.
Атмосферадағы булы газдар оның пайда болу кезеңінен бастап шағын мөлшерлерде (шамамен 0,1%) болған. Жылыжай әсері есебінен Жердің жылу теңгерімін тіршілік етуге жарамды деңгейде ұстап тұру үшін, ол мөлшер жеткілікті болған. Бұл — осылай аталатын табиғи жылыжай, ол болмаса, Жер бетінің орташа температурасы 30°С төмен, яғни қазіргідей +14°С емес, -17 С болар еді.
Табиғи жылыжай әсері Жерге де, адамзатқа да қауіп-қатер тудырмайды, өйткені булы газдардың жалпы көлемі табиғат айналымы есебінен бір деңгейде ұсталып тұрған, оның үстіне, біз оған өміріміз үшін міндеттіміз. Бірақ атмосферада булы газдардың шоғырлануы жылыжай әсерінің күшеюіне және Жердің жылу теңгерімінің бұзылуына алып келеді. Өркениет дамуының соңғы екі жүзжылдығында нақ осындай жағдай орын алған.
Қышқыл жаңбырлар — бұл атмосфера, гидросфера және литосфера арасындағы зат алмасуының бұзылуы салдары. Міне, ондаған жылдар бойы Солтүстік Америка мен Еуропа үстінен нормадан ондаған, жүздеген, мыңдаған есе асатын қышқылдары бар жаңбырлар жауады. Жаңбырлардағы қышқылды күкірт пен азот оксидтерінің еруі және тиісті қышқылдардың түзілуі тудырған. Күкіртті газ көмірді, мұнайды, мазутты жаққан кезде және күкіртті кендерден түсті металдар өндіру кезінде пайда болады және атмосфераға шығарылады. Ал азот оксидтері жоғары температуралар кезінде азоттың ауа оттегісімен қосылуы барысында, ең бастысы, ішкі жану қозғалтқыштары мен қазандық қондырғыларында пайда болады. Энергия алу — өркениет пен өрлеудің негізі, бірақ қоршаған ортаның қышқылдануымен ілесе жүреді. Бұл жағдайды ЖЭС мұржаларының жоғары қарай өсуі қиындатады. Олардың биіктігі 250-300 және 500 м-ге дейін жеткен. Атмосфераға шығатын шығындылардың мөлшері азаймаған, бірақ енді олар ауқымды аумақтарға жайылып, үлкен қашықтықтардан асып, мемлекеттік шекаралардан өтеді. Күкіртті газ бен күкірт қышқылының әсерінен өсімдіктер жапырақтарындағы хлорофилдің бұзылуы жүреді, оның салдарынан фотосинтез бен тыныс алу қиындайды, өсу баяулайды, ағаш өскіндерінің сапасы мен ауылшаруашылық дақылдардың өнімділігі төмендейді, ал аталғандардың жоғарырақ және ұзағырақ мөлшерлерінің әсерінен өсімдіктер құриды. Қылқанды және жапырақты ормандардың табиғи жаңаруы жүрмейді. Күкіртті газ бен оның туындыларының адамға және жануарларға әсері әсіресе жоғарғы тыныс жолдарының ауруға шалдығуынан көрінеді. «Қышқыл» деп аталатын жаңбырлар топырақ қышқылдығының артуын тудырады, ол жыртылатын жерлерде қолданылатын минералдық тыңайтқыштардың тиімділігін төмендетеді, көпжылдық дақылды шабындықтар мен жайылымдардағы түрлі құрамның құнды бөлігінің түсіп қалуына алып келеді. Әсіресе қышқыл жауын-шашындардың әсеріне Еуропаның солтүстік бөлігінде кеңінен таралған шым жэне ақшыл сары түсті және торфты топырақтар көбірек үшырайды. Одан да үлкен зиян ауылшаруашылық дақылдарға тиюде. Өсімдіктердің беткі қабаттары құриды, клеткалардағы зат алмасуы өзгереді, өсімдіктердің өсуі мен дамуы бұзылады, аурулар мен паразиттерге қарсы түру төмендейді, дақылдар өнімділігінің құлдырауынан ауыл шаруашылығының табыстары азаяды.
Озон қабатының бұзылуы. Озон қабаты атмосфераның жоғарғы қабаттарында орналасқан және онда озонның үлкен мөлшері бар. Ол полюстер үстінде шамамен 8 шақырым және экватор үстінде 17 шақырым биіктікте басталады. Оның мақсаты — қысқа толқынды ультракүлгін сәулелерін сіңіру. Озонның төмен құрамды аймағы Арктикада табылғанын және ол оның шегінен тыс жерге дейін жайылып жатқанын, биіктігі бойынша 12-ден 24-ке дейінгі қабатты алатынын, яғни стратосфераның төменгі бөлігінің айтарлықтай бөлігін алатынын зерттеушілер анықтаған. Іс жүзінде бүл полярлық атмосферада «озон» тесігі бар екенін білдірген. Жерде орташа түрде 1979 жылдан бастап 1990 жылға дейін озонның болуы 5% төмендеген. Озонның бұзылуын хлорфты көміртектер (ХФК) тудыратынын ғалымдар анықтаған. Хлорфты көміртектер 60 жылдан бері тоңазытқыштар мен кондиционерлерде суытқыш агенттер, аэрозольды қоспалар үшін пропеленттер, отты сөндірушілерде көбік қүраушы агенттер, электронды құрылғылар үшін тазартқыштар ретінде, киімді химиялық тазарту кезіңде, көбік пластиктерін өндіруде пайдаланылады. Кезінде олар тәжірибелік қолдану үшін әбден лайық химиялық заттар ретінде қарастырылған, себебі олар өте тұрақты және белсенді емес, яғни улы емес. Ең қызығы, осы қосындылардың енжарлығы атмосфера озоны үшін оларды қауіпті етеді. ХФК азот оксидінің көпшілік бөліктері сияқты тропосферада (атмосфераның төменгі қабаты, ол жер бетінен 15 қаш. биіктікке дейін созылады) тез ыдырамайды және жоғарғы шегі шамамен 50 шақ. орналасқан стратосфераға сіңеді. ХФК молекулалары, озонның шоғырлануы ең көп, шамамен 25 қаш. биіктікке дейін көтерілген кезде, озонның экрандаушы әсерінен төменірек биіктіктерге өтпейтін ультракүлгін сәулелердің белсенді әсеріне ұшырайды. Ультракүлгін жоғары реакциялы қабілеті бар құрамдас бөлшектерге ыдырайтын, кәдімгі жағдайларда тұрақты болатын ХФК молекулаларын, әсіресе атомарлы хлорды бұзады. Қазіргі кезде атмосфераға ХФК шығындылары миллион тоннамен есептеледі, атмосфераға түскен ХФК әсерлері әлі бірнеше онжылдыққа жалғасады. 1987 жылы әлемнің 23 жетекші елі Монреальда оларды ХФК тұтынуын төмендетуге міндеттейтін конвенцияға қол қойды.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-15
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Судың ластануы |
|
Сабақтың мақсаты |
::Судың ластанусебептерін түсіндіре алады.Кермек су туралы біледі.Кермек судың түрлерін ажыратады. Оны жұмсартудың әдістерін біледі |
|
Бағалау критерийі |
Судың ластану себептерін және судың кермектігіне анықтама бере алады –Судың кермектігін тәжірибе жүзінде түсіндіре алады. Судың кермектігін жою әдісін реакция түрінде жаза алады |
|
Құндылықтарды дарыту |
«Мәңгілік ел» жалпыұлттық идеясының құндылықтарын қолдау мақсатында «Индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсу – бұл біздің ең маңызды міндетіміз екендігін ескере келе ауыз су мәселесін шешудің пайдасын айқындау |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі Миға шабуыл
1.Су тіршілік көзі дегенді қалай түсінесің? 2. Табиғаттағы су айналымы 3. Судың адам үшін маңызы 4. Судың қасиеттері Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
|
Сабақтың ортасы |
«Кинометафора» әдісі «Судың ластануы» тақырыбында бейнематериал ұсыныңыз Мәтінмен жұмыс INSERT әдісі Жаңа материалмен таныса отырып, түртіп алу жүйесімен мәлімет жинайды, саралайды, бағалайды Тіршілік аясының су әлемін былғанудан сақтауды қамтамасыз етудің кешенді шараларына төмендегідей әрекеттер кіреді:
Бұрынғы кеңес одағындағы барлық өндірістік кәсіпорындарды сумен қамтамасыз ету үшін табиғи су көздеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын және оның әртүрлі дәрежеде былғанған 90 %-ы айналып келіп су қоймаларына қайтарылатын.
Дифференциалды тапсырма 1топ «Баяндауыш» Судың ластану себептері. Постер қорғау 2топ «Толықтауыш» Судың кермектігі. Оны жою әдістері. Тірек сызба арқылы көрсету 3топ «Анықтауыш» Уақытша, тұрақты кермектіктің құрамында қандай тұздар болады, оларды жұмсарту. ЕББ оқушыға суреттер/иллюстрациялар ұсынылады; «Бірге ойлаймыз»-жұптық жұмыс 1жұп Кермек суды жұмсарту үшін, мына заттардың қайсысын қолданады. 2жұп Уақытша кермектік судың құрамында қандай тұздар болады, оны жою жолдарына мысал келтір. 3жұп Тұрақты кермектік судың құрамында қандай тұздар болады, оны жою жолдарына мысал келтір 4жұп Судың ластану себептері 5жұп Төменде берілген иондар ішінен кермек суда болатын иондар мен суды жұмсарту үшін қолданатын иондарды теріп жаз. ЕБҚ оқушылар маңызды тірек сөздерді жазып алады; |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Критерий Судың ластану себептері анықтау Судың кермектігін қандай әдістермен жоюға болады Дескриптор Судың ластану себептерін біледі Судың кермектігі туралы мәлімет береді, оны жою әдістерін ұсынады Реакция теңдеулерін жазады өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Бейнематериал https://yandex.kz/video/preview/2549889024999610597 Ақпараттық мәтін Үлестірмелі қағаздар Суреттер Тірек-сызбалар Кесте ҚБ парағы |
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс « Білімді стикер». Мына сұрақтар бойынша жауап береді. - Не білдім? - Не білемін? - Не білгім келеді? Үйге тапсырма «қазақстандағы судың ластану мәселелері» |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады.
Су айдындарының ластануын былайша топтайды:
-
биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар
-
химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер
-
физикалық ластану: жылу-қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар
Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100-ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Ал Қазақстанда ауыз су сапасы МемСТ 287482 бойынша 30 міндетті көрсеткішпен анықталады. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері — тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері:
-
тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар;
-
өнеркәсіп орындары;
-
ауыл шаруашылығын химияландыру:
-
халық шаруашылығының басқа да салалары.
Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді. Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%, минералдық заттар 42 тей болады. Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулар мен синтетикалық жуатын заттармен сулардың ластануы өте қауіпті. Бұлар –химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс- жидек, бау-бақша, теплица (жылы жай) зиянкестеріне қарсы бұрынғы Кеңес үкіметі кезеңінде өте көп химиялық заттар пайдаланылған Нәтижесінде, су ластанып, оның сапасы мен микрфлорасы және микрофаунасы, ірі хайуанаттар, құстар зардап шеккен. өз кезегінде химиялық заттардың зиянды қосылыстары азық –түлікпен адам организмін кері әсерін тигізді. Қазіргі кезде ашық өзен, көл суларымен қатар жер асты сулары да сарқынды, шайынды сулармен және еріген зиянды заттармен ластанып отыр. Оның негізгі ластану көздері мыналар:
-
өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар;
-
химиялық заттар және тыңайтқыштар;
-
тұрмыстық қалдықтар;
-
жер асты суларымен жалғанатын құбырлар;
-
ірі құрылыс учаскелері;
-
күзгі алаңдар, бұрғы-скважиналары болып табылады.'
Жер асты суларында әртүрлі жұқпалы аурулар тарататын микробтар, вирустар кездеседі. Қазақстан жағдайында өзен-көлдердің ластануы көбіне өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретін жерлерде жаппай сипат алуда.
Қазақстан Республикасының су ресурстары[өңдеу | кодын өңдеу]
Өзендердің ішінде Ертіс су алабы, Өскемен қорғасын –мырыш комбинаты, Ленинагор қорғасын зауыты, Березов кені, Зырьян зауыты секілді өндіріс орындарының сарқынды лас суларымен ластануда. Су құрамында қорғасын, мырыш, сынап, тағы басқа ауыр металдар шекті мөлшерден асып кетуі жиі байқалады.
Бұрынғы арал теңізінің орындары
Іле-Балқаш бассейні суының сапасы да мәз емес. Мұндағы ластағыш заттар – ауыр металлдар, мұнай өнімдері мен фенолдар. Әсіресе, «Балқашмыс» өндірістік бірлестігі, «Балқаш балық өнеркәсібі», «Сарышаған» ракета полигондары, т.б. кен рудаларын балқыту комбинаттары Балқаш көліне мыңдаған тонна зиянды заттарды төгуде. Іле өзенінің ортаңғы ағысы, жалпы өзен экожүйесі, күріш алқаптары және шеңгелді массивтерін игеруге байланысты минералды тыңайтқыштар мен химиялық препараттар өте көп қолданылып келеді. Нәтижесінде, өзен суының сапалық құрамы төмен. Оның үстіне Іле өзені арқылы мұнай тасымалдау, Қапшағай су қоймасы, Қытай жеріндегі судың ластануы ондағы экологиялық жағдайды қиындата түсуде. Сырдария, Шу, Талас, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек, Көксу өзендерінің сулары біршама таза деп есептелінеді. Соның ішінде Сырдария, Шу, Талас өзендері ауыл шаруашылығын химияландыру мен дренажды сулармен ластануда. Әсіресе, Арыс, Келес өзендері күріш пен мақта егіндісінде жиі қолданылатын пестицидтермен ластанып отыр.
Каспий теңізіндегі мұнайды бұрғылау
Соңғы жылдары Каспий теңізінде мұнай өндіруге байланысты және теңіз деңгейінің табиғи көтерілуі аймақтың экологиялық тыныс –тіршілігін шиенеленістіріп отыр. Теңіздің көтерілуі жүздеген мұнай бұрғы- скважиналырын, мұнай қоймалары мен өңдеу объектілерін істен шығарды. Қазір бұл жерлерде 6 мұнай газ кені, жүздеген елді мекендер, коммуникациялар, өнеркәсіп орындары су астында қалды. Нәтижесінде, теңізге көптеген мөлшерде лас заттар, мұнай өнімдері, органикалық қосылыстар, ауыр металдар суға араласуда. Оның үстіне Еділ мен Жайық өзендерінің лас сулары теңіз суын уландыра түсуде. Мәселен, 1995-2000 жылдар аралығындағы кәсіптік балықтар мен бағалы қара уылдырық және ет беретін бекіре тұқымдас балықтардың азайып кетуі тіркелді. Ал, 1999 жылы қырылып қалған 20-30 мың итбалықтың және жүздеген мың құстардың өлуі теңіз суының бүгінгі сапасының көрсеткіші – биоиндикаторы болса керек. Қазіргі Каспий мұнайын игеру бүкіл әлемді дүрліктіріп, шетелдік инвесторларды теңіз «қара алтынын» игеруге ұмтылдыруда. Ал, олардың судың сапасы мен ластануына көңіл бөлуі, экологиялық нормаларды сақтауы күмән туғызады. Атырау, Маңғыстау аймақтарында техниканың ескілігінен бұрғы-скважиналардың бүлінуі, мұнайдың жерге, суға төгілуі қоршаған ортаға зиянын тигізуде. Жерге сіңген мұнайдың қалыңдығы 10 метрге жетіп, жер асты суына қосылуда. Қазір мұнаймен ластану аймағы 200 мың га алып жатыр. Қоймаларда 200 мың т. Мұнай қалдығы, 40 мың т. Көмірсутегі жинақталған. Ақтөбе облысындағ су айдындардың да экологияның жайы нашар. Мәселен, Елек өзені амин өнеркәсібі есебінен және бормен ластануда. Қарағанды металлургия комбинатының және Теміртау қаласындағы «Карбид» өндірістік бірлестігінен шыққан сулар Нұра өзенін барынша ластауда. Жамбыл фосфор зауытының сарқыгнды лас сулары Талас, Асы өзендері мен оның алқаптарын фтор және сары фосформен ластап отыр. Оңтүстік Қазақстан облысында ең көп ластану Бадам-Сайран кен орындарында байқалуда. Әсіресе, Бадам өзені бойындағы қорғасын, фосфор,химия өнеркәсіптерінен бөлінетін қорғасын, мырыш, сынап кей жерлерде шекті мөлшерден 50 есеге дейін асып кететіні тіркелген. Су ресурстарының биологиялық ластануы Арал аймағы мен Батыс Қазақстанда жиірек ұшырасуда. Қазақстанның су ресурстарының сапасын жақсарту және қорғау шараларын жүзеге асыру бағытында мемлекет тарапынан көптеген игі істер жүргізілуде.
Су қорларын қорғау[өңдеу | кодын өңдеу]
Іле өзені
Биосфера мен адамның тіршілік етуі суды пайдалану арқылы өмір сүрді. Адамзат әрқашан суды пайдалануын ұлғайтып, гидросфераға үлкен әсер етті. Қазіргі кезде техносфераның дамуында, әлемде адамның биосфераға әсері күшті қарқынмен өсіп келе жатыр, ал табиғаттық жүйе өзінің қорғаныштық қасиетін жоғалта бастады, яғни қажетті жаңа жолдар тенденцияны іске асыратын нақтылықты сезіну болды, ол табиғат пен бүкіл әлемнің және оны құрайтын құбылыстарында пайда болды. Ал ол жамандыққа негізделді, яғни біздің уақытымыздағы жер үсті мен жер асты суларының бүлінуі. Су қабаттарының бүлінуі, ол биосфералық функциямен және экологияның мәніне ауыр әсерінің тигізуіне әкеліп соқтырады, нәтижесінде оған жаман заттардың түсуі болды. Судың ластануы органолептикалық күшінің қасиетінің өзгерісінде көрінеді, олардың үлкеюі және құрамында сульфат, хлоридтер, нитрат, уытты ауыр темірлер, азайып, еріп, ауаға араласып, тарап кетті де, соның әсерінен радиоактивтік элементтері, ауру туғызатын бактериларжәне т.б. ауыр лас заттар бар. Орта Азия мен Қазақстан жерлері суға кедей деп есептеледі. Ал көне замандарда бұл жерлердің көп бөлігін су басып жатқандығы белгілі. Оңтүстік теңіз ғайып болғаннан кейін оның орнында қазақ жерінде үш су айдыны қалды. Олар: Каспий, Арал, Балқаш. Каспий мұхиттармен жалғасып жатпағанмен оның Волга, Терек, Жайық, Сулақ, Самура сияқты жан-жақтан толықтырып тұратын өзендері көп. Каспийге құятын өзендер электр қуатын алуға бөгеліп, төңірегіндегі алқаптарды қолдан суғарып игеруге кіріскеннен кейін сырттай келетін су көлемі кеміп кетті. 1961 жылдың өзінде Каспий деңгейі230 смтөмен түскен. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы құрғақ шөл даланың ортасында ірі көлдердің бірі — Балқаш көлі орналасқан. Су бетінің көлемі 19 мың шаршы километр. Бұл көлдің халық шаруашылық мәні ете күшті. Осы көл аркылы республикамызда таукен металлургия өндірістері дамыды. Көл жағалауларында балық және кәсіптік аң аулау шаруашылықтары жетілді. 1950 жылдан бастап үздіксіз жүргізілген бақылау көл суының минералдануының аса өзгермегенін көрсетті.
Арал теңізінің экологиялық жағдайы[өңдеу | кодын өңдеу]
Арал теңізі — ірі ішкі су алқаптарының бірі. Бұрынғы заманнан бері Арал теңізі балық байлығымен атағы шыққан. Амудария мен Сырдария өзен алқаптарында аңшылар бір миллионға дейін ондатр терісін алып тұрған. Кейінгі жылдары Арал теңізіне көптеген ғылыми мекемелер назар аударып отыр. Соңғы 10—15 жылдың ішінде судың гидрологиялық ырғағына айтарлықтай өзгеріс енді, су деңгейі төмендеп оңтүстік және шығыс жағалауындағы теңіздің таяз бөліктері кеуіп қалды. Теңіздің негізгі көзі Сырдария мен Амудариядан су көп мөлшерде кеміді. Бұрын, суармалы егістік дамымай тұрғанда Амудария мен Сырдария Аралға орташа есеппен жылына 62 текше километр су беріп тұратын болса, 1974 жылдан бері Сырдария суы Аралға құймайды, түгелдей жол-жөнекей шаруашылықтарға бұрылып алынады. Ал Амудария құятын судың 75 проценті кеміді, 1975—1978 жылдары Аралға бар болғаны 12 текше километр су берді. Сырдария мен Амудария алқабында барлығы 5,5 миллион гектар суармалы егістік бар, бұл мөлшерді 8—9 миллионға жеткізу жоспарланып отыр. Кейбір зерттеулер бойынша суармалы егістікке жарайтын жер көлемі 16 миллион гектарға жетеді. Су тек суармалы жерге жұмсалып қана қоймай, басқа жолдармен де көп ысырап болады. Күріш және мақта плантацияларында пайдаланылған сулар ойпаттарға ағады да, көп бөлігі топыраққа сіңіп, қалғаны буланып жоқ болады. Мысалы, аса ірі Арнасай және Сарықамыс ойпаттарына жылына 7—8 текше километр су құйылып қайтпастан жоғалады. Осының бәрі Арал теңізінің таяздауына әкеп соқты. 1960 жылдан бері жылма-жыл таяздаудан теңіз деңгейі 7 метртөмен түсті, теңіздің көлемі 14 мың шаршы километрге кеміді. Теңіздің кеуіп қалған бөлігі су басып жаткан белігінің көлемімен теңесті. Теңіз суының тұздылығы да көп артты Теңіз бен өзендерде болып жатқан мұндай құбылыстар балықтардың көбеюіне де кесірін тигізеді. Ауланатын балық көлемі де күрт төмендеді. Мысалы, 1963 жылы 480 мың центнер балық ауланған болса, 1978—1979 жылдары бар болғаны 40—50 мың центнер ауланды. Ондатр аулау мүлде тоқталды.
Еліміздегі су қорының азаюы[өңдеу | кодын өңдеу]
Балқаш
Республикамызда бүгінгі күні 2174 үлкенді-кішілі өзеннен жылына 120 миллиард текше метр су ағады. Бұлар суын 65 оңаша алқаптарға құйып жатады. Мұның ішінде Ертіс, Сырдария, Жайық т.б. Республика халқының жан басына шақсақ, күніне әр адамға 20 литрден келеді. Бұл өте көп мөлшер. Алайда осының бәрі колда болғанда республикада су мәселесі бүгінгідей алаңдатпас еді. Өйткені дүние жүзінде суға ең бай деген Нью-Иорк қаласының әр тұрғынына бір тәулікте келетін судан үш еседен де асады екен. Ал, көріп жүргеніміз кері құбылыс, себебі, даламыз шөлейт аймаққа жатады. Халқымыздың жан басына тәулігіне 100—120 литрден артық су келмейді (бір техника мұқтажына, тұрмыс қажетін өтеуге, егістікті суландыруға, қалаларды көгалдандыруға және ішуге арналған судың бәрі осы санның ішінде). Енді, соншама судың басым бөлігі қайда кетті? деген сұрақ туады. Мұның мынадай себептері бар. Картаға қарасақ ұлаң-ғайыр қазақ даласының оңтүстік-шығысы, батысы таумен қоршалып жатыр. Ол жақтардан ылғалды ауа өтпейді. Республиканың солтүстігі ғана ашық. Көкшетау облысынан басталатын мидай жазықтың бір шеті Мұзды мұхитқа барып бірақ тіреледі. Ол мұхиттан шығып қазақ даласына үш-ақ күнде жететін ауаның ылғалы аз. Басқа жақтардан там-тұмдап келетін ауа да ылғалсыз. Ол жазда аңызақ түрінде келіп оған күн қызуы қосылып, жердегі артық суды буландырып жібереді. Бұл республикамызда су қорының азаюының бір себебі. Екінші себебі республика жерінен өтетін негізгі өзендердің ішінде Ертіс, Есіл, Тобыл Солтүстік Мұзды мұхитқа кететіндігінде; үшінші себебі — Сырдария, Іле, Тентек, Ақсу, Қаратал, Нұра техникалық мұқтажды, не ауызсулық мұқтажды өтей алмайтын Каспий, Арал, Балқаш, Қорғалжын сияқты тұзды айдындарға құйылып жатуында; төртінші және ең негізгі себептердің бірі — әлгі айтқан өзен суларының шаруашылық мақсатта көп бөгеліп, қайрылмастан жоқ болуында. Осыдан келіп республикамыздың жылдық су қорын адам баласына шаққанда жиырма бөлігінің бір бөлігі ғана тиеді. Бүгінгі күні республикамызды сумен қамтамасыз етумен бірге Арал, Балқаш, Каспий сияқты ірі су айдындарын құрып кетуден сақтап қалу проблемасы тұр. Республика далаларын су мұқтаждығынан құтқару мақсатында айтарлықтай жұмыстар істелді. Қазақстан картасына сыйымдылығы миллиардтаған текше метр су жиналатын және ГЭС-і бар Шардара, Қапшағай су тораптары, Сырдария бойында Қазалы торабы, Бөген, Бадам, Тасөткел қоймалары мен Ертіс — Қарағанды каналы пайдалануға беріліп, жүздеген мың гектардан астам қолдан суарылатын жер игерілді. Ол жерлерде пайда болған мыңдаған жаңа шаруашылықтар қыруар пайда беріп отыр. Алайда мұның бәрі ірі су айдындарының күннен-күнге тартылуына себепші болып отыр. Сондықтан жерді суландыру мәселесін қоймалар жасау арқылы шеше отырып, су қорын қорғауды да естен шығаруға болмайды. Каспий, Арал, Балқаш сияқты табиғи айдындарды да жоғалтып алмау керек. Алайда жер асты суын көп пайдаланатын жерлерде бос воронкалар пайда болып, оларға бактериялар, кейбір химиялық элементтер еніп кететіндігі анықталды. Бұл табиғат қорғаудың ережелерін бұлжытпай сақтауды талап етеді. Су қорына аса қауіп-қатер туғызатындар: мұнай, пестицидтер, түсті металдардың, күрделі химиялық қосылыстары. Әсіресе, оның құрамында әртурлі зиянды заттар көп. Өнеркәсіптік өндіріс орындарымен қатар ауыл шаруашылығы өндіріс орындарының су қорына тигізетін әсері де молшылық. Ал лас суларды ауыл шаруашылығына пайдаланудыңда зияны өте көп. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарын ластаған сулармен суару, біріншіден олардың шығымдылығы өте төмен, ал екіншіден адам денсаулығына қауіпті болады. Сонымен қатар топырақтың тұздылығы көтеріледі, топыраққа биохимиялық процестердің жүруі төмендейді. Сулардың ластануы әсіресе балық қорына тікелей зиян келтіреді.
Каспий теңізі
Соңғы кездерде республикада суды ластандырудан қорғауды күшейтуге байланысты біршама маңызды шаралар қабылданды. Еліміздің көптеген ірі қалаларында ірі-ірі су тазалайтын құрылыстар салынады. өнеркәсіп салаларында суларды екінші қайтара пайдалану жұмыстарына көңіл бөліне бастады және өнеркәсіп мұқтаждарын қанағаттандыру үшін таза суларды жұмсау азайды. Алайда бұл мәселелер жөнінде кемшілік баршылық. Сондықтанда тұщы ауыз суларды таза ұстау, оларды ластамау, орынды пайдалану, үнемдеп жұмсау жұмыстары бүкіл халықтық көкейтесті мәселеге, актуалды проблемаға айналып отыр.
Су ластануының алдын - алу[өңдеу | кодын өңдеу]
1)Шаруашылық және ауыз су ретінде
пайдаланатын су тоғандарына құятын ағындардағы суды былғаушы зиянды
заттардың шептік мөлшері арнайы ережемен белгіленген және онда
зиянды заттар тізімінде 400- ден аса атау
тіркелген.
2)Өндірістік мақсатта пайдаланылатын судың
өзі жұмыс істеушілерге зиянсыз, құрал-жабдықтардың жемірілуін,
олардың түбіне тұз тұруын туғызбайтындар жәнеөнім сапасына кері
әсер етпейтіндей болуы тиіс.ауыл шаруашылығы алқаптарын суғаруға
жұмсалатын су өсімдікке зиянсыз және өнім,түсім мен топырақ сапасын
нашарлатпайтын болуы тиіс.
3)Су қоймалары да әр түрлі мақсатта
қолданылатындықтан, оларды былғанудан сақтау шараларын негіздеу
үшін зияндылық дегеннің, өзі не екені, оның қандай дәрежелері,
белгісі бар екенін анықтап алу керек болады. «Жерүсті суларын төгін
сулармен былғанудан сақтауережелері» бойынша судың былғнубелгісіне
оның дәм арқылыбілінетін қасиеттерінің өзгеруі құрамында адамға,
жан-жануарларға, құсқа, балыққа, жемдік және кәсіптік ағзалар
зиянды заттардың болуын жатқызады. Сондай-ақ су ағзаларының қалыпты
өмір сүру жағдайын күрт өзгертуі мүмкіндіктен, судың қызуыда
қалыпты өмір сүру жағдайын күрт өзгертуі мүмкіндіктен судың қызуыда
бақылауда болуы тиіс.
Соңғы жайт бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының нұсқауында да
арнайы көрсетіледі, онда «егер су, оның құрамын немесе түбінің
бедерін өзгерту салдарынан су пайдаланудың кез келген түрінің бірі
үшін жарамсыздық танытса, оны былғанған деп есептеу керек» деп
жариялаған. Су сапасына қатысты жасалған «Тазалық ережесі және
жерүсті суларын былғанудан сақтау ережесінің су бөгендерін, олардың
тазалық дәрежесіне қарай екі топқа бөледі. Бірінші топқа ауызсу
және мәдени-тұрмыстық мақсаттағы су бөгендерін, (олардың ) екінші
топқа балық шаруашылығы мақсатындағы су тағамдары жатады. Ереже
бойынша су бөгендеріндегі қалқып жүрген ермелер мен жүзгіндер
мөлшері, судың иесі, дәмі, түсі, қызуы, РН мәні, құрамы және ондағы
минералдық ермелердің,суда еріген оттектің қойырлығы, судың оттекке
деген биологиялық сұранысы, улы және зиянды заттар мен ауру
таратқаш бактериялардың құрамы мен шектік жіберімдік қойырлығы
назарда ұсталып, тексерілуі тиіс. Төгін су мөлшері, соның ішінде
құрамында зиянды органикалық қосылыстар бар төгін су мөлшері
жылдан-жылға артып келеді. Сондықтан оларды тазартуға қоса басқа
кешенді шаралар жүйесін қолдану қажеттігі туады. Мысалы: сұйық
қалдықтарды сол өндірістің өзінде қандай да іске жарату, су
пайдалануды азайт, өндіріс ішінде су айналымын қалыптастыру, яғни
суды қата пайдалану, сусыз технологияларға көшу жолдарын ойластыру
қажет.
Қосымша №2
Әлемдік судың ластануына жол бермеу[өңдеу | кодын өңдеу]
Тіршілік аясының су әлемін былғанудан сақтауды қамтамасыз етудің кешенді шараларына төмендегідей әрекеттер кіреді:
-
Суы аз немесе қалдықсыз, оқшауланған суайналымдық және аралық тазалау немесе суды салқындатып, қайтадан іске жарату жүйесі бар технологияларға көшу.
Бұрынғы кеңес одағындағы барлық өндірістік кәсіпорындарды сумен қамтамасыз ету үшін табиғи су көздеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын және оның әртүрлі дәрежеде былғанған 90 %-ы айналып келіп су қоймаларына қайтарылатын.
-
қалдық көлемін азайтып, сусызданған қалдықты немесе былғауыштардың қойырланған ерітіндісін жер қойнына көму технологиясын жетілдіру.
-
Өндіріс және тұрмыс қалдықтармен былғанған сулардытазалау әдістерін жетілдіру.
-
Өсімдіктерді аурудан және түрлі зиянкестерден, егістіктерді арам шөптерден қорғауды қамтамасыз етуші биологиялық және басқа да агротехникалық шаралардың пәрменділігі мен қолданыс аясын кеңейте отырып, ауыл шаруашылығы өндірісі мен орман шаруашылығын шектен тыс химияландыруға тоқтау салу.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-16
|
Бөлім: |
Жергілікті, жаһандық және мәдени маңызы мәселелерді зерттеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Жердің ластануы |
|
Сабақтың мақсаты |
Жердің ластану денгейін анықтап себеп-салдарын талқылайды Жердің ластану денгейін зерттеуде тұжырым жасайды |
|
Бағалау критерийі |
Жердің ластану денгейін анықтап зерттеуде себеп-салдарын талдайды |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өмір бойы білім алу: өзіне қажетті білім алу кезінде білімнің қажеттілігін түсінуге тәрбиелеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|||||||||||||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі. -Оқушылармен сәлемдесу, түгелдеу. -Сыныптың психологиялық ахуалын қалыптастыру «Жуан және жіңішке сұрақтар» әдісін қолдану арқылы оқушылардың алдыңғы білімін тексеру:
Суреттер мозайкасын құрастыра отырып, мағынасын ашу арқылы 3 топқа бөлу
|
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
1-сурет 2-сурет https://konspekta.net/mydocxru/baza8/1376908656.files/image170.png 3-сурет https://www.curriculumnacional.cl/614/articles-22958_recurso_jpg.jpg |
|||||||||||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Т:/(Топтық жұмыс) 1-тапсырма «Джигсо-2» әдісі арқылы топтарға шағын мәтін беру арқылы оқылым мен тыңдалым, сыни ойлау дағдысын қалыптастыру 1 топ Жерді құрайтын, құрамы мен тығыздығы әр түрлі, концентрлік (шамамен сфералық) қабаттар. Олар сыртқы және ішкі геосфералар болып бөлінеді. Атмосфера - газ массасынан және ылғалдан тұратын жердің ауа қабаты. Гидросфера — су қабаты, оның жоғ. шекарасы су алаптарының ашық беті арқылы өтеді. Талдау сұрағы: Сыртқы геосфераны қамтитын аралықты атап, сипаттама беріңіз.
2-топ Биосфера — жердің органик. өмір бар жоғарғы жағын құрайды.Ол гидросфераны, атмосфераның озон қабатынан төм. жағын және литосфераның жоғ. бөлігін қамтиды. Ядро — жердің орталық өзегін құрайтын өте тығыз қабат. Ол сыртқы сұйық және ішкі (орталық) субядродан тұрады. Мантия - жер қыртысы мен ядро аралығында орналасқан ең үлкен аралық қабат. Талдау сұрағы: ішкі геосфераға қамтитын аралықты атап, сипаттама беріңіз.
3 топ Геоэкологиятолық жер бетін емес, тек геосферамен қиылысатын, адам мекендейтін жер бетінің жұқа қабығын зерттейді. Барлық геосферада табиғи ресурстардың сарқылуы байқалады, табиғи нысандардың сапасы нашарлап, олар табиғи қасиетінен айырылады, барлық биосфера нысандарында өмір сүру жағдайлары тез нашарлайды. Талдау сұрағы: геосфералардың ластануының себеп-салдарын анықтаңыз.
ЕБҚ оқушы (есту, көру, ойлау қабілеті) тапсырманы саралау арқылы орындайды. 2- тапсырма С:/ (сыныптық жұмыс). «Кері дизайн» әдісінде оқушылар талдау сұрақтары жауап беріп, кескін картаны толтырады.
ЕБҚ оқушыларына (есту, көру, қабылдау деңгейі төмен)қосымша қолдау көрсету мақсатында үлестірме материал беріледі. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Дескриптор:
Дескриптор:
өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
ақпарат көзі: https://kk.wikipedia.org/wiki/Геосфералар ақпарат көзі: https://www.opiq.kz/kit/51/chapter/4139
http://expert.mektep.kz/ru/shop/120670-10_klass_og/122219-geografija_10/1 Кескін карта: https://ds05.infourok.ru/uploads/ex/0595/0008df34-9ef74258/hello_html_m73b43de9.png |
|||||||||||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс «ҚҚҚ» әдіс арқылы сабақты қорытындылау. Оқушыларға тапсырманы орындаудағы қызықты, қиын, құнды болған жерлерін жазуды ұсыну
Үйге тапсырма Жердің ластануы |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
|||||||||||||||||||||
Қосымша №1
Жалпы алғанда, ластану қоршаған ортаға қосылатын қосылыс ретінде сипатталады, бұл біз үшін маңызды мәселе тудырады және табиғатқа жағымсыз әсер етеді. Бүгінгі күні халықтың қарқынды өсуіне байланысты қалдықтардың саны қоршаған ортада үлкен. Адамның денсаулығына және басқа тіршілікке кері әсер ететін заттардың қоршаған ортаны ластауы ластануға әкеледі. Қоршаған ортаға әсер ететін заттар ластаушы заттар болып табылады. Биоразлагирующих қалдықтар табиғатқа әсер етпейді, бірақ ыдырайтын емес биоразbolированные қалдықтарға қарағанда, қоршаған ортаға қатер төндіреді.
Ластану экожүйеде теңгерімсіздікке және климаттың өзгеруіне әкеп соқтырады, ол біздің өмір салтымызға кері әсерін тигізеді. Технология мен жаңарудың өсуімен ластану адамның ауруына әкеліп соқтырды. Біздің өмірімізге қатты әсер еткен бірнеше орта бар.
3. Топырақтың ластануы:
Ластанудың көптеген басқа түрлерінің қатарында топырақтың ластануы немесе жердің ластануы келесі болып табылады. Топырақ маңызды табиғи ресурстардың бірі болып табылады. Топырақ көптеген жануарларға баспана береді және біздің негізгі қажеттіліктерімізді алатын өсімдіктердің өсуін қолдайды. Топырақ зиянды заттар топырақпен араласқан кезде зиянды және ластанған.
Топырақтың ластануының себептері мен көздері:
-
Топырақтың ластануына әкелетін көптеген ластаушылар бар. Тыңайтқыштардың шамадан тыс пайдаланылуы топырақты ластайды. Топырақтан азот қосындысы өсімдіктердің қоректік заттарды алуына жарамсыз етеді.
-
Өнеркәсіптік ағынды суларда зиянды химиялық заттар бар, олар топыраққа ағынды сулармен кіреді және топырақтың бедеулігін жасайды.
Топырақтың ластануының әсері:
Өндірістік қалдықтардың қоқыстары топырақтың сапасын төмендетеді және сол аймақта табиғи өсімдіктерге зиян келтіреді. Ағаштан аластату топыраққа әсер етеді және топырақ эрозиясына әкеледі.
Топырақтың ластануын болдырмау жолы:
Қатты қалдықтарды тиісті түрде қоқысқа тастау санитарлық полигондарда жасалуы керек. Өнеркәсіптік қалдықтарды дұрыс өңдеуден босату қажет емес. Көп ағаштарды отырғызу топырақ эрозиясына әкелмейді. Химиялық тыңайтқыштар немесе тыңайтқыштар орнына органикалық тыңайтқыштарды қолдану қажет.
4. Шудың ластануы:
Шуыл соңғы уақытта ластанудың тағы бір әдісін тудырады. Бұл негізінен қалалық ластану. Жаңғырту мен дамытудың арқасында елеулі экологиялық салдар туды. Шу - біздің ортаға жағымсыз дыбыс. Бұл адамға жағымсыз әсер етеді. Өнеркәсіп, техника және технологиялар дамуына байланысты қазіргі заманғы өмірге терең енген. Шу адам өмірінің тыныштығын бұзады. Үлкен дыбыстар мен шудар зауыттарда, жолдарда, ұшақтарда немесе базарда пайда болады. Дыбыс қарқындылығы дебелдер деп аталатын құрылғыда өлшенеді (дБ). Біздің жүйеміз үшін 80 дБ-тан артық дыбыс шуды ластайды.
Шуылдың ластану себептері:
Әртүрлі көздер табиғи немесе адам жасаған шудың ластануына әкелуі мүмкін.
-
Автокөліктердің моторы, авто мобилдер, ұшақтар, үндеткіштер, сиреналар, дауыс зорайтқыштар, тіпті дауыстап кетті деп аталатын техногенді көздер шуды ластайды. Гүлайым сияқты табиғи көздер, шудың ластануына әкеледі.
-
Ұшақ жол шуынан гөрі ыңғайсыздықты тудырады. Әуе қозғалысы әлдеқайда жоғары деңгейге көтерілді. Жоғары реактивті әуе кемелерін шығаратын биік шу, ол адамның байланысын бұзып қана қоймай, есту қабілетінің бұзылуына әкеліп соқтырады.
Шудың ластану әсері:
Елордалық қалаларда шу деңгейі өте жоғары, бұл бас ауыруы, жоғары қан қысымы және есту проблемалары. Шу-ақ стресс туғызады, алаңдаушылық, бұл жүрек соғу жылдамдығын арттырады. Шудың үздіксіз әсері ұйқысыздық пен гипертонияға әкеледі. Тіпті жоғары қарқынды дыбыстарға ұшыраған адамдар бұзылып, жара пайда болады. Тұрақты шудың ластануы жүйке бұзылуына және ауыр жүйке мәселелеріне себеп болады. Осының бәрі бізге әсер етеді және бізде үлкен әсер етеді.
Шудың ластануын болдырмау жолы:
Шудың ластануын төмендету үшін белгілі бір әрекеттерді жасауымыз қажет. Дауыс зорайтқыштарды түнгі және таңертең таңертеңгі уақытта қолдану кез-келген уақытта жасалмауы керек, сондай-ақ төмен дыбыс қарқындылығын сақтайды. Мүйіздерді қажетсіз пайдалану шектелуі керек.
Көлік құралдары тиісті дыбыс зорайтқыштарды қолдануы керек. Шулы көлік құралдарын тұрғын жайға кіргізуге болмайды. Терезелердегі қалың шыны панельдер шудың ластануын көп мөлшерде азайтады. Ағаштар шуды сіңіреді, сондықтан ағаш отырғызу шудың ластану деңгейін төмендетуге көмектеседі.
5. Радиоактивті ластану:
Ең қауіпті және қауіпті ластану түрлерінің бірі - радиоактивті ластану. Радиоактивті ластану атом электр станциясынан туындаған.
Радиоактивті ластану себептері:
-
Егер атом электр станциясында тиісті қорғаныс болмаса немесе қуатты шалбарда істен шықса, ол радиоактивті ластануды тудырады. Атом электр станциясында радиоактивті заттардың ядролық бөлінуі жасалады.
-
Радиоактивті металдар бета сәулелері және гамма сәулелері сияқты зиянды сәулелерді босату арқылы ыдырайды.
-
Радиоактивті ластану атом электр станцияларындағы реакторлардың зақымдануы нәтижесінде пайда болуы мүмкін, бұл ластануды тудырады және әсер жыл бойы немесе қалдықтарды зауыттың топырағына немесе су объектілеріне төгілуі мүмкін.
Адамға әсер ету:
Радиоактивті заттар біздің денсаулығымызға әсер етеді. Оның ластануы қатерлі ісікке, соқырлыққа, бедеулікке, топыраққа, су мен ауа ауруына, сондай-ақ туған кезіндегі ақауларға байланысты маңызды денсаулық мәселелерін тудырады.
Радиоактивті ластануды болдырмау әдісі:
-
Бұл электр станциялар тұрғын алаңдарынан алыс жерлерде және радиацияның сырттан келмеуі үшін, сондай-ақ дұрыс тастаудың маңызы зор қабырғаларды салу арқылы қорғауды қажет етеді.
-
Жазатайым оқиғалар болуы мүмкін, сондықтан осы зауыттарда жұмыс істейтін қызметкерлер қосымша қорғаныс қажет. Қалдықтар немесе түпкі өнім қорғасын түрінде келеді, оны дұрыс орналастыру керек, әйтпесе топырақта және суда араласады, бұл одан әрі ластайды.
6. Жеңіл ластану:
Бұл ластану қоршаған ортадағы қажетсіз жарықтан туындайды. Керек емес шамдар және жұмыс үшін минималды жеңіл энергияны пайдаланудың орнына жарықтың көбірек энергиясын қолдануы жеңіл ластануға себеп болуы керек.
Жеңіл ластану себептері:
-
Түнде аспанның жарқырауы жұлдызды және планеталарды дұрыс емес жарықпен көрсетеді. Бұл астрономиялық құбылыстардың байқалуына және көру қиынға түседі.
-
Көшелердің шамдары бір-бірімен біріктіріліп, екіншісі жарық энергиясының көлемін арттырады.
Бұл жарықтың ластануына әкеліп қана қоймайды, сонымен бірге энергия шығынын тудырады. Жарық шамдары негізінен елордалық қалаларда және арнайы функцияларда қолданылады. Ашық найзағай жарнамалық тақталарда және түнде кез-келген спорттық іс-шараларда көрінеді. Шектен тыс жарық біздің көзімізге, әсіресе біздің торшамызға әсер етеді.
Адамға әсер ету:
-
Мұндай жоғары вольт жарықтары бас миының және мигриннің туындауына әкеледі.
-
Адамның денсаулығы мен ұйқы циклдары осы ластанудың алдын алады.
Жеңіл ластануды болдырмау жолы:
-
Көше мен жолдардың жарықтандырылғанын қамтамасыз ете отырып, шамдарды минималды түрде пайдалану керек.
-
Жеңіл жарық жарығы артықшылығы болуы мүмкін.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспар-18
|
Бөлім: |
Әртүрлі дүниетанымдар мен көзқарастарды түсіну және құрметтеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Дүниетанымдық түсіну |
|
Сабақтың мақсаты |
Жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды анықтау, сипаттау және сыни салыстыру |
|
Бағалау критерийі |
жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды анықтайды; жаһандық мәселелер көзқарастарды салыстырады; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өмір бойы білім алу: өзіне қажетті білім алу кезінде білімнің қажеттілігін түсінуге тәрбиелеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі. Амандасу.Топқа біріктіру Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Тақырыпқа шығу
Оқушылардың жауаптары арқылы сабақтың тақырыбына шығу. Оқушыларды сабақтың тақырыбымен, оқу мақсаттарымен және бағалау критерийлерімен таныстыру. |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Деректермен жұмыс Тапсырма №1 Жаһандық мәселелер дегеніміз шешімі өркениеттің ары қарай өмір сүруіне әсер ететін мәлелердің жиынтығы болып табылады. Олар қазіргі заман адамының өмірінің дамуының әркелкілігі мен адамдардың әлеуметтік - экономикалық, саяси - идеологиялық арақатынасында пайда болатын қарама - қайшылықтардың себебінен туындайды. Бұл мәселелер жалпы адамзаттың өміріне әсер етеді. Адамзаттың жаһандық мәселелері - ғаламшарымыздың барлық тұрғындарының өмірлік қызығушылығын қозғайтын және бұл мәселелерді әлемнің барлық мемлекеттері ортақтасып шешетін мәселелер. Адамзаттың жаһандық мәселелеріне жататындар: Оңтүстік-Солтүстік мәселесі; азық-түлік мәселесі; кедейлік мәселесі; энергетика мәселесі; экология мен тұрақты даму әселесі; әлемдік мұхитты меңгеру мәселесі; демография мәселесі; АИВ инфекциясы және т.б. Бұл тізім тұрақты емес. Сонымен қатар, өркениеттің дамуымен бірге жаңа жаһандық мәселелер туып отырады (ғарыштық кеңістікті игеру, климатты қадағалау т.б.) Анықта. (жеке жұмыс) жаһандық мәселелер туралы бейнематериалмен танысып болған соң, ұсынылған шағын мәтіннің мазмұнына қарай сюжеттік кестені толтырады.
ЕБҚ оқушы жаһандық мәселелер туралы жазбаша түрде орындайды «Неге? Неге? Неге?» әдісі «жаһандық мәселелер бойынша көзқарастар» тақырыбына, ПТМС формуласын қолданып, эссе жазыңыз.
Позиция «Әр тұлғаның жаһандық
мәселелер бойынша көзқарастары ұқсас
деп санауға
болады/болмайды?» Мысал (мұны мынадай мысал арқылы дәлелдей аламын....) Салдар(қорытынды жасаймын....) ВЕНН диаграммасы Әл елдің жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарын салыстыруды ұсыныңыз ЕБҚ: оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастары және мұғалім диалог арқылы қолдау жасайды |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды.
Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Дескриптор: жаһандық мәселелер бойынша көзқарастарды анықтайды; жаһандық мәселелер көзқарастарды салыстырады; өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
ПТМС формуласы
Кесте ВЕНН диаграммасы
ҚБ парағы |
||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Кері байланыс
Нені білгім келеді? Үйге тапсырма Жаһандық проблеманы түсіне білу |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Қазіргі заманның жаһандық
мәселелерін түсінуге және шешудегі философияның рөлі және
мүмкіндіктері
Жаһандану немесе глобализация (ағылш. Global - «әлемдік»,
«дүниежүзілік», «жалпы») -
жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени және ақпараттық
тұтастық құрылуының үрдісі. Терминді ғылыми айналымға алғаш рет
1983 жылы енгізген америкалық экономист Теодор Левитт. Жаһанданудың
жаңа сатысының түрлі аспектілерін 20 ғасырдың ортасынан бастап Уолт
Ростоу, Дэниел Белл, Алвин Тофлер, Питер Дракер, Джон
Нейсбитт, Лестер Туроу зерделеді. Олар ғылымға “интеллектуалдық
индустриялар экономикасы”, “ақпараттық қоғам”, “техникалық
революция”, “ақпараттық жарылыс”, “ғаламдық ауыл” деген ұғымдарды
енгізді.
«Жаһандану» деген терминді қазіргі таңда естімеген адам жоқ шығар. Бұл сөзді балабақшадағы балаға дейін біледі деген ойдамын. Бірақ «Жаһандану деген не?» деген сұраққа адамдардың көбісі нақты жауап бермейді. Елдің көп бөлігі бұл сөздің мағынасын түсінгенімен аталған сұраққа нақты жауап бере алмайды. Қазіргі таңда жаһандану, ең алдымен, бүгінгі орын алып отырған халықаралық экономикалық қатынастардың сипаты мен серпінді техникалық прогресті қамтамасыз ететін өндірістік күштердің (көлік, байланыс құралдары, әлемдік компьютерлік желілер және т.б.) даму деңгейіне қатысты болып келеді. Осы орасан ғылыми-техникалық прогресс әлемнің бейнесін түбірімен өзгертіп, жаһандануға алып келді, алуан түрлі халықтарды бір-біріне жақындата түсті. Дегенмен, қазіргі жаһандану бір жақты сипатқа ие емес. Өте ауқымды болып келетін өндірістік-қаржы ресурстарының трансұлттық корпорациялардың қолына шоғырлануы оларды, шындығында, әлемнің нағыз қожасына айналдырады. Нәтижесінде трансұлттық мемлекеттер өз егемендігінен айрылып, өз елдерінің нарықтарындағы қаржы-экономикалық жағдайды бақылау тізгінін босатып алады. Бұл жаһандық мәселелердің біреусі ғана болып табылады.
Жаһандық мәселелер дегеніміз шешімі өркениеттің ары қарай өмір сүруіне әсер ететін мәлелердің жиынтығы болып табылады. Олар қазіргі заман адамының өмірінің дамуының әркелкілігі мен адамдардың әлеуметтік - экономикалық, саяси - идеологиялық арақатынасында пайда болатын қарама - қайшылықтардың себебінен туындайды. Бұл мәселелер жалпы адамзаттың өміріне әсер етеді.
Адамзаттың жаһандық мәселелері - ғаламшарымыздың барлық тұрғындарының өмірлік қызығушылығын қозғайтын және бұл мәселелерді әлемнің барлық мемлекеттері ортақтасып шешетін мәселелер. Адамзаттың жаһандық мәселелеріне жататындар: Оңтүстік-Солтүстік мәселесі; азық-түлік мәселесі; кедейлік мәселесі; энергетика мәселесі; экология мен тұрақты даму әселесі; әлемдік мұхитты меңгеру мәселесі; демография мәселесі; АИВ инфекциясы және т.б. Бұл тізім тұрақты емес. Сонымен қатар, өркениеттің дамуымен бірге жаңа жаһандық мәселелер туып отырады (ғарыштық кеңістікті игеру, климатты қадағалау т.б.)
Иудаизм, христандық пен
исламдағы 4000 жылдық ізденіс: Құдайтану
баяны
Бұл еңбекте әр дінге деген, оны ұстанушылардың сенімене деген құрмет көрсетіліп қазіргі таңдағы қалыптасқан ой пікірлермен ұштастырып жазылған.Кітап тілі қарапайым тілде жазылмаған, Құран,Библия,Тәурат мазмұндарымен таныс емес адамға түсінуге өте қиын. Сондықтан, кітапты бастамас бұрын бұл қасиетті кітаптардың тым болмағанда жалпы мазмұнымен, кіріспесімен танысып алған жөн деп ойлаймын.
Кітап барысымен,тақырыбын,
мазмұнымен таныссақ ол жердегі ең басты тақырып ол «Құдай» болып
тұр. Оның қайдан туындағаның, тірі жан ба жоқ па, адамның, әр
діннің өміріндегі орны мен мақсатын, әр түрлі діндердегі құдайларды
және оның келешектегі қоғамда, адам өмірінде орны барма сол туралы
кеңірек талқыланып зерттеулер жазылған.
Сонымен қатар, қазіргі кездегі қате пікір Ислам дінініңдегі әйел
адамның ер адаммен салыстырғанда мүлде бағаланбауы және әйел адамды
кемсіту жайындағы қате
пікірге кітапта аяттармен, Мұхаммед(с.ғ.с) пайғамбардың
өмірімен байланыстырылған жауап жазылған. Оның мысалын мына
үзіндіден байқауымызға болады: «Мұхаммедтің көзі» тірісінде бұл
идеалдың ішіне ер мен әйелдің тең құқығы да кірген еді. Қазір Батыс
жұртында исламды бейне бір әйел затын бұрыннан жек көретін дін
сияқты сипаттайтын көзқарас орныққан. Бірақ Алланың діні де
христандық сияқты әуелде әйел затына жайлы
қараған.
Исламға дейінгі жәһилет (надандық) дәуірінде «Кіндік кезеңге» дейін салтанат құрған әйелдерге деген теріс көзқарастың тамыры Арабияда тереңге кеткен еді. Мысалы көп әйел алу кең тараған болатын. Тұрмысқа шыққан қыздың өзі әкесінің үйінде тұра беретін. Ақсүйек әйелдерде ғана біраз бедел мен билік болды. Мысалы, Мұхаммедтің әйелі Хадиша саудасы дөңгелеген кәсіпкер еді. Бірақ ол кезде көп әйел күңнің дәрежесінде күн кешетін. Олардың не саяси, не адами құқықтары болмады. Қала берді, қыз баланы нәресте кезінде өлтіру қалыпты ғұрып саналды. Мұхаммедтің ізінен ең бірінші ергеңдердің ішінде әйелдер де болды. Ер мен әйел құқықтарын теңестіру пайғамбардың арманы еді. Сәбилерді өлтіруге Құран сөзі қатаң тыйым салды және қыз бала туылғанда, бұлқан-талқан болатын арабтарды сөкті. Одан бөлек ажырасу мен мирас бөлісуде әйелдердің заңды құқықтарын орнықтырды. XIX ғасырдың аяғына дейін мұндай теңдік Батыс әйелдерінің түсіне де кірмеген еді. Мұхаммед үмбет ісін қалыпқа келтіруге әйелдерді белсенді болуға жігерлендірді. Әйелдер ой-пікір ұсыныстарының жерде қалмайтынына сенімді болғандықтан, пікірлерін ашық айтатын дәрежеге жетті (166 бет).
«Өкінішке қарай, христандықтар сияқты исламда да
еркектер дінді
өздеріне бейімдеп, жекешелендіріп алды. Олар Құран мәтіндерін
мұсылман әйелінің теңдігін жоққа шығаратын жолдармен тәпсірлеп
тастады. Құран бүкіл әйелге «жаппай бетіңді бүркеп жүр» деп
бұйырмаған. Ондай аят Мұхаммедтің әйелдеріне ғана қатысты енген
еді. Бұл олардың ерекше мәртебесін айқындап тұру үшін керек болған.
Алайда, ислам діні әлемдік өркениеттен орын алып, іргесі бекіген
соң, бұл дәстүрді бүкіл әлемге таратты. Соның кесірінен әйелдер
екінші дәрежедегі адамға айналып шыға келді. Арабтар әйелдердің
бет-әлпетін бүркеп, гаремдерге қамап қоюды парсы жұрты мен
христандық Византиядан «жұқтырған» еді
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-19
|
Бөлім: |
Әртүрлі дүниетанымдар мен көзқарастарды түсіну және құрметтеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Басқа адамның көзқарасын қабылдау мүмкіндігі |
|
Сабақтың мақсаты |
Бастапқы және қайталама дереккөздерден дәлелдемелерді жинау, жазу жәнет алдау; |
|
Бағалау критерийі |
адамның көзқарасын қабылдау мүмкіндіктерін анықтайды; басқа адамның көзқарасын қабылдау мүмкіндігін сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Адами құндылықтарды дәріптеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|
Сабақтың басы |
І. Ұйымдастыру кезеңі : 1.Сәлемдесу; 2.Психологиялық ахуал қалыптастыру. 3.Көңіл күйлерін тұрақтандыру,сабаққа шабыт тұдыру мақсатында көңіл күйді көрсететін карточкаларды тарату Тапсырма 1 «Миға шабуыл» әдісін пайдалана отырып. Әлемдік көзқарас тақырыбына салынған карикатураны көрсетіп, сұрақ қою арқылы тақырыпты бірге анықтау: · Бұл карикатурада кімдер бейнеленген? · Бұл сурет қандай оқиғамен байланысты болуы мүмкін? · Неліктен сіздер мұндай ойға келдіңіздер? · Сонымен, бүгінгі сабақтың тақырыбы не деп болжауға болады? Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
|
Сабақтың ортасы |
Зерттеу және талдау І топ – Германия ІІ топ – Франция ІІІ топ – АҚШ Мәтінмен жұмыс. «Инсерт» арқылы Мәтінмен жұмыс істей отырып, оқулық мәтінді жекелей оқып, жұппен талқылайды. Тапсырма «Кезбе тілші» тәсілі. Мұғалім сыныптан 3 оқушыны таңдап, диктор, репортер-тілші ретінде қызмет атқаруды ұсынады. Мұғалім әр оқушыға олардың атқаратын міндеттерін түсіндіріп кетеді. ЕБҚ оқушыға қолдау көрсету мақсатында суреттің үлкен нұсқасын ұсынамын. Тапсырма 1 Тақырыбындағы «Басқа адамның көзқарасын қабылдау мүмкіндігі» тақырыбында сұрау үшін теледидар бетіндегі хабар жүргізіп тұрған дикторға ұқсап өтілген сабақтың тақырыбы мен сол сабақтағы оқушылардың белсенділі жайлы қысқаша хабарлап өтеді 2-оқушы: Тілші оқиға орнынан ақпарат ұсынады. Яғни, оқушылардың өткен сабақтан не білгендіктерін анықтайды. 3-оқушы: Тілші оқушыларға тікелей келіп, өтілген сабақ бойынша сұрақтар қояды. Оқушылар жаңа түсіндірілген тақырыпты ой елегінен өткізу мақсатында 3-минуттық үзіліс стартегиясында төмендегідей фразалар ұсынылады.
ЕБҚ оқушыларына (есту, көру, қабылдау деңгейі төмен)қосымша қолдау көрсету мақсатында үлестірме материал беріледі. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Оқушыларға тақырыпты түсіндіру барысында олардың осы тақырып төңірігенде қаншалықты өзінің түсінгеніне, жаңа өтілген тақырып бойынша өз тұжрымдамасына, пікіріне рефлексия жасай отырып, өзінің алдыңғы білімін және тәжрибесін байланыстырып, нақты түсінік табуына мүмкіндік білу үшін қолданылады. |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін Үлестірмелі қағаздар Суреттер Тірек-сызбалар Кесте ҚБ парағы |
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс «Аяқталмаған сөйлемдер» әдісі. Мен бүгін білдім... Мен бүгін сезіндім... Мен келесі сабақта білгім келеді ... Үйге тапсырма «Менің көзқарасым...» Ой түйін |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Әлеуметтік қабылдау
Адамдар арасындағы коммуникациялық өзара әрекеттестіктің пайда болуы және одан әрі дамуы тек процеске қатысушылар арасында өзара түсіністік болған жағдайда ғана мүмкін болады. субъектілері, сезімдері мен бір-біріне сапасын көрсетеді түсіну және басқа да қабылдауға, және өз тұлғасының көмегімен және негізінен байланыс процесін анықтайды дәрежесі, тараптар арасындағы қарым-қатынас қалыптасады, және олар бірлескен іс-шаралар жүзеге асыру, ол арқылы әдістері. Сондықтан басқа бір субъектінің тану және түсіну процесі коммуникацияның міндетті компоненті болып табылады. Мұндай компонент шартты түрде байланыстың перцептивті аспектісі деп аталуы мүмкін.
Әлеуметтік қабылдау – әлеуметтік психологияның ең маңызды және ең маңызды құбылыстарының бірі. Ол алғаш рет жататын тұлғаның қабылдау сапалы түрлі көзқарас қалыптастыру кейін әлеуметтік қабылдау Д. Брюнер анықтамасын енгізілді.
психология қабылдау бір-бірімен жеке тұлғалардың өзара іс-қимыл барысында туындайды және әлеуметтік нысандарды жеке қабылдау, өтуін, түсіну және бағалау біріктіретін іс-қимыл болып табылады.
Түсіну ұғымы өзіне біріктіреді:
-
байқалған әрекеттерді қабылдаудың жеке процесі;
-
іс-қимылдың болжамды себептері мен болжамды зардаптарын түсіндіру;
-
жеке мінез-құлық стратегиясын құру;
-
эмоциялық бағалау.
Қосымша №2
Дүниеге көэқарас, оның
құрылымы және негізгі үлгілері
(типтері).
Дүниеге көзқарас - бұл,
адамның Әлемге деген тұтас көзқарасы және оның осы Әлемге қатынасы
және сол көзқарастарға негізделген сенім, сезімдер және адам
өмірінің бағыт-бағдарын айқындайтын идеалдар, жүріс-тұрыстардың
қағидалары және
құндылықтары.
Көзқарастар дегеніміз
түсініктер мен ұғымдарда көрсетілген белгілі бір білімдер
жиынтығының жүйесі, олар дүниетанымның негізін құрайды. Бұл, адам
бойындағы толық білім емес, солардың ішіндегі ең жалпықтары мен
принциптері ғана, Олар нағыз сенімділікке айналғанда ғана дүниеге
көзқарастың құрамдас бөліктері болып саналады. Ал, адамдардың
дүниеге көзқарастарының түрлері - сол адам өмірінің ойы мен
қылықтарына органикалық түрде қосылатын белгілі бір нормалардың,
өлшемдердің жүйесі.
Дүниеге көзқарас өзінің
барлық құрамдас бөліктерінің бүтіндігімен, бірлігімен сипатталатын
күрделі рухани құбылыс. Оның құрылысындағы мына бөліктер маңызды
роль атқарады.
Жинақталған білім. Олар
дүниеге көзқарастың ең басты ақпараттық негізі болып келеді.
Белгілі бір халықтағы немесе белгілі бір адамдағы жинақталған
білімдер неғұрлым көбірек болса, дүниеге лайықталған көзқарас
соншалықты өзінің дәлелдерін негіздей алады. Әрине дүниеге деген
көзқарасқа білімнің барлығы бірдей жатпайды олардың ішінде тек қана
әрбір тарихи заманға сай туындайтын адам мен әлемнің өзара
қатынастарының практикалық және теориялық мәнін ашатын адам
тіршілігіне ең қажетті білімдер
жатады.
Сенімділік. Бұл
руханилықтың ілікі әлеуметтік - психологиялық бөліктері, ол арқылы
дүниеге көзқарастық білімдер қабылданады немесе керісінше алынып
тасталынады. Сенімділік - тек қана зерделіліктің тұрғысы емес,
сонымен қатар ол әсершең күй-жағдай, берік психологиялық
бағыталғандық, өзінің принциптерінің, идеяларының, көзқарастарының
әділеттілігіне деген көзі жеткендік. Сондықтан сенімділік дүниеге
көзқарастың құрылымындағы ең қажетті бөліктерінің бірі болып
табылады.
Құндыдықтар. Бұл белгілі
бір социумның, адамдардың қажеттідіктеріне, қызығушылығына
негізделген айналамыздағы қоршаған әлемге деген болымды не жағымсыз
қатынастар. Оларды адамдар өмір барысында ұғып алады. Өзінің мән
мағанасымен құндылықтар білімдерден өзгеше. Білімдерге нақты
шындыққа тырысу тән - олар объективті танымға ұмтылады, ал
құндылықтар өздерінің қажеттіліктеріне, қызығушылығына сәйкес
айналамыздағы қоршаған әлемге деген адамдардың ерекше
қатынасы.
Идеалдар. Бұл ең ақырғы
мақсатқа ұмтылдыратын ойдағы жетілгендік мөлшерлер үлгісі.
Идеалдардың маңызды ерекшелігіне оның ақиқатты бейнелеудегі
озықтылығы және ол өзімен өзіне де аксиологиялық қызметтерін
атқаратындығы жатады. Дүниеге көзқарастық құндылықтар - бұл
субъектінің барлық қарекеттерінің өрістеріндегі өмірлік бағдарын
айқындайтын мәдениеттің және өмірдің ең жоғары
құндылықтары.
Нанымдар. Бұл әлеуметтік
ақпараттарды, өлшемдерді, құндылықтарды және қоғамдық өмірдің
идеалдарын қабылдаудың тәсілі және түрі. Олар өзіндік тәжірибенің
немесе өзінің танымдық тәжірибесінің нәтижесіне байланыссыз
көптеген фактілерді немесе шындықтың объективті сипаттарын қабылдай
береді; өткен ұрпақтардың тәжірибесін игеру құралы; келешекке деген
үміттері.
Тіршілік нормалары. Бұл
тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыстағы құлықтардың қажетті шарттарының
үлгілері, қызмет стандарттары, оларды орындау жеке адамдардың
немесе адамдар тобының қарекеттерін қоғамдық талаптарға
бағындырудың қажетті жағдайы болып
табылады.
Сонымен қатар дүниеге
көзқарастың бұл құрылымдық бөліктерінің астары екі деңгейге
бөлінетіндігін ескеруіміз керек: біріншісі, Әлемді сезім арқылы
білу (Әлемді сезіну, Әлемді қабылдау, Әлемді елестету, Әлеммен
әсерлену); екінші деңгей, Әлемді мифтік, діни, ғылыми ұғымдар
арқылы түсіну. Нақ осындай, дүниені ұғымдар арқылы түсінудің ерекше
түрін философия ұсынады. Философия - дүниеге көзқарастың еңжоғарғы
деңгейі және теориялық тұрғыда реттендіріліп, ұтымды - жүйеленген
көзқарастың түрі.
Дәл осы секілді
адамдардың дүниетануы да екі түрлі жолдар (немесе деңгейде) арқылы
қалыптасады. Ол жеке стихиялы түрде құрылуы мүмкін. Әркім жеке
өзінің өмір тәжірибелерінің негізінде, сонымен қатар аңыздар мен
ауыз-екі түсініктер және діни, немесе философиялық түсініктердің
үзінділерінің негізінде өзі үшін белгілі бір көзқарасты
қалыптастыра алады. Келесі жағынан кәсіпқой - идеологтар (шамандар,
теологтар, философтар) осындай көзқарастарды жүйеге келтіріп
адамдар арасына ендіруге
тырысады.
Дүниеге көзқарастың
негізгі түрлеріне: мифологиялық, күнделікті (немесе үйреншікті).
діни, көркемділік, табиғи жаратылыстың (патуралистік), философиялық
көзқарастар жатады. Бұлардың бәрі дерлік адамзаттың рухани дамуында
маңызды роль атқарды. Тарихи тұрғыда олардың негізгі үш түрін
ерекше көрсетуге болады: мифологиялық, діни және
философиялық.
Мифологиялық көзқарас -
ертедегі қоғамның даму сатыларының алғашқы кезеңдерінде қалыптасты
Ол дүниенің, жануарлардың, адамдар тегінің пайда болуы, әлемнің
жаратылысы, табиғат құбылыстарындағы апаттардың себептері туралы,
қоршаған әлемде өз орнын айқындау жәйлі алғашқы түсініктердің,
аңыз-әңгімелердің ең бірінші тарихи
үлгісі.
Адамзаттың қарапайым
тайпалары үшін айналасындағы аспан жұлдыздары, күн, тау мен
өзендер, өсімдіктер және т.б. - жанды болып көрінді, олар да адам,
не жануарлар сияқты өздеріне тән қызметін орындайды. Осылайша
адамдар өзін қоршаған ортаны өзіне ыңғайластырып жаңа болмыс -
мифтік болмысты орнатты. Бұл олардың алғашқы табиғат философиясы,
әрине дөрекі, бірақ шындап оймен толықтырылған және анық түсінуге
болады.
Ежелгі мифтер әртүрлі
жағдайларды басқаратын рухтың бейнелерін суреттейді. Ішіндегі ен
құдіреттілері мен күштілері кейін адамдар сиынатын Құдайға
айналады. Рух пен құдайлар адамдарға өте ұқсас, бірақ тек қана адам
бейнесінде болу шарт
емес.
Уақыт өткен сайын
мифтердің саны өсе түсті, олар азды-көпті біртұтас көзқарастарды
құрайтын үлкен мифологиялық жүйеге және алғашқы пұтқа табынатын
діндерге қосыла бастады. Кейінгі монотеистік діндер сол мифтердің
ауқымынан өсіп шығып және олардың көп жақтарын өздерінің бойына
ендірді.
Мифологиялық көзқарастың
негізгі сипаттары: 1. Антро-поморфтылық, яғни табиғат құбылыстарын
(мысалы, бұлттардың қозғалысын, жер сілкінулерді және т.б.) адаммен
ұқсастырып қарастыру; оларға адамға тән қасиеттердің барлығын:
түнсіктерді, келеңсіз факторларға деген реакцияны, тілектерді,
жеккөрушілікті, қайғы-қасіретті және т.б., тану. 2.
Дескриптитивтілік (ағылшын -суреттеме) - оқиғаларды, құбылыстарды
түсіндіру, әңгіме, аңыздар арқылы суреттеме түрінде бейнелеуге
ұмтылу; ал кейіпкерлері-ерекше адамдар түріндегі батырлар және
құдайлар (мыс. Мифтер Нептун Зевс, Меркурии, Алпамыс және т.б.
туралы аңыздар). 3. Объективтілі және субъективтілі Әлемдерді
синкретикалық (бір-тұтас, бөлінбейтін) бірлікте қарастыру. Бұл
мифологиялық көзқарастың барлық жағына тән. 4. Алғашқы-қауымдық
сананың толыққанды кезеңінде адамдар, жануарлар, өсімдіктер туралы
алғашқы мифтік білімдермен қаруланған бақсылардың әрекеттерінде
көрінетін сиқыршылықпен
байланысты.
Миф - бұл ауыз
әдебиетінің халық шығармашылығы, қоршаған ортаның мәнін түсіну
барысында тәжірибеде сақталған ойлау мен сезінудің түрі; бұл
тіршілік әдіснамасы. Осы типтес мифтердің түрлері Ежелгі Грекияның
да әртүрлі аймақтарында орын алды. Әр полистің өзі құрметтейтін
қамқоршы құдайы мен ержүрек батыры болды, олардың құрметіне храмдар
тұрғызылып, малдардан құрбандық
шалынды.
Енді осы мифтер қалай
жасалынады? Әрине оларды ойдан шығарылған мағұлматтармен толы десек
те, бірақ оны адамдар тек қана қиялдағы жәй елестің ойыны арқылы
жасамайды. Кез келген миф белгілі бір нақты деректерге арқа
сүйейді. Сол жағдайда ғана өмір сүре алады. Адамның қиялы, сезім
арқылы қабылданатын болмыстан қанша бір шарықтап кеткенмен,
ақиқаттан қол үзіп кетуі мүмкін емес. Яғни, мифтің мазмұнында
адамның сезім мүшелеріне байқалатын әйтеуір бір дерек болады және
мифтік қиял соған арқа сүйейді. Мыс, табиғаттың жыл мезгілінің
ауысуын ежелгі египеттің таңғажайып мифінде Озирис құдайының
өлуімен және тірілуімен байланыстырылған. Әрине, бұл жерде жыл
мезгілінің ауысуы құрғақ қиял емес, нақты дерек. Дәл осы секілді,
кілем күнделікті өмірдегі қарапайым зат. Алайда кілем - ұшақ,
мифологиялық бейне. Екеуінің арасында қандай айырмашылық бар?
Әрине, деректілігінде емес, кілем өзінің факт тұрғысында кілем
күйінше қалады. Оның айырмашылығы сол, ол тіптен басқа идеяға,
мағынаға ие болады: сол себептен оған басқаша өзге көзбен қарау
орын алады. Бұл жерде оларды бір бейнеге біріктіру, бірлестіру орын
алады (кілем белгілі бір зат және кейбір құстардың ұша алатындығы
да одан өзгеше), олардың табиғи - ерекшеліктеріне қарамастан оларды
қарапайым заттар әлемінен дербестендіріп басқа түсінік тудырады.
Мифологиялық қиялдың өзі айналамыздағы байқауға болатын
құбылыстарды түсіндіру үшін адамдардың ақыл-ойында пайда
болады.
Миф - ойдың ешқандайда
арнайы жұмысын қажет етпейді. Қарапайым заттар мен адамдармен өзара
сұхбаттасуға қаншалықты ой қажет болса, мифтегі ой жұмысы да
соншалықты. Ал, философияның дәлелденген тұжырымдарына, белгілі бір
жүйеге келтірідген қорытындылар, терминологиялық айқындылық
қажет.
Миф дегеніміз символ,
солай болғандықтан, ол өзін күрделенген символикалық қабаттармен
және аллегориямен, желі-сараптармен қамтамасыз ете алады. Мыс,
құдайға сиыну символикалы, өйткені адамдар бұл жерде сыйынуды жәй
бейнелемейді және белгілі бір қимылдар жәй бейне емес, ол шынында
өтеді.
Күнделікті, эмпирикалық
көзқарас. Бұл, дүниеге көзқарастың келесі тарихи үлгісі. Тіршілік
тәжірибесі мен эмпирикалық білімдерден құрыла отырып, бұл көзқарас
күнделікті қарекетке бағыт-бағдар береді. Әрине, олар күрделі
мәселелерде тиянақты білімдерді, ойлау мәдениетін қажет етеді және
адамдағы білімдер белгілі бір көлемде болып екі деңгейге
бөлінеді.
Біріншісі – кәдуілгі
(стихиялы - эмпирикалық) білім. Бұған еңбек дағдыларын, тұрмыс
дәстүрлерін, өнерге деген қарапайым көз-қарастарды және т.б.
жатқызуға болады. Бұл білімдер, адамдардың тіршілік тәжірибесінде,
еңбек барысында, басқа адамдармен қарым-қатынастарының негізінде
қалыптасады. Оларды адамдар өздерінің күнделікті тұрмыстарында
басшылыққа алады.
Білімнің екінші деңгейі -
ғылыми білім. Олар көпгеген ұрпақтар күшімен арнайы кәсіпкер
ғалымдар арқылы абстрактілі ұғымдармен қалыптасып, қисынды жүйелер
түрінде жасалынады. Ғылыми білім материалдық әлемнің, қоғамның,
адамның мәнін, заңдарын тануға
бағытталған.
Кәдуілгі және ғылыми
білімдер білімнің барлық көлемін қамтымайды. Өздерінің шешілуіне
байланысты даналық деп атайтын ерекше, «мәңгі» сұрақтар да бар.
Яғни даналық деп сол қарапайым, кәдуілгі және ғылыми білімдердің
жиынтығын айтпайды. Кез келген адамның бәрі бірдей дана бола
бермейді.
Дана адам - ол көп біліп
кана қоймай, негізінде әлем қалай құрылған, адам оған деген
қатынасын қалай жасайды. Яғни мифтік, діни, не философиялық
пайымдаулар арқылы адамның әлемдегі орны қаңдай, әлем мәңгілік не,
әлде жаратылған ба, жаратылғандардың бәрі жағдайлардың ырқынан тыс
жасалынып жатыр ма, адам дегеніміз не, жалпы таным арқылы біз оған
ықпал жасай аламыз ба, ақиқат дегеніміз не, жақсылық, жамандық
дегеніміз не деген сұрақтарға әрдайымда жауап іздеу барысында
болатын адам. Сонымен күнделікті эмпирикалық көзқарасқа бұлардан
өзге тіршілік барысында және қаракеттердің барлық түрлерінде жеке
сананың негізінде қалыптасатын белгілі бір тұрғыдағы түсініктер
жатады.
Философия дүниеге жаңа
сапалы үлгідегі көзқарас болып келеді. Әрине оның негізгі сипаттары
туралы жоғарьща айтыл өттік. Сондықтан былайша корытылдылауға
болады: Философия, мифология мен дінге қарағанда әлемді дұрыс
(рационалды) түсіндіруге бағытталған. Философияда табиғат, қоғам,
адам туралы жалпы ой-түсініктер - теориялық қарау мен логикалық
(қисынды) талдаудың пәніне айналады. Дүниеге философиялық көзқарас,
мифология мен дінге қарағанда логикалық реттелген білімдердің
жүйесі, өзінің жайлары мен принциптерін теориялық тұрғыда
негіздеуге тырысады. Дүниеге философиялық көзқарасқа сипаттама бере
отырып, оның мазмұнында өзіндік философаялық мәселелермен қатар
экономикалық, саяси, құқық және жаратылыстану түсініктері,
этикалық, эстетикалық, діни (немесе атеистік) принциптер,
көзқарастар, идеалдар жататындығын айта кету
керек.
Сондықтан дүниеге
философиялық көзқарасын философиямен толық телдестіруге болмайды.
Алайда бұл көзқарастың теориялық негізі мен түйіні философияда.
Яғни философия - тек қана дүниеге көзқарас емес, ол басқа да
қызметтер атқарады.
Жалпы көзқарастар жаллы
адамзаттық тұрғыда туындайды, ойдағыдай жағдайда ол кез келген
адамға тән. Сондықтан көзқарастың жіктелуінің өзіндік межелері бар,
оны көруге болады...
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-20
|
Бөлім: |
Әртүрлі дүниетанымдар мен көзқарастарды түсіну және құрметтеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрмет көрсету |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрметпен қарауға дағдыландыру |
|
Бағалау критерийі |
Өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрмет көрсетеді; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Сын-қатерлерге жауап: негізгі білім, білік, дағды және жеке қасиеттерді іргелі жұмылдыру |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі Ой шақыру
-Қазіргі заманның сын-қатерлері мәселелерді ата Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Зерттеу мен талдау «Ойлан,жұптас,бөліс»-топтық дұмыс Топтарға «Өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрмет көрсету» тақырыбында мәтінмен жұмыс ұсыныңыз мәтінмен "Борт журналы" тәсілі арқылы топта жұмыс жасайды.
«Бірге ойлаймыз»-жұптық жұмыс «Фрейер моделі» әдісі Жұптар Өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрмет көрсету жолдарын түсідіреді;
«Попс формуласы»: «Өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрмет көрсету қажет» 1-қадам: «Менің ойымша...» 2-қадам: «Себебі мен оны былай түсіндіремін...» 3-қадам: «Оны мен мынадай фактілермен, мысалдармен дәлелдей аламын...» 4-қадам: «Осыған байланысты мен мынадай қорытындыға келдім...» |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. Дескриптор: Өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрмет көрсетеді; Өзге де мәдениеттерді білдіретін адамдарға құрмет көрсету жолдарын сипаттайды; өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс «Шолиер табақшасы» Жасыл табақша – «Маған сабақ өте ұнады» Сары табақша – «Маған сабақ ұнады, бірақ 1-2 сұрағым бар»; Қызыл табақша – «Мен сабақта қиналдым» Үйге тапсырма «Өзге мәдениетке құрметпен қарау» |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Құрмет — жеке адамға өзге адамдар тарапынан көрсетілетін қошемет. Адамға құрмет көрсету оның жеке басы қасиеттеріне, ішкі құндылықтарына, кейде жас мөлшеріне, отбасы жағдайына, лауазымына орай орын алады. Ішкі жан дүниесінің байлығымен, әлеуметтік тәжірибесімен, жеке басы беделімен, кісілік қасиеттерімен көпшілік ортада көзге түскен адам құрметке ие болады. Құрмет өнегеліліктің негізгі талаптарының бірі бола тұра, адамның өзге біреулерге қадірін, жылы лебізін, ілтипатын көрсетеді. Қазақ дәстүрлі қоғамында жасы үлкен кісінісыйлау, оған сый-кұрмет көрсетіп, ардақтау әрбір адамның парызы саналған. Құрметке ие болу үшін адам өзінің кісілік, адамгершілік қасиеттерін жоғалтып алмауы қажет;
Құрмет — рухани құндылықтарды қастерлеу. Елге, жерге, тілге, адамзатқа, ұлтқа қатысты мәдени-тарихи құндылықтарды жоғары бағалайтын эстетикалық және этикалық көзқарастар жиынтығы.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-21
|
Бөлім: |
Әртүрлі дүниетанымдар мен көзқарастарды түсіну және құрметтеу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Төзімділік: бір-бірімізді түсінуге үйрену |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушылар төзімділік: бір-бірімізді түсінуге дағдыландыру |
|
Бағалау критерийі |
Төзімділік: ұғымын анықтайды; Төзімділік қасиеттерін сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өзіне және айналадағыларға құрметпен қарау, пәнге деген қызығушылығын арттыру. |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі Оқушылардың назарын сабаққа аудары Ой шақыру
Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Зерттеу мен талдау «Джигсо» әдісі Топтарға «Төзімділік» тақырыбында мәтін ұсыныңыз, «Төзімділік» ұғымы алғаш рет 1953 жылы медицина саласында пайда болған. ХХ ғ. 80-ші жылдардың аяғында саяси термин ретінде ресімделген, ол «толеранттылық» ұғымының синонимі болып табылады [3, 143 б.]. Аталған ұғымды талдау нәтижесінде әлемдегі мәдениеттердің түрлі әралуандылығын қабылдау мен түсіну мағынасындағы «құрметтеу» ұғымы, адам даралығын білдіру әдістері мен өз өзін білдіру нысандары «төзімділік» ұғымының басты мағынасы мен негізі болып табылатындығы анықталды. «Төзімділік» ұғымының мәні қазақ тілінде өте терең; ол шыдамдылық, байсалдылық, кісілік, ізгілік, келісімді табу деген мағыналарды білдіреді. Төзімділікке, яғни толеранттылыққа қарсы «интолеранттылық» деген үғым бар; ол адам, әлеуметтік топтар, мемлекеттерге байланысты ымырасыздық, шыдамсыздық, тағатсызық, кейістілік, менмендік, оспадарлық, парықсыздық деген мағыналар пайдалынылады. Толерантты парасаттың үлгісі қазақ билерінде кеп кездескен. Мысалы, Қазыбек бидің қалмақ ханы Қоңтайшыға айтқан «біз қазақ деген мал баққан елміз» — деп басталып, «достығымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз» деген сөздер өзара сыйластыққа шақырады. Топтар өзара “3 таяқша” әдісі
арқылы ЕБҚ оқушыларына (есту, көру, қабылдау деңгейі төмен)қосымша қолдау көрсету мақсатында үлестірме материал беріледі. Жұптық жұмыс GREАT кестесі өзге елдердің өзара қарым—қатынасындағы төзімділігі туралы деректердің маңыздылығына талдау жасайды
ЕБҚ оқушы (көру және есту қабілеті төмен) сұрақтарға жауапты жазбаша ұсынады. Жеке жұмыс «Қарым—қатынасындағы төзімділік таныту жолдары» шағын әңгіме |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Дескриптор: Төзімділік: ұғымын анықтайды; Төзімділік қасиеттерін сипаттайды;
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды.
Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпарат тық мәтін
Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс
Үйге тапсырма Төзімділік |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Төзімділік (қарсылық) — организмнің сыртқы ортадағы әртүрлі (химиялық, физикалық, биологиялық) әсеріне төзімділігі[1]. Ол әр организмнің ерекшелігіне, олардың өмір сүру жағдайына байланысты. Төзімділік тәнді және тәнсіз болып бөлінеді. Тәнсіз төзімділік — организмнің табиғаты әртүрлі ауру қоздырғыштарға, ал тәндісі тек белгілі бір агентке білдіретін қарсылығы. Төзімділік тууына көптеген торшалық, қандық, гендік зат алмасу, жұқпалы ауруларға қарсы табиғи және жасанды қарсылық факторлары катынасады
Қосымша №2
Әр істе табысқа кенелу төзімділік пен баяндылыққа байланысты болып келеді және төзім болмаса, табыс пен жеңіс қолға оңай түспейді. Ғылым мен білім жолында және табиғаттың құпияларын ашу үшін қажырлы еңбек етіп, қиындықтарға төзген данышпандар аз емес. Олар сол еңбегінің арқасында жоғары ғылыми дәрежелерге қол жеткізген. Сондай-ақ өзінің ұстамдылығы мен еңбек етуінің арқасында жағымсыз әдеттер мен сипаттар орнын игі сипаттармен ауыстырған адамдар да кездеседі. Мұндай кісілер нәпсі құмарлар мен азғындыққа бастайтын әулекі алдында төзімді болып, мықты және құнды адамдарға айналған. Қоғамдағы жағдайды жақсартуға талпыну да төзімділікті қажет етеді. Қоғамды түзетуде оң қадамдар жасап, оны бақытқа жетелейтін кісілер қарсыластардың бөгет жасаулары, мазасын алуы және былапыт сөздеріне қарап тұрып, түрлі қиындықтарға төзіп, түпкі жеңіске дейін қайсар болуы керек.
Негізінен төзімділік, яғни «толеранттылық» (лат. «tolerantia» — шыдам, төзім) терминіне шет тілдері сөздігінде «бір нәрсеге, біреуге төзімділік, төзу, шыдау» деген түсініктеме беріледі.
«Төзімділік» ұғымы алғаш рет 1953 жылы медицина саласында пайда болған. ХХ ғ. 80-ші жылдардың аяғында саяси термин ретінде ресімделген, ол «толеранттылық» ұғымының синонимі болып табылады [3, 143 б.].
Аталған ұғымды талдау нәтижесінде әлемдегі мәдениеттердің түрлі әралуандылығын қабылдау мен түсіну мағынасындағы «құрметтеу» ұғымы, адам даралығын білдіру әдістері мен өз өзін білдіру нысандары «төзімділік» ұғымының басты мағынасы мен негізі болып табылатындығы анықталды.
«Төзімділік» ұғымының мәні қазақ тілінде өте терең; ол шыдамдылық, байсалдылық, кісілік, ізгілік, келісімді табу деген мағыналарды білдіреді. Төзімділікке, яғни толеранттылыққа қарсы «интолеранттылық» деген үғым бар; ол адам, әлеуметтік топтар, мемлекеттерге байланысты ымырасыздық, шыдамсыздық, тағатсызық, кейістілік, менмендік, оспадарлық, парықсыздық деген мағыналар пайдалынылады. Толерантты парасаттың үлгісі қазақ билерінде кеп кездескен. Мысалы, Қазыбек бидің қалмақ ханы Қоңтайшыға айтқан «біз қазақ деген мал баққан елміз» — деп басталып, «достығымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз» деген сөздер өзара сыйластыққа шақырады.
Төзімділік, толеранттылық, келісім тарихтың мәңгілік сыйы емес, себебі күнделікті дамудан туып отыратын қайшылықтар біржола шешілмейді, күніге, ай сайын, жылдар бойы, үздіксіз, барлық адамға шынайы жана шырлықпен, түсінік жүмыстарын жүргізе отырып, шешімді табуды талап етеді [4, 18 б.].
Төзімділіктің шарты плюрализм, яғни түрлі ойлар мен пікірлердің бар болуы. Жалпы алғанда, толеранттылықтың негізі – өзінің «басқаға, бөтенге» қатынасын бақылау болып табылады. Бұл күнделікті кездесетін, тұрмыстық деңгейден бастап кәсіби қарым-қатынас жасауға дейінгі аралықты қамтитын мәселе болып саналады. Төзімділіктің негізінде плюрализмнің бар болуына құрмет көрсету орын алады, осыған байланысты «төзімділік» ұғымы демок ратия қағидаттарының бірі ретінде танылады. «Төзімділік» ұғымы алғашында әлеуметтік ой саласында философиялық категория ретінде пайда болып, қатынас ретінде түсіндірілетін. ХХ ғ. бастап ол тәжірибе – саяси қызмет, технология ретінде көрініс табады, осыған байланысты ол жеке дара саяси ұғым ретінде танылады.
Төзімділіктің негізгі ережелері мен қағидаттары БҰҰ мен Біріккен Ұлттардың білім, ғылым мен мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымының UNESCO – ның құжаттарында әзірленген, ал оның онан әрі талдау ғылыми және ғылыми және ғылыми – танымалды ақпарат көздерінде жүзеге асырыл ған. Аталған құжаттарды төменде атап өтілетін үш топқа бөлуге болады.
Біріншіден, төзімділіктің негіздері түсіндірілетін жарияланымдар (саяси мәдениет, адамның құқықтары мен бостандықтары, өзара түсінушілік, тілектестік және т.б.), оның дүниетанымды негіздері мен саяси басымдылық тарын анықтау, нормативтік — құқықтық базаны дамыту, мәдени – білім беру бағдарламасын әзірлеу мен жүзеге асыру, ағартушылық және насихаттаушы лық акцияларды жүргізу жөніндегі іс — әрекеттер орын алады;
— жалпы адамдық құндылықтарды, төзімділік мәдениетінің қайнар көздерін анықтау арқылы төзімділікті тұжырымдамалық негіздеу мақсатын көздейтін мақалалар;
— зерттеу тақырыбына сәйкес келетін немесе зерттеу тақырыбына ұқсас тақырыптар бойынша жазылған кандидаттық және докторлық диссерта циялар. Негізінен төзімділік мәселесіне қатысты зерттеулер өте аз. Қазақстандық саясаттанушылық ғылымның дамуына Г.О.Насимованың докторлық диссертациясы елеулі үлес қосқан, алайда ол жанжалды пара дигма шеңберінде жазылған, еңбекте төзімділік мәселесіне қатысты деректер аз.
Екіншіден, төзімділік мәселесінің кез келген аспектілері бар: діни, тарихи, философиялық, мәдениеттанушылық, педагогикалық, психологиялық, сасат танушылық, құқықтық, әлеуметтанушылық және т.б., олардың әзірлеушілік деңгейлері де әртүрлі. Төзімділік мәселесі саясаттанушылық шеңберінде өте аз зерттелген.
Төзімділік мәселесі теориялары шынайы классикалық теориялар болып табылатын Ағарту дәуірінде өмір сүрген ойшылдардың еңбектерінде зерт телген. Төзімділік ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардың Дж. Локк, Ф.М.А.Вольтер, Ж.Ж.Руссо, И.Кант сынды ұлы либералды ойшылардың азаматтық қоғамның негізгі құндылықтарының бірі ретінде қарастырылған. ХІХ ғ. Дж.Ст.Милль төзімділік идеясын еркіндіктің басты шарты ретінде қарастырады, М.Вебер дінге еріктілік идеяларын қорғайды. ХХ ғасырдың 70-ші жылдары «бейтарап либерализмнің» теорияшылы Дж. Роулс төзімділікті әлеуметтік әділдіктің негізі ретінде қарастырады. Барлық атап өтілген еңбектерде төзімділік идеясы ой еркіндігі мен ар – намыс еркіндігі қағидаларының шиеленісуі ретінде қарастырылады, алайда онымен қоса соғыс пен бейбітшілік мәселесі мен де ұштастырыла бастады. А.А.Алиев, М.С.Стецкевич, В.М.Золотухин, В.В.Шалин, Б.Г.Капустин және т.б. діни төзімділік туралы ойлардың қалып тасу мен дамуының талдауына арналған монографиялық еңбектер мен жеке леген мақалалар жазған.
Саяси төзімділік жеке феномен ретінде оның саяси жүйеде қызмет етуі саяси тәртіпге (режимге) байланысты болғандықтан зерттелмеген. Саяси төзімділіктің талдауы азаматтық қоғам теорияларының ережелеріне негіз деледі (қазақстандық ғалымдардан төзімділік туралы Р.К.Қадыржанов, К.Г.Габдуллина, К. Ж. Нұғыманова жазған).
Әдеби көздерді талдау қазіргі заманға сай ғылыми әдебиетте негізінен саяси төзімділіктік тек белгілі бір тұстары мен көріністерінің зерттеулері қана кездесетіндігін көрсетті. Төзімділіктің анықтамалары саясаттанушылық энциклопедиялық сөздіктерде кездеседі, төзімділік мәселесінің кейбір аспек тілері ұжымдық монографияларда кездеседі. Қазақстандық саяси ғылымда саяси төзімділік теориясына арналған теориялық — әдіснамалық жұмыстар мүлде жоқ деуге де болады.
Қазіргі заманға сәйкес келетін демократиялық әлеуметтік – саяси ахуал жанжалды парадигмадан негізінде төзімділік қаланған парадигмаға көшуді талап етеді.
«Төзімділік» терминін саралау барысында ғалымдар арасында елеулі қайшылықтар туындайды. Біраз жағдайда оны тікелей «төзімділік» сөзімен байланыстырады. Қазақ тілінде «төзім» сөзі «шыдам», «сабыр», «тағат» мағынасында да қолданылады. Яғни, «төзімді болу» — басқаға, оның ісіне, құбылыстарға шексіз төзу, шыдау ұғымын білдіреді і [6, 28 б.].
Төзімділік қазіргі ғылымда әр түрлі аспектілерде қарастырылады: әлеуметтік, діни, саяси, жыныстық, этникалық, т.б. Осылардың ішінен біздің зерттеу пәнімізге байланысты этникалық толеранттылықты жеке бөліп қарастырайық. Этникалық толеранттылықтың философиялық негізі – басқаның, өзі нен айырмашылығы бардың өмір сүру фактісінің өзі болып табылады. Ал оның түпкі мәніне жету үшін ең алдымен «этникалық» түсінігіне тоқталып өткен жөн. «Этнос» терминін қарастырғанда көпшілік авторлар Ю.В.Бром лейдің анықтамасын негізге алады [7, 29 б.]. Оның айтуынша «этнос – бұл белгілі аумақта тарихи қалыптасқан, салыстырмалы түрде тұрақты тіл, мәдениет және психикалық ерекшеліктерге, сол сияқты өзіндік атауында көрінетін өзінің бірлігі мен өзгелерден ерекшелігін (өзіндік сана) түсінетін адамдардың тұрақты жиынтығы». Этнос табиғатын түсіндіруге арналған басқа да тұжырымдар көптеп жасалды. Л.Н.Гумилев этносты ең алдымен табиғи құбылыс ретінде қарастырды. Оның түсінігінде этнос – «бұл өзін басқа өзі сияқты ұжымдарға қарсы қоятын (біз – біз емес), ерекше ішкі құрылымға және мінез-құлық стереотипіне ие адамдар ұжымы (динамикалық жүйе)». Этномәдени білім беру мәселесін зерттеу барысында Ж.Ж.Наурызбай «этнос» ұғымын тайпадан жоғары қауым, ұлт ұғымдарын жалпылаушы термин ретінде қолданады. Сонымен, «этникалық» сөзінің мәні адамның белгілі бір этнос мүшесі ретінде сол этносқа тиістілігін, сәйкестілігін сезінуі деген қорытынды жасауға болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда «этникалық толеранттылық» басқа ұлт өкілдерінің сыртқы түрін, ойлау жүйесін, өзіндік ұлттық, мәдени ерекшеліктерін, іс-әрекетін қабылдай алу қабілеті ретінде көрінеді. Әрине, оның шегі өзара сыйластық, ынтымақтастық деңгейінде болуы тиіс.
Ғылыми-зерттеулерге сүйенсек, дін – қоғамды біріктіруші де ыдыра-тушы да фактор болып қала береді. Қазіргі кезеңде діни төзімсіздік қоғамды тұрақсыздыққа, қақтығыстар мен жаппай кедейшілікке тірейтінін көз көріп отыр. Тарихқа сүйенсек, діни наным-сенімді сыйламаудың түбі қанды шайқастарға ұласып, бүтін бір мемлекеттің жойылып кетуіне де әкелген. Ғылымда діни төзімділіктің бірнеше белгісі көрсетілген. Олар мыналар: бірінші – өзге діндегі азаматтардың сеніміне төзімділік (мұсылман-христиан, мұсылман-буддист т.б.); екіншісі – өзге конфессиялардың өкілдеріне деген төзімділік (сунниттер-шииттер, католиктер-протестанттар); үшіншісі – дәстүрлі емес діндер мен олардың өкілдеріне төзімділік; төртіншісі – Құдайға мойынсұнғандар мен атеистер арасындағы төзімділік. Діни төзімділіктің классификациясына қарайтын болсақ, бұл төртеуі Қазақстанда сақталған. Бір сөзбен айтқанда, татулықты ту еткен Тәуелсіз Қазақстанда діни төзімділіктің барлық түрі сақталған. Оған дәлелдер де жоқ емес. ҚР Конституциясы 1-бабының 1-тармақшасында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», – деп жазылған. Яғни демократия құндылықтарымен жүретін біздің ел – сонымен қатар зайырлы мемлекет. Православие, буддизм және ислам әлемінің ортасында орналасқан Қазақстан «Өркениеттер қақтығысы» атты әйгілі мақала жарияланған жылдары азаттық алды. Барынша жариялылықты, географиялық факторларды ескеру аса маңызды болды. Дін сияқты өте нәзік мәселеге екі шоқып бір қараған еліміз бүгінде діни төзімділіктің үлгісін көрсетіп келеді. Халықаралық ұйымдар мен әлемдік сарапшылардың пікірінше, Қазақстан әлемдегі бейбітшілік пен тұрақтылықты нығайтуға қомақты үлес қосуда. Оның бір айқын дәлелі – дүние жүзінде тұңғыш рет қазақ жерінде ұйымдастырылған әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының 2003 жылы алғаш рет Астанада өткізілген форум әрбір үш жыл сайын ұйымдастырылатын болып, 2006 және 2009 жылдары елордада өз жалғасын тапты. Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың әлемдік және дәстүрлі дін лидерлерінің съезін өткізу туралы идеясын ислам, православие, католицизм, протестантизм, буддизм, индуизм, конфуциандық, иудаизм және басқа да көптеген діндердің өкілдері қолдап отыр. Осы бір бастама арқылы қанды қақтығысқа дейін барған діндер арасындағы келіспеушіліктер бір үстелдің басында мәселе етіп көтеріліп, күн тәртібіне шығарылды і [8, 18 б.].
Этникалық толеранттылықтың мәні – басқа ұлт өкілдерінің сыртқы түрін, ойлау жүйесін, өзіндік ұлттық, мәдени ерекшеліктерін, іс-әрекетін қабылдау. Этникалық толеранттылық адамның тұлғалық қасиеті болып табылады, сонымен бірге ол қалыптасу барысында маманның кәсіби қажетті қасиетіне трансформацияланады. Этникалық толеранттылық әлеумет тік-мәдени және прагматикалық құзыреттіліктердің (дүние туралы білімдер, жағдаятты түсіну) даму деңгейімен анықталады. Осы құзыреттіліктерді бөліп көрсету арқы лы оларға сәйкес кәсіби міндеттерді анықтау мүмкін болады. Басқаша айтқанда міндеттердің екі тобын (әлеуметтік-мәдени құзыреттіліктерді дамыту бойынша кәсіби міндеттер, прагматикалық құзыреттіліктерді дамыту бойынша кәсіби міндеттер). Қойыл ған мақсатқа жету үшін, яғни этникалық төзімділікті қалыптастыру үшін бұл міндеттер өз деңгейінде іске асырылуы тиіс [9, 18 б.].
Қазақстан елімізде төзімділік саясатының орнап, өркедей алғанға байла нысты осындай іс – шараларға бастамашы бола алды. Біздің еліміз төзімділік тің ерекше үлгісін көрсетуде, оның дәлелі біз Батыспен де, Мұсылман әлемі мен де саяси-мәдени байланыстамыз. Қазақстан Республикасы – елдегі көпші лік халықтың ұқсас құндылық бағдарларын қалыптастыруға, этникааралық және конфессияаралық келісім мен өзара сыйластықтың төзімді атмосфе расын құруға мүмкіндік туғызатын түрлі мәдениеттер мен өркениеттердің бейбіт өмір сүруінің бай, тарихи тәжірибесі жинақталған теңдессіз мемлекет [18].
1995 жылы қабылданған толеранттылық принциптерінің декларация сына сəйкес, төзімділік (толеранттылық) ұымын адамзат қоғамында алуан түрлі мəде ниетті түсіну, құрметтеу жəне дұрыс қабыл алу ретінде түсінуге болады. Декларацияда төзімділік «алуан түрліліктегі үйлесімділік» ретінде айқын далады. Мəдени алуан түрлілік адамзат қоғамында тең бейбіт қатар өмір сүруші мəдени топтардың көптүрлілігі ретінде қабылданады. Осыған орай, төзімділік қағидаты ұлттық, нəсілдік, діни, тілдік, əлеуметтік, жыныс тық белгілеріне қарамастан адам баласына төзімді қатынасты, құрметті талап етеді. Қазақстанда дін — мемлекет идеологиясының ажырамас бір бөлігі, халықтың өміршең тəрбие көзі, ел тірегі болып табылады.
Саяси жүйедегі саяси төзімділіктің қызмет етуі мемлекеттегі саяси тәртіпке (саяси режимге) байланысты болып табылады. Мысалы, елдегі тоталитарлы (авторитарлы) тәртіп интолерантты болса, демократиялық тәртіп – толерантты болуы заңдылық. Демократиялық мемлекет болып табы латын Қазақстан Республикасында саяси саладағы төзімді көріністердің негіздері қаланған. Алайда олардың дамуы азаматтармен және саяси күштермен аталған құндылықтарды дұрыс түсінуге байланысты болып табылады.
Қазақстандық қоғамда төзімділіктің дамуы саяси мәдениеттің ерекше ліктеріне байланысты, сондықтан да төзімділік мәселесін демократиялық саяси мәдениет шеңберінде қарастыру керек. Тәжірибе көрсеткендей, қазақс тандық қоғамда төзімді қарым – қатынастардың орнатылуы на саяси ерік – жігердің жетіспеушілігі, заңнаманың жетілмегендігі, аза маттардың заң алдында тек формальді негізде қана тең болуы, тиісті стра тегия мен мемлекет тарапынан нақты іс — әрекеттердің жоқ болуы, жағымсыз стереотиптердің сақталуы кедергі туғызады [19].
Қазақстан Республикасының билік органдары тарапынан өз азамат тарына төзімділік көрсету Ата заңымызда – Конституцияда көрініс тапты. Ол халықаралық құқықтық нормаларға, демократиялық қағидаларға сәйкес келеді және саяси төзімділік үшін негіз береді. Тұрғын халықтың саяси төзім ділігінің деңгейі көптеген жағдайларда елдің бірінші тұлғасына – Қазақстан Республикасының Президентіне деген сенімге негізделген.
Саяси төзімділіктің тағы да бір маңызды көрсеткіші – билік пен азамат тық қоғам арасындағы өзара қарым – қатынасында.
. Қазіргі кезде мемлекеттік деңгейде қарастырылып, мемлекеттің ішкі саясат мәселелерінің біріне айналған мемлекеттік қызметшілердің төзімділігін арттыру мәселесі Қазақстанның мемлекет пен құқық тарихында алғаш рет қозғалып отырған мәселе емес. Төзімділікке қатысты ой – пікірлер, төзімділік қасиетінің қажеттілігі әрі маңыздылығы адамның басқа да рухани қасиеттері мен қатар Алаш зиялыларының еңбектерінде де көрініс тапқан.
Негізінен, толеранттылық, немесе төзімділік ауқымындағы ұлттық мінез, ұлттық намыс, ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып, салт-сананың жойыла бастауы сөз жоқ, ұлттык тіл мен ділдің тоқырауына әкеліпсоғатыны сөзсіз, сондықтан мемлекеттік қызметшінің мәдениетін арттыру үшін рух мәдениетін арттыру керек. Рух мәдениеті -күрделі әлеуметтік құбылыс, ол өз заңдылығымен, даралығымендамиды. Кезінде ұлы қазақ ойшылы Жүісіпбек Аймауытов «ерінбей еңбек етуге таудай үміт, табанды кайрат, шамдай мұрат, жалынды жүрек, терең білім керек», — деп жазған. Қазак халқының сана мәдениеті, рух мәдениеті, тіл мәдениеті — үлкен тарих, ұзак ғасырлар көшпелі елдің қилы — килы асуларынан туған күрделі үрдіс. «Күн көру тәсілін сырттан жұқтырып, үйрене беруге болады. Рух мәдениетін бөтеннен қарызға ала беруге болмайды. Алса да, халықтың көкейіне көпке дейін қонбайды. Ендеше өзімізде де бар дәулетті жарыққашығарып, іскежарауға талпыпу керек», — деген Жүсіпбек Аймауытовтың сөздерінде ағартушылык, танымдық сарын басым [10, 24 б.].
Теңдік, еркіндік ұғымдарының әлеуметтік-саяси, моральдік мәні аса зор, түркілер үшін ол ынсап, канағат, сабырлылык, біліктілік білімділік, ерлік, төзімділік түсініктерімен айкын далып отырады. Төзімділік қабілеті – адамның табиғи қасиеті, ол әрбір адамға тән және барлық адамдарға жалпы. Алаш ағартушыларының экзистенциалдық тақырыптағы шығармалары адамға сабырлылықтың, төзімділіктің, кішіпейіл діліктің жолын, мәні мен құндылығын түсіндірумен мәңгі. Олардың сабырлылық, қажымас қайрат, жігерлілік пен төзімділік жөніндегі түсінігі мен көзқарастары — мәнін жоймайтын құндылық. «Адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне ішінен баға беріп отырады. Ізгі ой, ізгі іс адамда жағымды сезім туғызады. Адамға қалайда болса, қашан да пайда келтіретін Ой һәм ізгілік. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу — адамнын жаратылысының өзінде бар нарсе», — деп жазды Мағжан Жұмабаев. Ойшыл Мағжанның түсінігінше, адамның жан дүниесінің іздейтіні — руханият, ал оны болашаққа жеткізу үшін әрбір заманда, қоғамда рухты сабақ тастырушы,жалғастырушы адамдар болады, олар өздерінің дұрыс өмір сүре білуін өзгелерге де ұсынады.Ал, дұрыс өмір сүру әрекетінің басты шарттары адамгершілік,өзгені өзіндей түсіну, бірлік, ынтымақ, жанашыршылдық, сабырлылық, қанағатшылдық. Егер адамныңіс-әрекетін бағалауда жасандылық, әділетсіздік болса,ол сенімге дақ түсіреді, рухтыжасытады. Мағжан ақынның түсініктері әлеуметтікмаңызға ие. Алаш зиялылары өз өмірінде болып жатқан түрлі оқнғалар мен әралуан жағдайға халық тағдыры үшін де жауаптымын деп санап, мұндай жәйттіңорын алуын өз мінез-кұлқымен, болмысымен,кабілетінің деңгейімен түсіндірді.
Қазақ ағартушылары, атап көрсеткеніміздей адам пайда болғаннап бастап, онынбойында бар төзімділік касиетті оның негізгі армандарымен қамти отырып, шығармаларынааркау етті. Нақтырақ айтқанда, шығармаларынан түсінетін адам бойындағы басқа касиеттермен тұтас өзара ықпал ету нәтижесінде төзімділік касиеті жаксылыққа,парасаттылыкка жетелейді. Егер, төзімділік жеке дара болса, адам құрсаулы, амалсыз, ыктиярсыз, көнбіс деңгейде калып, ол кері жағымсыз мінез — құлықты берер еді. Ынжық, жігерсіз, одан келіп, жауапкершілікті сырты күштерге арта салу, қалыптас кан тіршілігін бәз баяғыша жалғастыра беруге дәрменсіздік — міне, осының бәрі шыдамдылық, төзімділік, сабырлылықтың әлсіреуінен келіп шығады. Төзімділік күбылысы — үлггык көріністерді бейнелейтін адамныңды түрлі өмірінің этно-мәдени, әлеуметтік ортада рухани жетілу деңгейі мен бағытын өзгені тану, түсіну, кішіпейілдік, адамның рухани өмірін жетілдіретін тұтас түсінік, белсенді көзқарас.
Жалпы төзімділік өркениетті қоғамға тән құбылыс. Мұндай қасиет тұтас ұлттың басына бір күнде орнай салмайтыны белгілі. Бұл – халықтың сана-сезімінің, дәстүрінің, рухани байлығының кемелденгенінің айқын көрі нісі. Осы тұрғыдан алып қарасақ, Қазақстандағы қоғамдық қарым-қатынастар дың белгілі бір дәрежеге көтерілгенін байқаймыз.
Адам баласының бір-біріне деген сыйы мен құрметі сұйылып, оның үстіне бір-біріне деген сенімсіздіктері ұлғая түсіп, ол келіп тұтас бір мемлекеттердің арасындағы қырғи-қабақ соғысқа ұласып, дүниені үрей мен қауіп билеген сәтте біздің елімізде көне тарих бұрын-соңды естіп те, көріп те білмеген конфессияларалық және ұлтаралық төзімділік пен үйлесімділіктің белгісі болып табылатын әлемдік маңызы бар форум өткізілді; оны енді жалпы адамзат баласының өзара түсінушілік және бірін-бірі құрметтеу, бірінің уәжін бірі төзімділікпен тыңдай білуі арқылы бейбіт қатар өмір сүру бағытында жасалған қадам деп түсінуге болады.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-23
|
Бөлім: |
Мәдениеттер арасындағы ашық және тиімді өзара іс-қимылға қатысу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Мәдени сәйкестікті қалыптастыру |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға мәдени сәйкестікті қалыптастыру туралы түсінік беру |
|
Бағалау критерийі |
Мәдени сәйкестікті анықтайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Құрмет, ынтымақстастық, өмір бойы оқу, азаматтық жауапкершілік, ашықтық, жыл сайын, |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі Ой шақыру
Суреттерде не көріп
отырсыздар? Тақырыпты болжап көріңіз.... Болжамдарын негіздейді Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
1. «Мәдени сәйкестік» тақырыбына байланысты бейнебаян көрсетеді. Мұғалім көрсетілген бейнебаян бойынша оқушыларға «3 сұрақ» әдісі арқылы сұрақтарға жауап беруді ұсынады.
Зерттеу мен талдау Тапсырма №1 «Ортадағы қаламсап» әдісі «Түсін,талда,жеткіз» әдісі арқылы түсінік қалыптастырады Мұғалімнің кері байланысы ЕБҚ: оқушыға суреттер/иллюстрация-лар ұсынылады; Тапсырма №2 «Дейін/кейін»-жұптық жұмыс Мәдени сәйкестікті қалыптастыру жолдары мысалдар арқылы өзіндік түсіндірме жазады
ЕБҚ: оқушыға тапсырманың нақты бір бөлігін ерекшелеп көрсетіп беріледі. Тапсырма №3 Үш жақты түсіндірме күнделігі
ЕББҚ: Көру қабілеті төмен оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастарынан және мұғалімнің көмегімен қолдау көрсетіледі. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды.
Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Дескриптор: Мәдени сәйкестікті анықтайды; Мәдени сәйкестікті сипаттайды, өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс
Үйге тапсырма Мәдени сәйкестікті қалыптастыру |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
||||||||||||||
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-24
|
Бөлім: |
Мәдениеттер арасындағы ашық және тиімді өзара іс-қимылға қатысу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Өзін, мәдениетін және басқа мәдениеттерді тану және қабылдау |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға өзін, мәдениетін және басқа мәдениеттерді танып-білуді түсіндіру |
|
Бағалау критерийі |
Мәдениет ұғымын анықтайды; басқа мәдениеттерді таниды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өзіне және айналадағыларға құрметпен қарау, пәнге деген қызығушылығын арттыру. |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||
|
Сабақтың басы |
Қызығушылықты ояту 1-тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап бер. * Мәдениет дегенді қалай түсінесің? *Сен үшін не құнды? Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Мағынаны тану: 2-тапсырма. Мәтінді мұқият тыңда. Төмендегі сұраққа жауап бер. 3-тапсырма. Ауызша орындау. Мәтінді дауыс ырғағына салып оқу. ЕБҚ оқушы (көру және есту қабілеті төмен) сұрақтарға жауапты жазбаша ұсынады. Топтық жұмыс: INSERT әдісі
І топ – "Адам іс-әрекеті", Өзін-өзін ұстау мәдениеті туралы ІІ топ – іс-әрекетқұрылымы мен мотиві, іс-әрекет көп түрлілігі Басқа мәдениеттерді тану және қабылдау туралы Таңдауға берілетін тапсырмалар: «Өзін, мәдениетін және басқа мәдениеттерді тану және қабылдау»
Ескерткіш макеттерін жасау ЕБҚ оқушы (есту, көру, ойлау қабілеті) тапсырманы саралау арқылы орындайды. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды.
Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Дескриптор: Дәйексөздерге сүйеніп, мәселені анықтау Сұраққа дәлелді әрі дұрыс жауап беру Сөйлеу мәдениеті
|
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс « Білімді стикер». Мына сұрақтар бойынша жауап береді. - Не білдім? - Не білемін? - Не білгім келеді? Үйге тапсырма «Мәдениетті адам» Эссе |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-25
|
Бөлім: |
Мәдениеттер арасындағы ашық және тиімді өзара іс-қимылға қатысу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Әр түрлі мәдениеттердің құндылықтар жүйесі |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға әр түрлі мәдениеттердің құндылықтар жүйесін түсіндіру; |
|
Бағалау критерийі |
мәдениеттердің құндылықтар жүйесін түсінеді; мәдениеттердің құндылықтар жүйесін сипаттайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өзіне және айналадағыларға құрметпен қарау, пәнге деген қызығушылығын арттыру. |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||
|
Сабақтың басы |
1. С. Ұйымдастыру кезеңі 2. С. Қызығушылығын ояту Тақырып төңірегіндегі «ескерткіш», «ортағасырлық қала», «ұлттық құндылық» сөздері үш топқа бөліп беріледі. Оқушылар топ болып бірігіп сөздердің анықтамасын, бір-бірімен байланысын, мағынасын ашып, басқа топтарға түсіндіреді. «Түйінді сөздер» әдісі Сабақ тақырыбына болжау жасайды. Оқушылардың жауабын тыңдап болған соң сабақтың тақырыбы мен мақсаты таныстырылады. Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Мағынаны тану Мәтінмен жұмыс Инсерт әдісі
-Жалпы адамгершілік
құндылықтар ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейін аса маңызды
мәнге ие өзекті тақырыптардың
бірі.......
ЕБҚ оқушылар маңызды тірек
сөздерді жазып алады;
Үлгі: |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады.
Дескриптор: мәдениеттердің құндылықтар жүйесін түсінеді; мәдениеттердің құндылықтар жүйесін сипаттайды; өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс
Үйге тапсырма Әр түрлі мәдениеттердің құндылықтар жүйесі |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Мәдениет (латын. Cultura - өңдеу, егу деген сөзінен шыққан) – табиғат объектісіндегі адамның әрекеті арқылы жасалатын өзгерістер. Бұл сөзде адам еңбегінің ерекшелігі, оның адамның іс-әрекетімен байланыстылығы, адамның және оның қызметінің бірлігі негізделген. Кейіннен «мәдениет» деген сөз жалпылық маңыз алды, адам жасағанның бәрін де «мәдениет» деп атады. Осы ұғымда мәдениеттің мазмұнды белгілері, түсінігі көрсетілді. Мәдениет – адам жасаған «екінші табиғат». Мәдениет – жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол - өзара қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасатын ерекше құбылыс. Адамдар өздерін қоршаған ортаға, оның әлеуметтік және мәдени қатынасына әсер етеді, өзгертеді. Олар оны өз мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра етіп қалдырады, ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда болады. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, таптардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүру жағдайына, талабына сәйкес пайда болып, қалыптасады. Мысалы: аң аулау, еңбек құралдарын жасау, от жағу, тамақ пісіру, киіну, жарасымды өмір сүру, екінші біреуге ұнау, ортамен қатынаста болу, т.б. Бұл талап-тілектер қоғамдық прогреске, өрлеуге тікелей байланыста. әр қоғамдық кезеңде жаңа талап, тілектер пайда болады, өндіріс құралдары дамиды. Мәселен, бір кездерде жазба әдебиеті болмады соның нәтижесінде фольклор қалыптасты, кейінірек те білімнің қалыптасып, жазудың шығуы жаңа талап қойды. Бүкіл құндылықты, мифті жазып қалдыру талабы пайда болды. Информатика дамыды, оларды микрофон, магнитофон, компьютерге түсіру арқылы мәңгі ету қажеттігі туды. Сөйтіп, мәдениет әлеуметтік құрылымдардың, жеке адамның тілегіне, талабына сәкес қалыптасты. Қоғамда адам тілегінен тыс мәдениет қалыптаспайды. Мәдениет - әлеуметтік фактор, қоғамның қозғаушы күші. Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады. Жеке адам мәдениеті мен қоғам талабы тікелей байланысты.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-26
|
Бөлім: |
Мәдениеттер арасындағы ашық және тиімді өзара іс-қимылға қатысу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Мәдениетаралық коммуникация |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға мәдениетаралық коммуникация туралы ақпараттар беру |
|
Бағалау критерийі |
Мәдениетаралық коммуникация түсінік біледі; |
|
Құндылықтарды дарыту |
Өмір бойы білім алу: өзіне қажетті білім алу кезінде білімнің қажеттілігін түсінуге тәрбиелеу |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||||||||
|
Сабақтың басы |
Ұйымдастыру кезеңі Оқушылардың сабаққа дайындығын қадағалай Ой шақыру https://yandex.kz/video/preview/10801246774805330490 1.Бейнеде е не көріп
отырсыздар? Болжамдарын негіздейді Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық бейне материал https://yandex.kz/video/preview/10801246774805330490
|
||||||||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Мағынаны тану Мәдениаралық коммуникация - мәдениаралық өзара ықпалдасу негізінде субъектілер (жеке тұлғалар, әлеуметтік топтар, қауымдастықтар, мәдениеттер, өркениеттер) арасындағы байланыстар негізінде пайда болған құндылықтармен және құндылықты ұстанымдармен өзара алмасу процесі. Кейде мәдениаралық коммуникация жайлы сөз еткенде "мәдениеттер диалоги" және "өркениеттер диалогы" ұғымдарын қолданады. мәтінмен "Борт журналы" тәсілі арқылы топта жұмыс жасайды.
1 тапсырма «Попс формуласы»: Мәдениетаралық коммуникация - бүгінде кез келген салада қызмет ететін маманға, әр адамға қажет. 1-қадам: «Менің ойымша...» 2-қадам: «Себебі мен оны былай түсіндіремін...» 3-қадам: «Оны мен мынадай фактілермен, мысалдармен дәлелдей аламын...» 4-қадам: «Осыған байланысты мен мынадай қорытындыға келдім...» ЕБҚ оқушыларына (есту, көру, қабылдау деңгейі төмен)қосымша қолдау көрсету мақсатында үлестірме материал беріледі. 2 тапсырма IDEA әдісі бойынша «Түсініспеушілік, қақтығыстық жағдайлар.» тақырыбында топтар жұмыс жасай отырып,өз ұстанымдарын қорғайды
|
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Дескриптор: Мәдениетаралық коммуникация туралы анықтайды; Мәдениетаралық коммуникация туралы сипаттайды;
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Дескриптор:
Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Жалғастырыңыз: Маған ... қызықты болды Бұл ... қиындық туғызды Осы ... мені ойландырды Үйге тапсырма Мәдениетаралық коммуникация |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-27
|
Бөлім: |
Мәдениеттер арасындағы ашық және тиімді өзара іс-қимылға қатысу |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Мәдениетаралық коммуникациядағы стереотиптер |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға мәдениетаралық коммуникациядағы стереотиптер туралы ақпараттар беру |
|
Бағалау критерийі |
Мәдениетаралық коммуникациядағы стереотиптер |
|
Құндылықтарды дарыту |
«Мәңгілік ел» жалпыұлттық идеясының құндылықтарын қолдау мақсатында «Индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсу – бұл біздің ең маңызды міндетіміз екендігін ескере келе ауыз су мәселесін шешудің пайдасын айқындау |
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
||||||||||
|
Сабақтың басы |
Сәлемдесу. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. «Ой салу» әдісі арқылы оқушылардың назарына суреттерін ұсынылады. Келесі сұрақтар төңірегінде сұрақтарға жауап береді:
1.Суреттерде не көріп
отырсыздар? Болжамдарын негіздейді Оқушылардың жауаптары арқылы сабақтың тақырыбына шығу. Оқушыларды сабақтың тақырыбымен, оқу мақсаттарымен және бағалау критерийлерімен таныстыру. |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
||||||||||
|
Сабақтың ортасы |
Зерттеу мен талдау Тапсырма №1 «Детальдарын қосу» әдісі Мәдениетаралық қарым-қатынастағы стереотиптену үдерісі. Мақала антропоөзекті тенденция арналарындағы тіл мен мәдениет арақатынасы негіздерін сондай-ақ стереотиптердің және әлемнің ұлттық тілдік бейнесін қалыптастыруда атқаратын қызметін зерттеуге арналған. Дүниенің тілдік бейнесін қалыптастырушы элементтердің бірі — стереотип. «Детальдарын қосу» әдісі арқылы түсінік қалыптастырады ЕББҚ: Көру қабілеті нашар оқушыға суреттермен жұмыс ұсынылады; Тапсырма №2 GREАT кестесі «Мәдениетаралық коммуникациядағы стереотиптер» деректердің маңыздылығына талдау жасайды
ЕББҚ: көру қабілеті нашар оқушыға жеке жұмыс кезінде қасындағы сыныптастарынан және мұғалімнің көмегімен қолдау көрсетіледі. |
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды
Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды.
Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін
Үлестірмелі қағаздар
Суреттер
Тірек-сызбалар
Кесте
ҚБ парағы |
||||||||||
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс ««Бағдаршам» әдісі -Мен барлығын түсіндім-жасыл -Мен орташа түсіндім-сары -Ешнәрсе түсінбедім-қызыл Үйге тапсырма Мәдениетаралық коммуникациядағы стереотиптер |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Қосымша №1
Мәдениетаралық қарым-қатынастағы стереотиптену үдерісі
Мәдениетаралық қарым-қатынастағы стереотиптену үдерісі. Мақала антропоөзекті тенденция арналарындағы тіл мен мәдениет арақатынасы негіздерін сондай-ақ стереотиптердің және әлемнің ұлттық тілдік бейнесін қалыптастыруда атқаратын қызметін зерттеуге арналған. Дүниенің тілдік бейнесін қалыптастырушы элементтердің бірі — стереотип.
СТЕРЕОТИПТЕНГЕН ТІЛДІК ОБРАЗДАРДЫҢ
ҰЛТТЫҚ-МӘДЕНИ СИПАТЫ
Мақалада тіл білімінің когнитивті лингвистика
және лингвомәдениеттану салаларында өзекті мәселеге айналған
стереотиптер қарастырылады. Қазіргі тіл білімінде «стереотип»
ұғымын зерттеп жүрген отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне
шолу жасалады. Стереотиптердің тілдік жүйеде өзіндік мәні бар екені
анықталады. Олардың ұлттық-мәдени құндылықтарды таныта алатындығы
туралы және ұлттық діл, ұлттық мінезбен байланысы туралы сөз
болады. Сондай-ақ, мәдениетаралық қатысымды дұрыс жүзеге асыруға
мүмкіндік беретіні туралы деректер келтіріледі. Қазақ, орыс,
ағылшын халықтарының тілдік санасында жүйеленген стереотиптер
айқындалады. Үш халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктері
көрсетіледі.
Түйін сөздер: стереотип, ұлттық мәдениет,
лингвомәдениеттану, мәдени семантикалық код, ұлттық таным, ұлттық
діл.
Қазіргі кезде тіл білімінің
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, психолингвистика
сияқты салалары адамның тілдік санасында таным процесі арқылы
қалыптасатын образдарды тың ғылыми түсініктермен айқындауға
бағытталған. Осындай түсініктердің бірі – «стереотип» феноменімен
тікелей байланысты.
«Стереотип» (грек. stereos – тұрақты, typos –
із) термині ғылыми кеңістікке 1922 жылы американдық әлеуметтанушы
У. Липпманның «Public Opinion» деген еңбегі арқылы енді. Ғалым
стереотипті «the pictures in our heads», яғни «біздің санамыздағы
образдар» деп түсіндіреді [1, 81]. У.Липпманның осы идеясын қуаттай
отырып, Р.Бинклей стереотипті «жалпыға ортақ нәрселердің ұлы
бөлімі» деп атады [2, 393]. Д. Кац пен К. Брейли: «адамға тән
қасиеттерден туындайтын тұрақты түсінік» деп қарастырды [3,
289].
«Стереотип» ұғымы алғашқы кезде әлеуметтану
мектебінде қарастырылса, бертін келе психология, мәдениеттану,
саясаттану, этнология, тарих, лингвистика сияқты гуманитарлық
ғылымдардың зерттеу нысанына айналды. Осыған байланысты, әлеуметтік
стереотип, мәдени стереотип, этникалық стереотип, ойлау стереотипі,
сана стереотипі, саяси стереотип, тілдік стереотип, ділдік
стереотип, тілдесім стереотипі т.б. деген түрлері
қалыптасты.
Қазіргі тіл білімінде осы ұғымға арналған
іргелі зерттеулерді И.С. Кон, Ж.
Коллен,
Ю.Д. Апресян, Ю.А. Сорокин, В.А. Рыжков, Ю.Е.
Прохоров, В.В. Красных, П.Н. Шихирев, С.М. Толстая, Е. Бартминский,
А.К. Байбурин, Д.Б. Гудкова, И.Ю. Марковина, Н.В. Уфимцева, А.В.
Павловская, О.Ю. Семендяев, В.А. Маслова, М.В. Пименова, Н. Уәли,
Б. Хасанұлы, А.С. Әлметова, Г. Смағұлова, Ж. Манкеева, Г.И. Исина,
А.Б. Әмірбекова, К.А. Құсманова, т.б. отандық және шетелдік
лингвист ғалымдардың еңбектерінен кездестіруге
болады.
Ғалымдардың пайымдауынша, ««белгілі
әлеуметтік құбылыс пен объектіге берілген стандартты образдар» [4,
90], «стереотип – дүние туралы таным-түсініктің қайталануынан
тұрақталған әрекеттер мен құндылықтар шаблоны»[5, 16], «стереотип –
бір жағынан, сол мәдениеттің кейбір доминантты құрамаларын сақтауға
және трансформациялауға, екінші жағынан, «өзімдікін» тануға
мүмкіндік беретін тұрақтандырушы фактор, тіл мен сөз құбылысы» [6,
138], «обобщенное представление о каких-либо чертах,
характеризующих какой-либо народ» является не просто стереотипом, а
национально-культурным стереотипом, представляющим собой устойчивый
образ о культуре, традициях, образе жизни, верованиях, убеждениях,
характеризующих духовную жизнь определенной
нации»
[7,
135].
Демек, стереотип дегеніміз – белгілі бір
халықтың ұлттық мәдени көрсеткіші, әрі сол халықтың ұжымдық
санасында ұлттық тілі арқылы зерделеніп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен
тұрақты ұлттық-мәдени
бейнесі.
Отбасы – тәрбиенің бастау көзі, қайнар
бұлағы, қоғамның негізгі іргетасын қалайтын түп қазық. Ол – әр
халықтың ұлттық бейнесін танытатын әмбебап атау болса да, оны әр
мәдениет өкілі өзінше қабылдап, өзінше түсінеді. Осыған орай,
қазақ, орыс, ағылшын халықтарының паремиялогиялық қорында сақталған
стереотиптерге салғастырмалы талдау жүргізуге болады. Бұл
дәстүрлі-ұлттық санада қатталып, тұрақталған стереотиптердің
ұлттық-мәдени сипатын айқындауға мүмкіндік
береді.
Қазақ тіліндегі «отбасы» сөзін «от, ошақ»
ұғымдарымен тығыз байланысты деуге болады. Мұны тілші ғалымдардың
пікірі де растайды. Мәселен, А.Салқынбай: «Отбасы сөзі – «От»
тұлғасы арқылы жасалған. Бұл сөз «Ұд» тұлғасының фоно-сема варианты
бола отырып, «Күн» ұғымымен тікелей байланысты болады, яғни Күн мен
Оттың функциясы ұқсас: Күн – жылу береді, жарық береді; От – жылу
береді, жарық береді»,- десе, [8, 135] Н.Атжанова: «Ошақ – үйдің
негізгі элементі. Ол – жылулық пен берекенің символы. Қазақ халқы
үшін ошақ ұғымы отбасы туралы түсінікпен тікелей байланысты», —
дейді [9, 58]. Сондай-ақ, тілімізде кездесетін бірқатар «отау
көтеру», «отаға», «отана», «ошағыңның отын өшірме», «ошағының оты
маздап тұру», «отқа май құю», «қазаны оттан түспеу», «өзіне қарай
қосағы, қосағына қарай ошағы» т.б. секілді лингвомәдени
бірліктерден де байқауға болады. Бұл мысалдардан біріншіден, қазақ
халқының отбасы ұғымына көзқарасы, ер азамат пен жұбайының
міндеттері, екіншіден, тұрмыс-тіршілігі мен өмір сүру салты,
үшіншіден, бір нәрсеге наным-сенімі туралы түсініктері көрініс
береді. Басқаша айтқанда, мұның бәрі жинақталып келіп, халқымыздың
ұлттық-мәдени стереотиптерін
көрсетеді.
Қазақ тіліндегі «ошақ» сөзінің баламасы
ретінде орыс тілінде кездесетін «семейный очаг» (отбасы ошағы)
деген сөз тіркесін айтуға болады. Бірақ, қазақ тіліндегі «ошақ»
сөзі – «отбасы, әулет» деген тұтас ұғымды білдірсе, орыс тіліндегі
баламасы «отбасындағы махаббат пен сыйластық» деген мағынаны
білдіреді. Осыған байланысты орыс халқының «зажжение семейного
очага»(отбасы ошағын жағу) деп аталатын дәстүрін де атауға болады.
Аталған дәстүр бойынша, күйеу жігіттің анасы той күні келініне өз
қолымен жаққан шырағданды береді. Бұдан отбасылық дәстүр жалғастығы
туралы мәдени ақпаратты түсінуге
болады.
Ағылшын тілінде де отбасы ұғымын бейнелейтін
«fire»(от) сөзі негіз болған фраземалар бар. Мысалы, «keep the home
fires burning» (сөзбе-сөз аудармасы: үй ішінде отты сақтау;
мағынасы: отбасын сақтау), «near the fire» (сөзбе-сөз аудармасы:
оттың жаны; мағынасы: үй, үй іші)
[10].
Демек, әр мәдениет өкілі қалыптастырған
отбасы ұғымының от сөзімен тікелей сабақтастығын көруге
болады.
Қазақ тіліндегі: «Отан – отбасынан
басталады», «Отбасы – алтын бесік», «Өнегелі отаудың өрісі кең»,
«ата көрсеткен жолы бір, ана тіккен тоны бір» [11], «қара шаңырақ»,
«шаңырағы берік отбасы», «айрандай ұйыған отбасы», «қазаны бүтін»,
т.б. секілді мақалмәтелдер мен фраземаларда «отбасы» – тәрбиенің
қайнар көзі, отанның ұйытқысы, татулық пен бірліктің символы
ретінде бейнеленген. Мұндай образдың қалыптасуына халқымыздың
рухани және материалдық құндылықтары негіз болған. Мысалы, бесік,
отау, ата жолы, тон, шаңырақ, айран, қазан дегендер халық жадындағы
мәдени дүниелер. Бұлар тек заттық атаулар ғана емес, сонымен бірге
мәдени коннотацияға ие тілдік бірліктер. Мәселен, қазақ халқы үшін
«бесік» – балалы отбасын, өнегелі отбасын бейнелесе (тал бесіктен,
жер бесікке дейін), «отау» – шаңырақ көтеріп, өз алдына жеке үй
болған отбасын білдіреді. «Шаңырақ»(қара шаңырақ, шаңырағы берік) –
үлкен әулет пен ұрпақ жалғастығын, «қазан» (қазаны бүтін) – отбасы
мен ағайын-туыстың татулығын, бірлігін бейнелейді. Сондай-ақ,
тіліміздегі «айрандай ұйыған» деген фразема да тату отбасы туралы
түсінікті білдіреді. Ал «ата көрсеткен жолы бір, ана тіккен тоны
бір» деген фразема – бір отбасынан шыққан және ата-баба салған
ізбен дәстүр жалғастырған өнегелі отбасы жайлы ақпарат
береді.
Орыс тіліндегі:
«Семья – опора счастья», «В семье и каша гуще», «Из одной каши»,
«Семья вместе – душа на месте», «душа в душу», «Семья в куче, не
страшна и туча», «Согласную семью и горе не берет», «Где мир и лад,
там и божья благодать», «Семья – печка: как холодно – все кней
собираются», [12] т.б. секілді мақал-мәтелдер мен фраземаларда
«семья» (отбасы) – бақыттың, тыныштықтың, татулықтың символы
ретінде көрініс береді. Осы мысалдардағы: каша, душа, куча, мир,
божья благодать, печка дегендерді орыс халқының ұлттық мәдениетін
танытатын лексемалар деуге болады. Мысалы, «каша» – ұлттық
тағамдарының бірі, «душа» – жан дүниесі, «куча» – ұлттық мөлшер
атауы, «мир» – өмірге көзқарасы, «божья благодать» – діни түсінігі,
«печка» – ұлттық мүлкі. Бұлар келтірілген мақал-мәтелдер мен
фраземаларға қосымша мән жүктей отырып, «бір отбасынан шыққан», «өз
отбасыңда бәрі жақсы», «бірлігі, ынтымағы жарасқан, тату отбасы»
деген ұғымдарды көрсетеді. Әрі мифологиялық, діни, психологиялық
көзқарасын, тұрмыс тіршілігін
сипаттайды.
Ағылшын
тілінде: «Family tree» (отбасы ағашы), «family Bible» (отбасы
інжілі), «Home is where the heart is» (сөзбе-сөз ауд. жүрегің қайда
болса, сол жер үйің), «Every bird likes its own nest best»
(сөзбе-сөз ауд. әр құс өзінің ұясын жақсы көреді), «Birds in their
little nests agree» (сөзбе-сөз ауд. құстар өздерінің ұясында тату)
секілді фразема мен мақалмәтелдерде «family»(отбасы) ұғымы –
ағылшын халқының ұлттық таным-түсінігімен сабақтасып жатыр.
Мәселен, «family tree» – ағылшындардың «баланың өмірге келуі,
мектепке баруы, үйлену тойы» сияқты айтулы күндерде бақшаға ағаш
отырғызу салты мен отбасылық шежіре туралы түсінігінен хабар берсе,
«family Bible» – діни сенімімен қатар, адамның таза параққа
туылған, отбасын құрған және қайтыс болған күндері жазылатын
отбасылық өмір дәптерін білдіреді. Ал «home» (үй) лексемасы –
ағылшын танымында отбасы туралы ұғыммен астасып жатыр. Олар үшін
«home» (үй) – отбасы тыныштығын сақтайтын берік қамалдың қызметін
атқарады. Мұны жоғарыда берілген мысалдардан да байқауға
болады.
«Отбасын құру»,
«жар таңдау» ісі – адам өміріндегі маңызды кезеңдердің бірі. Осыған
байланысты қазақ тілінде: «жалғыздық тек құдайға ғана жарасады»,
«бас екеу болмай, мал екеу болмайды», «шаңырақ көтеру», «отау үй,
оңаша бас», «ақ босағаны аттау», «отау тігіп, түтін түтету»,
«үйлену оңай, үй болу қиын», «есік көргенді алма, бесік көргенді
ал», «адам болар жігіттің, жары өзіне лайық» [11] т.б. паремияларды
кездестіруге болады. Бұл паремияларда халқымыздың діни түсінігімен
қатар, ұжымдық мәдениет жайлы түсінігі, тұрмыс-тіршілігі,
салт-дәстүрі және өмірден түйген тәжірибесі туралы деректер
берілген. Орыс тіліндегі: «замуж выйти не напасть, как бы замужем
не пропасть», «женишься раз, а плачешь век», «выбирай жену не в
хороводе, а в огороде», «выбирай жену не по наряду, а по уму»,
«равные обычаи – крепкая любовь» [12] деген мысалдарды алайық.
Бұлардың мағыналарын интерпретациялайтын болсақ, «асығыстық
танытамын деп, аяғыңды шалыс басып қалма», «еңбекқор жанға үйлен»,
«өзіңе лайық қалыңдық таңда» дегендерге саяды. Осы паремиялардағы
«хоровод», «огород», «обычаи» лексемалары – орыс халқының
салтдәстүрі, шаруашылығы, ұлттық ойыны туралы мәдени
коннотацияларды құрайды. Ал ағылшын тілінде: «Marriages are made in
heaven» (неке аспанда қиылады), «choose your wife on a Saturday
rather than on Sunday» (сөзбе-сөз аудармасы: жарыңды жексенбіден
гөрі сенбіде таңда), «choose a wife rather than by your ear than
your eyes» (сөзбе-сөз аудармасы: жарыңды көзіңмен емес, құлағыңмен
естіп таңда) [13] сияқты паремиялар кездеседі. Бұлардан ағылшын
халқының ұлттық өзгешелігі байқалады. Мәселен, ағылшындардың «неке
– құдайдың қалауымен аспанда қиылады» деген түсінігі діни танымымен
байланысты болса, ал қалыңдық таңдау туралы түсінігі апта күндеріне
байланысты қалыптасқан нанымсенімдерімен сабақтасып
жатыр.
Отбасын құрған
ер мен әйелдің өзіне лайық міндеттері болады. Бұған ата-баба
аманатын жалғастыру, шаңырақты шайқалтпау, ынтымақ пен берекені
нығайту секілді міндеттер жатады. Осыған сәйкес қазақ тілінде:
«дәм-тұзы жарасу» – ер мен әйелдің сыйластығын, татулығын,
«қазан-ошаққа иелік ету», «ас-су ұстау», «от басы, ошақ қасында
жүру» – әйелдің үй шаруасындағы қызметін, «бесік жанында отыру» –
әйел адамның бала тәрбиелеу ісін, «түз адамы» – ер адамды,
«қабырғамен кеңесу» – бірлесіп ақылдасуын, «Үйді қырық еркек
толтыра алмайды, бір әйел толтырады», «Әйел – үйдің көркі, еркек –
түздің көркі» – әйелдің үйдегі, еркектің сырттағы шаруасын, «Жар
қадірін білмесең, жалғыздық берер басыңды», «Жарың – жан жолдасың»
– сыйластық, ауызбіршілігін, «Әйелдің қырық жаны бар» – әйел
адамның шыдамдылығын білдіретін фраземалар мен мақал-мәтелдер бар.
Осыларға ұқсас орыс тілінде де: «Жена за три угла избу держит, а
муж за один» (әйелі үйдің үш бұрышын, ал күйеуі бір бұрышын
ұстайды) – ер мен әйелдің үй шаруасындағы қызметтерін, «Муж и жена
– одно дело»(ері мен әйелі – бір іс) – ер мен әйелдің
ауызбіршілігін, «Жена не гусли, поиграв, на стенку не повесишь»
(жарың гусли емес, шертіп болған соң қабырғаға іліп қоятын), «Жена
– вторая душа» (жарың екінші жаның) – сыйластық, қамқорлығын,
«Хозяйка в дому, что оладышек в меду» [12] – әйелдің үй
шаруасындағы орнын, ағылшын тілінде де: «A women’s place is in the
home»(сөзбе-сөз аудармасы: әйел адамның орны – үй) – әйелдің орны,
«The wife is the key to the house» (сөзбе-сөз аудармасы: әйел –
үйге кіретін кілт) «Men make houses, women make homes» (сөзбе-сөз
аудармасы: ерлер үй жасаса, әйелдер ішін жасайды) – ер мен әйелдің
үйдегі міндеттерін, «A woman has nine lives like a cat» (сөзбе-сөз
аудармасы: мысықтың өміріндей, әйелдің де тоғыз өмірі бар) – әйел
адамның шыдамдылығын, «The husband is the head at the house, but
the wife is the neck moves the head»(сөзбе-сөз аудармасы:еркек –
үйдің басы, әйел – басты бұратын мойын) [13] – үй шаруашылығын
басқаруды білідіретін мақалмәтелдер бар. Үш тілде келтірілген
мысалдардың мағыналары бір-біріне жуық болғанымен, олардың өздеріне
тән ұлттық-мәдени сипаты бар. Мәселен, қазақтар үшін «дәм-тұз»,
«қазан-ошақ», «бесік», «қырық жан» лексемалары, орыстар үшін «угл»,
«изба», «гусли»(көне музыкалық аспап), «душа», «хозяйка», «олади»,
«мед» лексемалары, ағылшындар үшін «key», «house», «nine live»
лексемалары – мәдени мазмұнға бай таным көрсеткіштерін
құрайды.
Демек, мұның
барлығы қазақ, орыс, ағылшын халықтарының дәстүрлі санасындағы
«отбасын құру» туралы танымын бейнелейтін ұлттық-мәдени мазмұндағы
стереотиптенген тілдік образдар болып
саналады.
___________________________________________
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ)
жоспары-29
|
Бөлім: |
Ұжымдық игілікке жәрдемдесу және тұрақты даму |
|
Педагогтің Т.А.Ә. (болған жағдайда) |
|
|
Күні: |
|
|
Сынып: |
Қатысушылар саны: Қатыспағандар саны: |
|
Сабақтың тақырыбы |
Ұжымдық әл-ауқат пен Тұрақты дамудың маңыздылығы |
|
Сабақтың мақсаты |
Оқушыларға ұжымдық әл-ауқат пен тұрақты дамудың маңыздылығы туралы түсіндіру |
|
Бағалау критерийі |
Ұжымдық әл-ауқат пен Тұрақты дамудың маңыздылығыгн анықтайды; |
|
Құндылықтарды дарыту |
|
Сабақтың барысы
|
Сабақтыңкезеңі/ уақыт |
Педагогтің әрекеті |
Оқушының әрекеті |
Бағалау |
Ресурстар |
|
Сабақтың басы |
Оқушыларды сабақтың тақырыбы және мақсатымен таныстыру |
Оқушы өз ойларын ортаға салады. Оқушы жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу Оқушы өз болжамдарын айтып, талқылау жүргізеді |
ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
|
Тақырыптық суреттер сілтемеде суреттер |
|
Сабақтың ортасы |
|
Оқушы ақпараттық мәтінмен жұмыс жасайды Оқушы өз жұмыстарының қорытындыларын сынып алдында қорғайды. Оқушы бір-біріне қосымша сұрақтар, қойып, бір-бірін толықтырады. Дескриптор: өзгерістерін жіктейді |
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Мадақтау сэндвичі»
ҚБ Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ «Өзін-өзі бағалау» |
Ақпараттық мәтін Үлестірмелі қағаздар Суреттер Тірек-сызбалар Кесте ҚБ парағы |
|
Сабақ тың соңы |
Сабақты қорытындылау Кері байланыс Үйге тапсырма |
Тақырып бойынша не білетінін, не білгісі келетінін, не білгенін жазады
|
Оқушылар бағалай критерийлерімен өз деңгейлерін бағалайды |
А4, конспект |
Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз
Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация
жариялап табыс табыңыз!
Материалдарыңызды сатып, ақша табыңыз.
(kaspi Gold, Halyk bank)
Соңғы бір жылда:
45 000 000 ₸
Авторлар тапқан ақша
