Батыс-Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті

Өзіңдік жұмыс

Пәні: Дене тәрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздер Тақырыбы: Жекпе-жек спорт түрлерінің физиология сипаттамасы.Бокс

Орындаған: 6B01401-дене шынықтыру және спорт Талғатов.А.А

Тексерген: PhD Мендигалиева А.С.

Орал 2025

Жоспар

Кіріспе…………………………………………………………………..3

1. Бокстың жалпы сипаттамасы………………………………....4

2. Боксшы ағзасындағы физиологиялық өзгерістер………...…5

3. Қазақстан тарихындағы танымал боксшылар………………6

4. Боксшылардың дене дайындығы мен физиологиялық бейімделуі……………………………………………………...…7

5. Қорытынды……………………….……………………….........8

6. Пайдаланылған әдебиеттер…………………………………….9

Кіріспе

Қазіргі таңда спорт — адам денсаулығын нығайтудың, дене бітімін жетілдірудің және рухани даму мен ерік-жігерді тәрбиелеудің маңызды әлеуметтік құбылысы болып табылады. Әсіресе жекпе-жек спорт түрлері — адамның тек физикалық күшін ғана емес, сонымен қатар психологиялық тұрақтылығын, өзін-өзі басқару қабілетін, шешім қабылдау жылдамдығын дамытатын ерекше спорт саласы.

Жекпе-жек спорт түрлеріне бокс, күрес, дзюдо, таэквондо, каратэ, аралас жекпе-жек (ММА) және тағы басқа бағыттар жатады. Бұл спорт түрлерінің барлығына ортақ сипат — қарсыласпен тікелей байланыс және нақты ережелер шеңберінде күш, ептілік, төзімділік пен тактикалық ойлау қабілетін сынау.

Осы спорт түрлерінің ішінде бокс ерекше орын алады. Бокс – тек күш сынасу емес, ол жоғары деңгейдегі физиологиялық және психологиялық дайындықты қажет ететін спорт. Боксшының табысты өнер көрсетуі оның дене мүмкіндіктеріне, тыныс алу мен жүрек-қантамыр жүйесінің төзімділігіне, бұлшықет қуаты мен реакция жылдамдығына тікелей байланысты. Сонымен қатар, жекпе-жек кезінде спортшының жүйке жүйесі үздіксіз шиеленіс жағдайында жұмыс істейді, бұл оның эмоциясын бақылау қабілетін, жылдам шешім қабылдауын және өз стратегиясын дұрыс таңдауды талап етеді.

Спорт физиологиясы тұрғысынан қарағанда, бокс – ағзаның функционалдық жүйелеріне кешенді әсер ететін спорт түрі. Жаттығулар мен жарыстар кезінде жүрек-тамыр жүйесі, тыныс алу, қозғалыс және жүйке жүйелері белсенді жұмыс істейді. Ағза оттегіні үнемді пайдаланып, анаэробтық және аэробтық энергия өндіру жүйелерін тиімді үйлестіруге бейімделеді. Мұның нәтижесінде спортшының жалпы төзімділігі мен жұмыс қабілеті артады.

Бокстың тағы бір маңызды қыры — тәрбиелік және психологиялық әсері. Бұл спорт түрі спортшыда табандылық, өзін-өзі жеңу, қарсыласына құрметпен қарау және ерік-жігер секілді қасиеттерді қалыптастырады. Сонымен қатар, бокс адамды стресстік жағдайларда дұрыс әрекет етуге, эмоцияны бақылауға және қиын сәтте шешім қабылдауға үйретеді.

3

Бокстың жалпы сипаттамасы

Бокс – қарсыластардың белгілі ережелер бойынша қолғап киіп жұдырық арқылы ұпай жинап немесе қарсыласын нокаутқа түсіру арқылы жеңіске жететін спорт түрі. Бұл спорт адамның координациясын, реакция жылдамдығын, көз-қол байланысын, сондай-ақ психологиялық тұрақтылығын дамытады.

Боксшылардың жаттығу процесі аэробты және анаэробты жүктемелердің үйлесіміне негізделген. Әр раундта жүрек-қантамыр және тыныс алу жүйелеріне түсетін күш өте жоғары болады, сондықтан боксшының ағзасы оттегіні үнемді пайдалану қабілетіне бейімделуі тиіс [1].

1-сурет Бокс залы

4

Боксшы ағзасындағы физиологиялық өзгерістер

2.1. Жүрек-қантамыр жүйесі

Бокс кезінде жүрек соғу жиілігі минутына 180–200 ретке дейін көтерілуі мүмкін. Үнемі жаттығу нәтижесінде жүрек бұлшықеті гипертрофияланып, жүректің соғу көлемі артады, ал жүрек соғу жиілігі тыныштық күйде төмендейді (брадикардия). Бұл спортшылардың жоғары аэробтық төзімділігін көрсетеді.

2.2. Тыныс алу жүйесі

Боксшыларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы 6–7 литрге дейін жетуі мүмкін. Терең және ырғақты тыныс алу дағдылары оттегімен қамтамасыз етуді жақсартып, анаэробтық төзімділікті арттырады.

2.3. Бұлшықет жүйесі

Бокста ең көп жұмыс істейтін бұлшықет топтары – иық, кеуде, арқа және аяқ бұлшықеттері. Жаттығу кезінде изометриялық және динамикалық күш жүктемелері қатар жүреді. Бұлшықеттердің қысқа мерзімде жоғары қуат шығару қабілеті (жарылғыш күш) негізгі рөл атқарады.

2.4. Жүйке жүйесі және психофизиология

Боксшының жүйке жүйесі ерекше дайындықты қажет етеді. Жылдам шешім қабылдау, қарсыластың қимылын алдын ала болжау және эмоцияны бақылау – табыстың басты факторлары. Үнемі стресс жағдайында жаттығу нәтижесінде жүйке жүйесі вегетативтік тепе-теңдікке және жоғары стресс-төзімділікке бейімделеді [2].

5

Қазақстан тарихындағы танымал боксшылар

1. Василий Жиров (1974 ж.т.)

• Салмақ дәрежесі: жартылай ауыр салмақ (81 кг).

• Жетістіктері:

  • 1996 жылы Атланта Олимпиадасының чемпионы

  • 1994 жылғы әлем чемпионы (Банкок).

  • 1998 жылы “The Ring” журналы оны жылдың үздік жаңадан шыққан кәсіби боксшысы деп таныды.

• Ерекшелігі: Қазақстан боксын әлемдік деңгейге алғаш көтерген тұлғалардың бірі.

2. Ермахан Ибраимов (1972 ж.т.)

• Салмақ дәрежесі: жартылай орта салмақ (67 кг).

• Жетістіктері:

  • 2000 жылы Сидней Олимпиадасының чемпионы

  • 1996 жылғы Атланта Олимпиадасының қола жүлдегері

  • Азия ойындарының және Азия чемпионатының бірнеше дүркін жеңімпазы.

• Қызметі: Олимпиададан кейін Қазақстан ұлттық құрамасының бас бапкерлерінің бірі болды.

3. Бекзат Саттарханов (1980–2000 жж.)

• Салмақ дәрежесі: жеңіл салмақ (57 кг).

• Жетістігі:

  • 2000 жылы Сидней Олимпиадасының чемпионы

• Ерекшелігі: Олимпиада чемпионы атанған ең жас қазақ боксшысы. Өкінішке қарай, чемпиондықтан кейін бірнеше айдан соң жол апатынан қаза тапты.

• Мұрасы: Оның есімімен Түркістанда спорт кешендері мен турнирлер аталады.

• 6

Боксшылардың дене дайындығы мен физиологиялық бейімделуі

Боксшы ағзасының бейімделуі мына бағыттарда жүреді:

1. Кардиореспираторлық жүйенің жетілуі – жүрек соғу көлемінің артуы, тыныс алу тиімділігінің жоғарылауы.

2. Бұлшықет төзімділігінің артуы – энергетикалық алмасудың жақсаруы.

3. Психикалық тұрақтылықтың қалыптасуы – қорқынышты жеңу, өзін-өзі бақылау, эмоцияны басқару.

4. Қимылдық дағдылардың жетілуі – дәлдік, реакция жылдамдығы, тепе-теңдік сезімі.

Бокс – жоғары деңгейдегі физикалық және психологиялық дайындықты талап ететін спорт түрі. Бұл спортта спортшының табысы оның күш, төзімділік, жылдамдық, икемділік, тепе-теңдік және үйлесімді қозғалыс қабілеттеріне тікелей байланысты. Сонымен қатар, боксшы ағзасы ұзақ және қарқынды жаттығулар мен жекпе-жектерге физиологиялық тұрғыдан бейімделуі тиіс [3].

Арнайы дайындық – боксшының нақты жарыс жағдайларына жақын физикалық дағдыларды жетілдіруге бағытталады.

• Оған соққы күшін дамыту, аяқтың қозғалыс жылдамдығын арттыру, реакция жылдамдығын жетілдіру, соққы комбинацияларын орындау жаттығулары кіреді.

• АДД кезінде реакция уақыты, қол мен көздің үйлесімі, жарылыстық күш және шаршауға төзімділік ерекше назарда болады.

• Боксшылардың дене дайындығы мен физиологиялық бейімделуі — үздіксіз, ғылыми негізде жүргізілетін процесс. Ағзаның функционалдық жүйелері жүктемеге бейімделген сайын спортшының төзімділігі, күш-қуаты және реакция жылдамдығы артады.

• Дұрыс ұйымдастырылған жаттығу, тиімді қалпына келу мен психологиялық тұрақтылық — жоғары нәтижеге жетудің басты кепілі [4].

7

Қорытынды

Бокс – жекпе-жек спорт түрлерінің ішіндегі ең күрделі және көпқырлы бағыттардың бірі. Ол спортшыдан тек күш пен техника ғана емес, сонымен қатар жоғары деңгейдегі физиологиялық, психологиялық және моральдық дайындықты талап етеді. Жаттығу процесі кезінде адам ағзасы үлкен физикалық жүктемелерге тап болады, сондықтан спортшының әр жүйесі — жүрек-қантамыр, тыныс алу, бұлшықет және жүйке жүйелері — ерекше бейімделу қасиеттерін қалыптастырады. Физиологиялық тұрғыдан алғанда, бокспен тұрақты айналысу ағзаның функционалдық мүмкіндіктерін арттырады. Тыныс алу және қан айналым жүйелері күшейіп, бұлшықет массасы мен жарылыстық күш дамиды. Энергия алмасу үдерісі анаэробтық және аэробтық жолмен тиімді жүреді, бұл спортшыға қысқа уақытта жоғары қарқынмен жұмыс істеуге және жылдам қалпына келуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жүйелі жаттығулар жүрек бұлшықетінің үнемді жұмыс істеуін қамтамасыз етіп, ағзаның жалпы төзімділігін арттырады.Бокстың психологиялық әсері де зор. Бұл спорт түрі спортшыда сабырлылық, табандылық, батылдық және өзін-өзі басқару дағдыларын дамытады. Жекпе-жек барысында спортшы әр сәт сайын шешім қабылдап, қарсыласының әрекетіне жауап беруге үйренеді. Мұндай қабілеттер адамның ерік-жігерін шыңдап, стресстік жағдайларда өзін ұстай білуді қалыптастырады. Қазақстандық бокс мектебі әлемдік деңгейде мойындалған. Геннадий Головкин, Серік Сәпиев, Бекзат Саттарханов, Василий Жиров, Ермахан Ибраимов сияқты спортшылардың жетістіктері — еліміздің бокстағы ғылыми-әдістемелік және жаттықтыру жүйесінің тиімділігінің айғағы. Олар өз еңбектерімен жас ұрпаққа үлгі болып, спорт мәдениетінің дамуына үлкен үлес қосып отыр.

Қорытындылай келе, бокс тек физикалық дайындықты ғана емес, адамның рухани және ерік-жігерлік сапаларын тәрбиелейтін кешенді спорт түрі болып табылады. Ол спортшыны жан-жақты жетілдіріп, оның тұлғалық және моральдық қасиеттерін шыңдайды. Дұрыс жоспарланған жаттығу, физиологиялық бейімделудің ғылыми негізделген жүйесі және психологиялық тұрақтылық — жоғары нәтижелерге жетудің негізгі факторлары. Сондықтан бокс — дене мен сана бірлігін қалыптастыратын, салауатты өмір салтын насихаттайтын және ұлттық спорт мақтанышына айналған ерекше спорт түрі.

8

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Абаев Қ. «Спорт физиологиясы», Алматы: Білім, 2019.

2. Назаров А. «Жекпе-жек спорт түрлерінің теориясы мен әдістемесі», Астана, 2021.

3. Bompa T., Haff G. “Periodization: Theory and Methodology of Training.” Human Kinetics, 2018.

4. McArdle W., Katch F., Katch V. “Exercise Physiology: Nutrition, Energy, and Human Performance.” Lippincott Williams & Wilkins, 2020.

9