Көркем шығармаға қойылатын талаптар

Көркем шығармаға қойылатын талаптар

Көркем шығармаға қойылатын талаптардың бірі- оқушы қауымға түсінікті болу жағы.

Осы тұрғыдан алып қарағанда, жергілікті сөздерді көркем әдебиет тіліне орынсыз, шамадан тыс тықпалай беру шығарманың көркемдік әріне нұқсан келтіреді. Шығарманы сыдыртып оқып келе жатқан оқушы, құлаққа тосын естілетін сөздер шамадан тыс көп кездессе, еріксіз кібіртіктеп, бөгеліп, кейде сюжет желісінен айрылып қалып отырады. Бұл-әдеби тіл мен ауызекі тілдің ара қатынасын, ерекшеліктерін түсінбеушіліектен туған пікір.

Ал жергілікті сөздерді автордың өз баяндауларында қолданудағы мақсаты- әдеби тілде баламасы жоқ диалектизмдермен тілімізді байыту.

Абай мен Ыбырай шығармаларында диалектизмдер өте аз (үш-төрт сөз). Сондықтан да ондай бірен-саран сөздер шығарманың тіліне ақау келтіре алмайды.

Қазақтың әдеби тілі, әсіресе сөздік қорымыз, әдбен қалыптасып болды деп айта алмаймыз. Кейбір жағдайларда әр өлкеде әр түрлі айтылатын сөздердің ішінен мына сөз әдеби тілдің нормасы, мына сөз диалектизм деп кесіп айту қиын.

Қазір стильдік, синтаксистік, орфографиялық нормалары қалыптасқан әдеби тіліміз бар да, ауызекі тіл аясындағана қолданылатын сөздер бар. Ауызекі тілде кездесетін кейбір сөз бен сөйлемдерді әдеби тілде талғамсыз қолданып, шығарманың құндылығына нұқсан келтіруге болмайды.

Әрине, жоғарыда көрсетілген кемшіліктер осы күнгі көркем шығармада, жазушылардың стиль ерекшеліктеріне жалпылық сипат алып отырған жоқ. Әдеби тілдің үлгісі не дегенде, біз ең алдымен көркем әдебиет тілін айтамыз. Әдеби тілдің нормасы дегенде тағы көркем әдебиет тіліне жүгінеміз.

Тіл білімпаздары тіл зерттегенде, сөздіктер жасағанда ең алдамен көркем әдебиет тілін негізге алады. Түрлі мектеп оқушылары мен хрестоматияларға үзінділер беріп, біз мектеп оқушыларын мәдениетті, сауатты сөйлеуге көркем шығармаларын қадірлейді, көп оқиды, оның тілін үлгі тұтады.

Егер көркем шығарма тілінде әдеби тілге жатпайтын кедір-бұдыр, өңделмеген сөйлемдер кездесіп отырса, ондай сөздер оқушылардың тілін байыта алмайды.

Жергілікті халық тілінің байлығын пайдалануда бізде осы күнге дейін әр түрлі түсініліп жүрген жайлар жоқ емес. Кейбір көркем сөз шеберлері, аудармашылар тіл байыту дегенді бір жақты түсініп, кейде жалпы халықтық баламалары бола тұрса да, жергілікті сөздер мен грамматикалық тұлғаларды жиі қолданады.

Әдеби тілдің даму бағыты әрқашан да бірыңғай сипатта болған емес. Дәуір талабы оның даму бағытына өзгеріс енгізеді. Сөз өнерінің шебері әдеби тілдің белгілі дәуірдегі осындай даму тенденциясымен, бағытымен есептесуге тиіс. Ол өзіне тән көркемдік, стильдік ерекшелігін сақтай отырып, бүкіл творчествосымен, жаңалығымен белгілі кезеңде негізі салынған әдеби тіл дәстүрлерін одан әрі дамытып отырады.

Қазіргі қазақ әдеби тілінің даму бағыты ұлы Абай шығармаларында анықталғаны мәлім. Абай дәстүрін, ол белгілеген бағытты тілдің осы күнгі даму сипатымен ұштастырып, шеберлік пен дамытып отырған ақын- жазушылар бізде аз емес. Бірақ көркем әдебиетпен айналысып жүрген адамдардың ішінде қазақ әдеби тілінің даму бағытын жете түсінбейтіндер де бар. Сондықтан кейбір шығармаларды қолдану аясы тар сөздер, тілімізді шұбарлайтын диалектизмдер жиі кездеседі.

Біздерге талас тудырып жүрген мәселелердің бірі- көркем әдебиет тілінде диалектиздерді, жергілікті сөздерді пайдалану мәселесі. Көркем әдебиет тілінде жергілікті сөздерді мүлдем пайдаланбау керек деу дұрыс емес. Бірақ әдеби тілде баламасы бар диалектизмдерді авторлық баяндауда көп қолдана бермей, жалпы халықтық әдеби тілдің нормасын сақтау керек.

Көркем әдебиет тілінде диалектизмді пайдалануды сөз еткенде біз екі нәрсені шатастырмаумыз керек. Диалектизмдерді автордың өз баяндауларында мәселесі бар да, кейіпкерлердің тілінде беру жағы бар.

Кейде жазушы сипаттап отырған кейіпкерін өзіне тән ерешеліктерімен толық көрсету мақсатында диалектизмдерді әдейі қолданады. Бұл- жазушыға кейіпкерді неғұрлым нанымды, жан- жақты көрсетуіне мүмкіндік береді.

Художественные требования к работам

Одно из требований к художественному произведению - быть понятным ученику.

С этой точки зрения неуместная, чрезмерная подача местных слов на язык художественной литературы подрывает художественную выразительность произведения. Читая произведение, школьник, неожиданно слышимый на слух, невольно напрягается, блокируется, иногда теряется в сюжетной линии. Это-непонимание соотношения, особенностей литературного языка и разговорной речи.

А цель использования местных слов автором в своих повествованиях - обогатить наш язык диалектизмами, не имеющими аналогов в литературном языке.

В произведениях Абая и Авраама диалектизмов очень мало (три-четыре слова). Поэтому такие слова не могут не отразиться на языке произведения.

Мы не можем сказать, что казахский литературный язык, особенно наш словарный запас, сформировался по привычке. В некоторых случаях из слов, произносимых по-разному в каждом крае, трудно назвать это слово нормой литературного языка, это слово диалектизмом.

Сейчас у нас есть литературный язык, в котором сформированы стилевые, синтаксические, орфографические нормы, есть слова, которые используются в рамках разговорной речи. Использование некоторых слов и предложений, встречающихся в разговорной речи, без вкуса в литературном языке не может подорвать ценность произведения.

Конечно, указанные выше недостатки не носят общего характера в художественном произведении этого дня, в стилевых особенностях писателей. По крайней мере, мы говорим, прежде всего, о языке художественной литературы. Когда мы говорим о норме литературного языка, мы снова обращаемся к языку художественной литературы.

Знатоки языка при изучении языка, составлении словарей чаще всего берут за основу язык художественной литературы. Давая отрывки к различным школьникам и хрестоматиям, мы обращаем внимание школьников на культурную, грамотную речь, много читаем, примеряем ее язык.

Если в языке художественного произведения встречаются шероховатые, необработанные предложения, не относящиеся к литературному языку, то такие слова не могут обогатить язык учащихся.

В использовании богатств местного народного языка у нас до сих пор нет разночтений. Некоторые мастера художественного слова, переводчики часто используют местные слова и грамматические лица, хотя они имеют однобокое понимание языка и иногда являются общенародными альтернативами.

Направление развития литературного языка не всегда носило единый характер. Требование эпохи вносит изменения в курс ее развития. Мастер словесного искусства должен считаться с такой тенденцией, направлением развития литературного языка в определенную эпоху. Он продолжает развивать традиции литературного языка, заложенные в определенный период в его творчестве, новизне, сохраняя присущую ему художественную, стилевую самобытность.

Как известно, направления развития современного казахского литературного языка определены в произведениях великого Абая. У нас немало поэтов и писателей, которые сочетают традиции Абая, обозначенное им направление с характером развития языка в наши дни. Но среди тех, кто занимается художественной литературой, есть те, кто не понимает направления развития казахского литературного языка. Поэтому часто встречаются диалектизмы, в которых область употребления некоторых произведений узка, а язык неуловим.

Одна из проблем, с которой мы сталкиваемся, - это проблема использования диалектизов, местных слов на языке художественной литературы. Неправильно говорить, что в языке художественной литературы не следует использовать местные слова вообще. Но диалектизмы, имеющие эквивалент в литературном языке, следует не столько использовать в авторском изложении, сколько соблюдать норму общенародного литературного языка.

Говоря об использовании диалектизма на языке художественной литературы, мы не должны путать две вещи. Диалектизмы существуют как в собственных повествованиях автора, так и в передаче на языке героев.

Иногда писатель намеренно использует диалектизмы с целью показать свой характер в полной мере с присущими ему ересями. Это позволяет писателю более убедительно, всесторонне показать характер.