"Мағжан Жұмабаев өлеңдеріндегі көркемдеуіш тәсілдер"

1.3 «Қойлыбайдың қобызы» поэмасы

«Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жаңалық ашып, соны әсемдік арналарды негіздеп, әсіресе Еуропа, орыс әдебиетіндегі ізденістерді, бағыттарды ұлттық топыраққа батыл да еркін ендірген Мағжан эпикалық жанрда поэманың ықшам формаларын қалыптастырды. Бір қарағанда, тақырыптық тұрғыдан алғанда, алып-жұлып, әкетіп бара жатқан ерекшелік көрінбейтін секілді: «Қойлыбайдың қобызы», «Қорқыт», «Түркістан», «Оқжетпестің қиясында», «Батыр Баян» – аңыз, тарихи белгілі оқиғаларға, «Жүсіп хан», «Өтірік ертек» – шығыстық сюжет, мысал, тұспалға құрылған. халықтық аңыз, тарихи дерек үлкен көркемдік идея тұрғысынан қайта құйылып, ежелгі әңгіме, миф сарындары өзге құбылып, жаңа сипаттағы эстетикалық игіліктер жасалды [2, 102 б.].

Мағжан өлең болсын, поэма болсын, көбіне өткен заманды аңсап отырады. «Қойлыбайдың қобызы» поэмасында да Қойлыбай бақсының өнерін сүйсіне жырлайды. Қазақтың бақсысына дейін ардақ тұтады.
Қалың Найман ішінде Бағаналы,

Қазақта бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан.

Қойлыбай жын жүгендеп, пері мінген,

Алдында жорғалаған шашты шайтан.
Қойлыбайды осылай таныстырып алып, оның қасиеті паш болған бір астан әңгіме қозғайды.
Бір асқа жиылыпты Найман таман,

Бай, биі, батырлары балпаң басқан.

Бәйгеге екі жүздей ат жіберіп,

Күрес сап жиылған жұрт ұрандасқан.

Ерігіп аңғал батыр, маңғаз байлар:

«Бәйгеге қобызың қос» деп сұрасқан.

Қолқасы қалың Найман қалаған соң,

Қойлыбайың бәйгеге қобыз қосқан.
Екі жүздей жүйрік атпен бірге шабатын ол не қылған қобыз?
Бас болып батыр Барақ қалаған соң,

Қойлыбай сонда айтады, шақырып ап,

Ыңғайлы бір бозбаланы өз қасына.

«Ат шабатын жерде бір сексеуіл бар

Жарып өскен жапанның жартасына.

Қобызды сексеуілге байлап таста,

Мен сенем жын Қақаман жолдасыма».
Қобыз сексеуілге байланды. Оны сексеуілмен қоса жұлып алып келетін – бақсының жын-шайтан жолдастары. Олар: жалғыз көзді жынның пері Қақаман, аға жын – Нәдір пері, шайтанның шу асауы – Шайлан.
Бір кезде ат келетін мезгіл жетті,

Боз бала ат алдынан шауып кетті.

Сол уақыт жай отырған Қойлыбайды,

Аруақ қалшылдатып, дірілдетті,

Аузынан қанды көбік бұрқ-бұрқ етіп,

Жап-жалаңаш қылышты қобыз етті.

Көздері қып-қызыл боп қанға толып,

Сарыны сар даланы күңірентті.

Бір мезгіл екпіндетіп, долдандырып,

Бір мезгіл жыны буып күбірлетті.

Қалың құмды қап-қара бұлтқа қосып,

Қызыл жел құйындатып, дірілдетті.

Жан-жақты ың-жың, у-шу дауыс қаптап,

Шапқылап жын-перілер дүбірлетті.
Бұл – Қойлыбайдың бақсылық қасиеті толық көрінетін тұс. Жай көз алдаушы емес, шын бақсылық өнердің жұрт алдында дәлелденуі. Негізі, қазақ ұлтында осы секілді аңыз әңгімелер көп кездеседі. Қойлыбай бақсы секілділер көп болған. Бұл – соның бір мысалы. Ислам діні талабы бойынша жындармен жұмыс істеуге тыйым салынған. Діннен хабары жоқтар ондай адамдарға қасиеті бар деп табынуы мүмкін.
Сол кезде ат келетін құба жонды,

Түтіндей будақ-будақ бір шаң жапты.

Сол шаңның ортасында бір сексеуіл.

Ербеңдеп, ойнақ салып келе жатты.

Екі басы жерді ұрып кезек-кезек,

Сабалап қырды жол ғып жаралапты.

Байланған сексеуілге қобыз берік,

Көз ашқанша жиынға келіп қапты.

Сексеуілді қопарып алып келіп,

Қақаман жұбатады ерке қартты.
Қойлыбай жын жолдастарының көмегімен қобызын бәйгеден оздырды. Поэма соңын Мағжан былай аяқтайды:
Ертеде ел бар екен қалың Найман,

Қазақта бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан…

Жарасқан бай мен биі, батыр, бақсы,

Алыста елестейсің заман қайран!..

Құдай-ау, албастының ойнағындай,

Мынау сұм заманға кез қылдың қайдан?

Шіркін-ай кер заманды күл қылар ем,

Бата алсам Бағаналы Қойлыбайдан.
Осылайша ақын Қойлыбай бақсыны еске алып, бұрынғы заманды сағынады, бүгінгісінен түңіледі. Бұл сарын Мағжанның басқа поэмаларында, өлеңдерінде де кездеседі.

Қойлыбай бақсының өмірде болған, болмағаны туралы Б.Қанарбаева Ә.Марғұланның «Ежелгі жыр-аңыздар» кітабынан бірнеше деректер келтіреді.

«Қазақ сахарасында ежелгі заманның асқан данасы, Қорқыттың толғау айту дәстүрін, оның күйін, дарынын, нақыл сөздерін мұра етіп, біздің заманымызға жеткізген жыраулар, ойшыл адамдар аз болмаған. Солардың бірі – Қойлыбай» [3, 196 б.].

«Ежелгі жыр-аңыздар» кітабында Қойлыбай қобызын тартатын өзен «Қойлыбай өзені» деп аталып кеткендігін автор айта кетеді. Сонымен бірге сол кітаптан Ә.Марғұланның Қойлыбай туралы аңызын келтіреді. «Қойлыбай бақсы қобызын ат бәйгесіне қосуды тілек етеді. Барлығы 300 сәйгүлік, ылғи атақты жүйрік, асқан тұлпар қосылады. Бірақ атсайысшылар Қойлыбайдың қобызын жаратпайды. Қобызды ұстап алып, бір жуан терекке арқанмен байлап қояды… Сол кезде сұрапыл боран соғып, қобыз ағашты түбімен жұлып ала жөнеледі. Қайтарында бәйгенің алдынан келеді» [3, 197 б.].

Екінші аңыз бойынша, Қойлыбай өзінің жындарының көмегімен алты қанат ақ орданы жерден көтерген.

Үшінші – 1924жылы Ташкенттен шыққан «Тарту» жинағындағы «Бақсы» деп аталатын аңыз. Бұл екінші аңызға ұқсайды.

Төртінші аңыз – С.Сейфуллиннің шығармалар жинағының 6-томындағы «Бақсы сарыны». Онда Қорқыттың жындарын шақыратыны, дәу перілердің дастарқаннан нан алып, отырғандарға үлестіретіні, Қорқыттан кейінгі үлкен бақсы Қойлыбай екені айтылады. Бірақ Қойлыбайдың бәйгеге қобыз қосқаны айтылмайды.

Бесінші аңыз Ш.Уәлихановтың шығармалар жинағының екінші томында бар. Мағжан поэмасындағы сюжет осы нұсқамен сәйкес келеді.
1.4 «Қорқыт» поэмасы

«Қорқыт» поэмасы бұрынғы өмір мен өлім тақырыбына жазылғанымен, ақын идеясы ол емес. Поэмада Қорқыттың өлімнен қашып, соңында әр өмірдің соңы өліммен аяқталатынын түсініп, қобызын сарнатып өткені айтылады.

«Қазақ аңыздарындағы терең философиялық маңызы бар сюжеттің бірі – Қорқыттың өліммен күресуі, оған көп заман жолықпай дауа іздеуі. Қорқыт тіршіліктің тұрақсыз өзгергіш түріне күйзелген. Өліммен күресу сюжеті әсіресе қазақ пен Алтай елінің аңызында өте жоғары сарынмен айтылады» [3, 192б.].
Аяңдап алдыменен тауға жүрді,

Асқарға «Өмір не?» деп сұрау берді.

Жаны тас, жүрегі тас тау не десін,

Өзінен «Өмір не?» деп сұрады енді.

Бұрылып таудан ақырын орман барды,

Оған да «Өмір не?» деп сұрау салды.

Ежелден ой білмеген меңіреу орман

Қақиып қарағайы аң-таң қалды.

Сұраса суға келіп: «Не, - деп, - өмір?» –

Беті құр соғылғаннан жыбыр-жыбыр.

Желге айтып еді, ол жынды не деуші еді,

Басы жоқ, аяғы жоқ сыбыр-сыбыр.

Күн анау ешбір үнсіз алас ұрған,

Ай да бір - өгіз де бір аузын буған.

Қылмыңдап қар қатындай көзін қысқан,

Жұлдыздар тазарта ма жүректі удан.
Осылай Қорқыт табиғаттан жауап ала алмаған соң, Күншығысқа аттанады. Онда алдынан:
«Өлімнен құтылмайсың қашқанменен,

Мынау көр – сенің көрің, Қорқыт жазған!»
деген жазуы бар көр шығады. Қорқыт батысқа бет бұрады. Онда да алдынан жаңағы сөз шығады. Аяғында күңіреніп Алтайына келсе:
Ел мынау баяғыдай малын баққан,

Малындай алдындағы жусап жатқан:

Қайғысы, қуанышы бәрі де ойсыз…

Сиырдай бірі өкіріп, бірі шапқан.
Жұрттың өліммен жұмысы жоқ, тіршілік жүріп жатыр.
Өмірде жүрген жерін қанды ор ғып,

Шеше алмай жан жұмбағын шерлі Қорқыт.

Жұбанды қолындағы қобызымен,

Көрге де қобызымен кірді Қорқыт.
Поэмада Қорқыт бейнесі осылай түйінделеді. Ол қарағайдан жасаған қобызына мұңын шағып өтті. Ал ақын мақсаты не? Ол Қорқыт секілді өлімнен қашайын деп отырған жоқ.
Ақын – жел, есер, гулер жүйрік желдей,

Ақын – от, лаулап жанар аспанға өрлей.

Қиялы, жан жүрегі – ойнаған от.

Ақынды аласұртар тыныштық бермей.

Жай адам қияға ондай қол сермей ме?!

Ақынға аз нәрсе ауыр ой бермей ме?!

Қиялмен арманға ұшқан, сағым құшқан

Жүйрік жан алдында ылғи көр көрмей ме?!
Мұнда ақын «Жүйрік жан алдында ылғи көр көрмей ме?!» деуі арқылы сол кездегі заман құбылысын аңғартады. «Қайда барсаң Қорқыттың көрі» дегендей, қазақ байғұс бодандықтан құтылмайтын болды-ау деген идеясын білдіреді.

«Қазақстанға Кеңес өкіметінің орнауы – білімде, ғылымда, өнерде т.б. табыстарға халқымыздың қолын жеткізді. Шеллинг қағидасы тұрғысынан қарасақ, бұл - әдемілік, орыс халқының қазақ халқына жасаған жақсылығы. Жақсылық – бостандыққа тән, бірақ керісінше қазақ халқын бостандығынан айыру арқылы келіп отыр. Сондықтан ақын күңіренеді, күйзеледі. Қиялымен қазақ халқын бостандығынан айырмай, тарихын, мәдениетін, тілін, дінін ұмыттырмайтын, жақсылыққа кенелтетін, «өлтірмейтін» қоғам іздейді, Қорқыттың «мәңгілік ғұмыр іздеуін» шығармасына нысана етіп алуы Мағжан философиясының асқақтығын көрсетеді» [3, 195 б.].
Құшақтап қарағайын сарнаса ақын,

Толғанып, жасын төгіп, зарланса ақын,

Шеткерек тұрып біраз тыңдағайсың,

Баспалап, төніп, жаншып келме жақын, -
деп, өзінің не жайлы айтып отырғанын дұрыс ұғынуын сұрайды.
1.5 «Жүсіп хан» поэмасы

«Жүсіп хан» поэмасы әзербайжан жазушысы С.Ф.Ахундовтың (1812-1878) «Алданған жұлдыздар» повесінің негізінде жазылған.

Поэмада екі ханның екі түрлі хандығы қарама-қарсы суреттеледі. Біріншісі – Аббас хан,
Елін бақпай, тақ баққан,

Бар жұмысы – тек жатқан

Алтын сарай ішінде.

Әйел жиған үйірлеп,

«Әйел» деген күбірлеп,

Өңінде де, түсінде.

Арамтамақ Аббас хан,

Өз құлқына тап басқан, 

Уәзір жиған өзіндей.
Осы жолдардан Аббастың қандай адам екені белгілі. Сол Аббас ханға балшысы он күннен соң өлім кеп тұрғанын хабарлайды. Хан жұлдызшының басын алмақ болады. Жұлдызшы жұлдызды алдаудың, жолын ойлайық деп құтылады. Хан төңірегіндегілер амалын таба алмайды. Сонда жұлдызшы ханға орнына уақытша біреуді хан қоюды ұсынады. Уәзір, қазы, қолбасы, жендеттер әр түрлі сылтаумен бас тартады. Сонда балшы базарда ер жасайтын Жүсіп дегенді қояйық дейді. Жүсіптің хан болғандағы өмірі:
Үлде-бүлде киінді,

Семірді, жеді, тойынды.

Үйренді тақтың тәртібін.

Көні кепкен сұр кедей,

Біраз күн сөйтіп ләм демей,

Басқаннан соң қарқынын

Бастады Жүкең бір істі:

Ел билеуге кірісті.

Жақтап жарлы, жалшыны.

Сыпырғандай тезекті

Өңшең залым кезептен

Еңбекші елді аршыды.

Уәзірді жер аударды.

Қазының басын алдырды.

Машайығын, молдасын,

Қойқаңдаған қолбасын

Абақтыға салдырды…

Елді сорған сұмдардың

Қырықтырды басын түймедей.

Байларды айдап жиғызды,

Тұмылдырық кигізді.
Жүсіп бұқара қамын ойлаушы болса да, оның мына қантөгісі құптарлық іс емес. Мағжан Жүсіп бейнесі арқылы сталинизм дәуірін әшкерелеп отыр. Поэманы жазған жылдары ақынның өзі ескішіл, байшыл ақын атанып, қуғынға ұшырай бастайды. 1924 жылы Мәскеуде қазақ жастары Мағжан шығармаларын теріске шығарған қаулы қабылдап, Қазақстанға жібереді. Қаулы 1925 жылы 14 қаңтарда «Еңбекшіл қазақ» газетінде жарияланады. «Жүсіп хан» поэмасы да сол жылы «Шын ертек» деген атпен осы газетке шығады.

Ақын Жүсіп бейнесі арқылы сол кездегі Кеңес өкіметі саясатын сынап отыр. Жүсіп кедей болса, Кеңес өкіметі де кедей, жұмысшылардан құрылды. Жүсіп байларды тұмылдырықтаса, елді сорғандардың басын түймедей қырықтырса, Кеңес өкіметі де қазақ байларын кәмпескелеп, жер аудартып, халыққа қарсы қойды, «халық жауы» деп талай азаматтарды құрбан қылды.

Сөйтіп, оныншы күні таңында Аббас хан маңындағылар Жүсіп ханды өлтіріп, Аббас хан қайтадан тағына отырады.

Р.Нұрғали: «…Жүсіпханда» тұлға мен тобыр, мансап пен ұждан диалектикасы бар», – дейді [2, 102 б.].


1.6 «Тоқсанның тобы» дастаны

1927 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде «Тоқсанның тобы» поэмасы жарияланады.

М.Базарбаев: «Мағжанның ең соңғы ірі туындыларының бірі – «Тоқсанның тобы». Бұл поэмада ақын жаңа өмір жолына үңіле қарап, оған шын көңілімен ден қойғанын мойындайды. Бүкіл халықтың жаңа тұрмыс құруға бет алғанын, өзі де оған қосылатынын айтады. Тоқсан деп көпшілікті жүздіктің онын емес, тоқсанын қолдаймын дейді» [1, 30 б.].

1927жылы поэмада қосымша ретінде Шаймерден Тоқжігітұлының «Тоқсан тобы туралы» деген мақаласы басылды. Онда Мағжанның бұрынғы жолы партия жолынан басқа болғанмен айта келіп, «Бір ғана «Тоқсан тобын» жазғанмен, Мағжанның тоқсан жағына шыққанын әйгілеп, жариялап айқайлауға да болмайды. Мағжан қазақ еңбекшілерінің ақын-жыршысы болды деп қуануға да болмайды», – деп түйіндейді [7, 412 б.]. Және бұл мақаланы партиялық тапсырмамен жазғанын да ескертеді. Бұдан сол кездегі көркем шығармадан бастап, мақалаға дейін партиялық нұсқаумен жазылып отырғанын аңғарамыз. Тіпті, Мағжанның бұл поэмасына Голощекиннің өзі де пікір білдіріпті. Оны Ш.Тоқжігітұлы мақаласында келтіреді: «Бұл туралы өлкелік партия комитетінің хатшысы Голощекин жолдас конференцияда не деді? «Қазақстанның октябрь мерекесіндегі күйі» деген кітабында не деп отыр: «Қазақ ақыны ұлтшыл Жұмабайұлы ауылда не боп жатқанын көргеннен кейін «Тоқсан тобы» деген өлеңді былай жазады:
Тоқсаннан сонау он аулақ,

Сонау оннан мен аулақ,

Мен тоқсанмен біргемін.
Мінекей, Октябрь төңкерісінің екпіні, Кеңес құрылысының күйімен патшалық дәуірдің тепкісінде езіліп, шала-жансар боп қалған қазақ жұртының көзге түскен халге жетуі, өсуі қандай сыңарезу байшыл ақындарды да ойға түсіріп, бағытын өзгертіп отыр» [7, 416 б.].

Осы секілді пікірлерден жиырмасыншы жылдардағы әдеби сынның саясат құралы болғанын аңғарамыз. Мағжанның «Тоқсанның тобы» поэмасы социалистік реализм әдісімен жазылған. Ақын амалсыз кедейге жатпайтын ондарды былай бейнелейді:
Кімдер жоқтан бастайын,

Қысқа қайырып саспайын,

Танаудан тізіп санайын.

Жалпы айтқанда, жоқ жауыз,

Жатып сорар жалмауыз,

Еңбекші момын маңайын.

Пара алатын арбалар,

Атымен обыр ұлық жоқ.
Мұндағы жалмауыз бен ұлық – ақ патша және оның ел билеушілері.
Сары обырдың серігі:

Жеті басты жебірі,

Қарғылы құтпан болыс жоқ.

Буаз бие қарынды,

Пара алмаса, арынды,

Баяғының биі жоқ.

Ұлыққа тамақ табатын,

Арсалаңдап шабатын,

Ауылнай атты күшік жоқ.

Үйірлеп малай жалдайтын,

Жалдамайтын, жалмайтын,

Еңбексіз обыр сасық жоқ.

Көлемі күйек сәлделі

Ишан атты пасық жоқ.

Түкірік жағып көзіне

Жұртты улайтын сөзімен

Өгіз көзді молда жоқ, –
деп бүкіл би-болыс, бай, молдаларды ұнамсыз етіп көрсетеді. Алдыңғы өлең, поэмаларына бұл шығармасы қарама-қайшы келеді. Мысалы, «Қойлыбайдың қобызы» поэмасында:
Жарасқан бай мен биі, батыр, бақсы,

Алыста елестейсің заман қайран, –
деген болатын.Ал тоқсан дегені – кедейлер қауымы.
Бұл жиында кімдер бар?

Жалпы еңбекші, жарлы бар.

Тап талтүсте таланып,

Тірі күйі тоналып,

Соғым болған сорлы бар.
Сөйтіп, Мағжан да қолдан «үстем тап» пен «езілуші тап» жасайды. Өзінің көпшілік жағында екенін білдіреді.
Ұзын сөздің түйіні –

Бұл тоқсанның жиыны.<