ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУ МИНИСТРЛІГІ

ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫНЫҢ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ

«М. ӨТЕБАЕВ АТЫНДАҒЫ ЖОҒАРЫ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР КОЛЛЕДЖІ» МКҚК

Әдістемелік әзірлеме

Тақырыбы: Мәліметтерді сұрыптау

Шымкент, 2025ж.

Тақырыбы: Мәліметтерді сұрыптау

Мақсаты:

Мәліметтерді сұрыптаудың мақсаты - мәліметтерді белгілі бір ретпен орналастыру арқылы оларды тиімдірек және пайдалануға ыңғайлы ету. Бұл реттеу келесі нәтижелерге қол жеткізуге көмектеседі

1. Теориялық мәлімет:

А) Сұрыптаудың мақсаты мен маңыздылығы

Мәліметтерді сұрыптау (ағылш. data sorting) – деректер элементтерін белгілі бір тәртіппен орналастыру процесі. Бұл тәртіп сандық мәндердің өсуі немесе кемуі, мәтіндік мәндердің алфавиттік реті немесе басқа да критерийлер болуы мүмкін. Сұрыптау деректерді ұйымдастырудың, іздеуді жеңілдетудің және талдаудың маңызды құралы болып табылады.

Сұрыптаудың негізгі мақсаты – деректерді тиімді басқару және пайдалану үшін қолайлы форматқа келтіру. Ол келесі міндеттерді шешуге көмектеседі:

• Деректерді ұйымдастыру: Үлкен көлемді ақпаратты ретке келтіру және жүйелеу.

• Іздеуді жеңілдету: Реттелген деректерден қажетті элементті жылдам табу.

• Талдауды жеңілдету: Деректердегі заңдылықтар мен трендтерді анықтау.

• Есеп беруді жақсарту: Ақпаратты түсінікті және ұғынықты түрде ұсыну.

Ә) Сұрыптау түрлері

Сұрыптаудың бірнеше түрі бар, олардың ішіндегі ең көп қолданылатындары:

• Өсу ретімен сұрыптау (Ascending sort): Элементтерді ең кіші мәннен ең үлкен мәнге дейін орналастыру.

  • Сандық деректер үшін: 1, 2, 3, …

  • Мәтіндік деректер үшін: A, B, C, …

  • Күнтізбелік деректер үшін: Ең ескі күннен ең жаңа күнге дейін.

• Кему ретімен сұрыптау (Descending sort): Элементтерді ең үлкен мәннен ең кіші мәнге дейін орналастыру.

  • Сандық деректер үшін: …, 3, 2, 1

  • Мәтіндік деректер үшін: …, C, B, A

  • Күнтізбелік деректер үшін: Ең жаңа күннен ең ескі күнге дейін.

• Алфавиттік сұрыптау (Alphabetical sort): Мәтіндік элементтерді алфавиттік ретпен орналастыру. Әдетте, өсу ретімен сұрыптаудың бір түрі ретінде қарастырылады.

• Сандық сұрыптау (Numerical sort): Сандық элементтерді шамасына қарай орналастыру. Өсу немесе кему ретімен жүргізілуі мүмкін.

• Күнтізбелік сұрыптау (Chronological sort): Күнтізбелік элементтерді уақытша тәртіппен орналастыру. Ескісінен жаңасына немесе жаңасынан ескісіне қарай жүргізілуі мүмкін.

• Түс бойынша сұрыптау (Sort by color): Ұяшықтардың түсіне немесе шрифттің түсіне қарай сұрыптау.

• Реттелетін сұрыптау (Custom sort): Пайдаланушы анықтаған ережелерге сәйкес сұрыптау. Мысалы, “төмен”, “орташа”, “жоғары” мәндерін белгілі бір ретпен орналастыру.

Б) Сұрыптау әдістері

Сұрыптаудың әртүрлі алгоритмдері бар, олардың әрқайсысының өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Ең танымал сұрыптау алгоритмдеріне мыналар жатады:

• Көпіршікті сұрыптау (Bubble sort): Ең қарапайым алгоритм, көршілес элементтерді салыстыру және орындарын ауыстыру арқылы жұмыс істейді. Үлкен көлемді деректер үшін тиімді емес.

• Таңдау арқылы сұрыптау (Selection sort): Ең кіші элементті табу және оны басынан бастап орналастыру арқылы жұмыс істейді.

• Кірістіру арқылы сұрыптау (Insertion sort): Элементтерді реттелген және реттелмеген бөліктерге бөліп, реттелмеген бөліктен элементті реттелген бөлікке дұрыс орнына кірістіру арқылы жұмыс істейді.

• Швидке сұрыптау (Quick sort): Бөлу және бағындыру принципіне негізделген тиімді алгоритм.

• Біріктіру арқылы сұрыптау (Merge sort): Бөлу және бағындыру принципіне негізделген тағы бір тиімді алгоритм.

Excel сияқты бағдарламалық құралдар әдетте тиімді сұрыптау алгоритмдерін (мысалы, жылдам сұрыптау немесе біріктіру арқылы сұрыптау) қолданады, сондықтан пайдаланушы алгоритмдердің техникалық ерекшеліктеріне тереңдеп кіруі қажет емес.

В) Excel-де сұрыптау

Microsoft Excel – деректерді сұрыптау үшін қуатты құрал. Excel-де сұрыптаудың келесі мүмкіндіктері бар:

• Бір баған бойынша сұрыптау: Бір бағандағы мәндерге негізделіп бүкіл кестені сұрыптау.

• Көп деңгейлі сұрыптау: Бірнеше баған бойынша рет-ретімен сұрыптау.

• Реттелетін сұрыптау: Пайдаланушы анықтаған ережелерге сәйкес сұрыптау.

• Түс бойынша және белгішелер бойынша сұрыптау: Ұяшықтардың түсіне немесе шартты пішімдеу белгішелеріне қарай сұрыптау.

Excel-де сұрыптауды орындау үшін “Data” қойындысындағы “Sort & Filter” тобын пайдалануға болады.

2. Мысалдарды орындау:

Төменде берілген “Қызметкерлер тізімі” кестесін Excel-де құрыңыз:

1. Топ Кестені “Аты-жөні” бағаны бойынша алфавиттік ретпен сұрыптаңыз.

2. Топ Кестені “Жалақысы” бағаны бойынша кему ретімен сұрыптаңыз.

3. Топ “Алматы” қаласында тұратын қызметкерлерді қызыл түспен белгілеңіз және кестені түс бойынша сұрыптаңыз.

Сұрыптауды қолданып, “Қызметкерлер тізімі” кестесінен ең жоғары жалақы алатын қызметкерді анықтаңыз.

Сұрыптауды қолданып, 2007 жылы қабылданған қызметкерлерді анықтаңыз.

Сергіту сәті

Логикалық сұрақтар

1.Ақтөбеде біреу Өскеменде жоқ, Алматыда
екеу Астанада көп? Ол не?
(“а” әрібі)

2.Алма жегенде ішінен құрт көруден де
жаман не болуы мүмкін?
(Құрттың жартысын көру)

3.Тауық бір аяғымен тұрса 3 кг, екі аяғымен
тұрса қанша кг?
(3 кг)

4.Біздікі болғанымен басқалар қолданатын
нәрсе?
(Есіміміз)

5.Ұзарған сайын қысқаратын нәрсе не?
(Өмір)

6.Жеген сайын жылататын нәрсе?
(Таяқ)

7.Бір кісі найзағай жарқылдаған сайын
шашын тарайды екен, неге?
(Фотоға түсіп жатырмын деп ойлайды
екен)

8.Қай айда 28 күн бар?
(Барлық айда)
9.Мені ешкім түсінбейді, неге?
(Өйткені ол ешкі ғой)
10.Бірінші төрт аяқты, кейін екі аяқты, одан
кейін үш аяқты ол не?
(Адам)
11.Лимонның жартысы неге ұқсайды?
(Екінші жартысына)
12.Король кімнің алдында тәжін шешеді?
(Шаштараздың)
13.Суды елекпен қалай тасуға болады?
(мұз қылып қатырып)
14.Аяқкіим жөндеушілердің ең жақсы
көретін клиенті?
(Қырықаяқ)
15.Қай жерде жексенбі сенбіден бұрын
келеді?
(Сөздікте)

16.Құлақ не үшін керек?
(Көзілдірікті ұстап тұру үшін)
17.Қатты жылдамдықпен келе жатқан жүк
машинаны бір қолымен кім тоқтата
алады?
(Жол полициясы)
18.Еліміздегі ең ұзын ағаш қайда өседі?
(Ұзынағашта)
19. Машинаның қай дөңгелегі айналмайды?
(Запастағы дөңгелек)

20.Үйдің ең суық жері?
(Сырты)
21.Электровоздың түтіні батысқа қарай
созылып жатса, өзі қай бағытқа қарай
жүріп жатыр?
(Электровоздың түтіні болмайды)
22.Әлемдегі ең үлкен алма қайда өседі?
(Алма ағашында)
23.Елімізде талдармен жасалған қорған қай
қалада?
(Талдықорғанда)
24.Қай сұраққа болымды жауап берілмейді?
(Ұйықтап жатсың ба?)
25.Есікті ашу үшін не қажет?
(Есіктің жабық болуы қажет)
26.Теңіздің ортасында не бар?
(“ң” әріпі)
27.Жүзе алмайтын адам суға түссе қалайшығады?
(Үсті су болып шығады)
28.Адам нені бұзғанда қуанады?
(Рекорд)

29. Қазақстан мен Өзбекстанның ортасында
не бар?
(мен)
30.Ненің көлеңкесі жоқ?
(Көлеңкенің)

32.Алфавиттің ең соңғы әрібі?
(т)
33.Саңырауқұлақтар неліктен зонтқа
ұқсайды?
(Жаңбыр астында өскендіктен)

1. Тапсырмалар:

Тапсырма 1: Теориялық сұрақтарға жауап беру

1. Мәліметтерді сұрыптау дегеніміз не? Оның қандай мақсаттары бар?

2. Мәліметтерді сұрыптаудың қандай түрлері бар? Әрқайсысына мысал келтіріңіз.

3. Excel-де сұрыптауды қалай іске асыруға болады? Қадамдық нұсқаулық беріңіз.

4. Excel-де көп деңгейлі сұрыптау дегеніміз не және ол қалай жұмыс істейді?

5. Excel-де реттелетін тізіммен сұрыптауды қалай жасауға болады?

6. Excel-де түс бойынша сұрыптауды қалай орындауға болады?

7. Қандай жағдайларда деректерді сұрыптау пайдалы болуы мүмкін? Нақты мысалдар келтіріңіз.

Сабақты қортындылау

Quizziz.com платформасында жаңа тақырыпты қорытындылауға арналған тест сұрақтары:

https://quizizz.com/admin/search/ексел?source=SearchHeader&page=SearchPage&arid=79ee4282-3ced-4adf-b98e-dbf17fd9a9cf&apos=-1&term

Үй тапсырмасы:

Excel-де тапсырмаларды орындау

Төменде берілген мәліметтерді пайдаланып, Excel-де келесі тапсырмаларды орындаңыз:

Мәліметтер:

Тапсырмалар:

1. Кестені “Аты-жөні” бағаны бойынша алфавиттік ретпен сұрыптаңыз.

2. Кестені “Сатылым көлемі” бағаны бойынша кему ретімен сұрыптаңыз.

3. Кестені алдымен “Қала” бағаны бойынша алфавиттік ретпен, содан кейін “Сатылым көлемі” бағаны бойынша кему ретімен сұрыптаңыз (көп деңгейлі сұрыптау).

4. “Статус” бағаны бойынша реттелетін тізіммен сұрыптау жасаңыз (VIP, Алтын, Күміс, Қарапайым ретімен).

5. “Сатылым көлемі” бағанындағы 150000-нан жоғары мәндері бар ұяшықтарды жасыл түске бояңыз (шартты форматтау). Содан кейін кестені жасыл ұяшықтары бар жолдарды жоғары шығарып сұрыптаңыз.

Бақылау сұрақтары:

1. Сұрыптау алгоритмдерін таңдау кезінде қандай факторларды ескеру қажет?

2. Сұрыптау алгоритмінің тиімділігін қалай өлшеуге болады?

3. Деректер құрылымдарында сұрыптау қалай жұмыс істейді? (Мысалы, байланысқан тізімдер, ағаштар)

4. Сұрыптаудың деректерді іздеуге және талдауға әсері қандай?

5. Сұрыптаудың деректердің қауіпсіздігіне және құпиялылығына әсері қандай?