Бегайдарова Шынар Данияровна

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасы

«Рудный қаласы білім бөлімінің

Ахмет Байтұрсынұлының атындағы

№19 жалпы білім беретін мектебі» КММ

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАСЫНЫҢ АЛҒЫШАРТЫ - ЖАСТАРҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУ

Қазақ тілі мен кітабын жазған, қазақ тілінің негізін жасап, 

қазақ мектебінің іргетасын қалаған алғашқы адам – Ахмет.

Сәбит Мұқанов.

Қазақстан Республикасында білім берудің түйінді құндылықтары мен мақсаттары мектеп түлектерінің білім деңгейін арттыруға, инновациялар мен көшбасшылықты іске асыру үшін қажетті дағдыларды қалыптастыруға, ғалымдар мен жаңашыл педагогтардың педагогикалық мұрасын ескере отырып, мектептегі білім беру мазмұны арқылы ұлттық бірегейлікті дамытуға бағытталған.

Қазақстанның инновациялық педагогикалық идеяларының дамуы бастауыш мектептің, педагогикалық баспасөздің, жоғары білім беру жүйесінің мәселелерін көтеріп, мазмұнын, оқыту әдістері мен нысандарын, өскелең ұрпақты рухани – эстетикалық тәрбиелеуді жетілдірген Ахмет Байтұрсыновтың есімімен байланысты. Бұл проблемалар өзекті болып табылады, өйткені Қазақстанның білім беру жүйесі бүгінде әлемдік білім беру кеңістігіне бағдарланған. Күрескер және гуманист, ол өз Отанының нағыз азаматын тәрбиелеуге лайықты еркін мектеп, ана тілінде білім беретін мектеп құруға шақырды. Өз халқын білімді деп көруді армандаған А.Байтұрсыновтың "Қазақша оқыту" мақаласында: "Білім алуға ұмтылмаған халық қандай байлыққа ие болса да, біраз уақыттан кейін оның байлығы өркениетті халықтардың қолына өтеді" деп жазады. Сонымен бірге, уақыт бір орында тұрмайтынын, елдің қоғамдық – саяси, әлеуметтік – мәдени, экономикалық өмірінің әртүрлі салаларында интеграциялық процестер келе жатқанын түсіне отырып, ол еуропалық халықтардың мәдени құндылықтарына қосылуға, олардан үлгі алуға, кітап шығаруға, білімге, ғылымға ақша салуға шақырды. "Ғылым мен практикалық білімнің негізін бойына сіңірген халық ақылды, бай әрі мықты болады", - деп жазды А.Байтұрсынов 20 ғасырдың басында және бұл сөздері қазіргі уақытта өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бұл тұжырымның терең мағынасын түсіну бүкіл әлемдегі орта және жоғары білім беру жүйесін келесі сұрақтарға әкеледі: 21 ғасырда сәтті болу үшін не үйрену керек? Әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болу үшін білім мазмұны қандай болуы керек? Сонымен, мұғалім алдыңғы сұрақтарға сәйкес келуі үшін қандай кәсіби және рухани – адамгершілік қасиеттерге ие болуы керек?

Елдің бүкіл білім беру жүйесі білім беру мазмұнын жаңарту үстінде, оған орта білім беру моделін, оның құрылымын, мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін қайта қарау, оқушылардың жетістіктерін бағалаудың түбегейлі жаңа жүйесін енгізу кіреді. А.Байтұрсынов педагогикалық мамандықтың мәні мен ерекшелігіне терең үңіле отырып, "мектеп үшін ең маңыздысы – кәсіби педагогика, әдістемелік тәсілдер, балаларды оқытуды білетін мұғалім" деп жазды. Қазақ халқының ұлы ағартушысының бұл сөздері бүгінгі таңда мектептер республикадағы білім беру мазмұнын жаңартуға көшкен кезде ерекше мәнге ие болады, бұл мектептегі білім берудің басты мақсаты - мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін жетілдіру және критериалды бағалау жүйесін енгізуді көздейді.

А.Байтұрсынов мектептегі жұмыстың табысты болуы мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты екенін атап өтті, сондықтан мұғалімді оқу орындарында кәсіби даярлау кезінде мұғалімнің педагогикалық техниканы меңгеруіне, оқушыларды оқыту процесін ғылыми негізде жүргізе алуына ерекше назар аудару қажет. А.Байтұрсыновтың барлық педагогикалық қызметі мектептегі оқу процесін жетілдіруге және педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыра алатын білікті педагогты даярлауға бағытталған. "Қазақша оқыту туралы" еңбегінде ол мұғалімге қойылатын негізгі талаптарды анықтайды, ол бірінші кезекте жеке әдістемені меңгеруі, балалардың психологиялық ерекшеліктерін және оқу процесінің теориялық негіздерін білуі тиіс. Идея мұғалімдердің әдістемелік және психологиялық-педагогикалық дайындығында жатыр, өйткені "балаларды оқытумен айналысатын адамдар әдістеме мәселелерін жақсы білуі керек. Екіншіден, олар баланың табиғатты жақсы біліп, көңіл-күйін сезінуі керек. Ол үшін балалардың туғаннан бастап физикалық және ақыл-ой дамуы туралы бәрін білу қажет". А.Байтұрсынов ұсынған мұғалім мамандығына қойылатын жоғары талаптар бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бүгінгі таңда жоғары интеллектуалды, жан-жақты, заманауи әлемнің кез-келген сын-қатерлеріне дайын, бәсекеге қабілетті, Ұлы қазақ Мұғалімі армандаған педагогты оқыту мен тәрбиелеуде терең теориялық және практикалық білімді игеру мәселесі өткір көтерілуде.

А.Байтұрсынов қазақ мектептерінің мұғалімдерін жетілдіруге және біліктілігін арттыруға көп білімі мен күшін жұмсады. Мұғалімдердің мәдени өсуі, үйлесімді, жан-жақты дамыған тұлғаны оқыту және тәрбиелеу әдістемесін жетілдіру қажеттілігі мәселелерін жиі көтерді.

Ағартушылық, бостандық және мәдениет үшін күрескер А.Байтұрсынов қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың дамуына баға жетпес үлес қосты. Оның шығармалары қазіргі қоғамдық-саяси жүйені сынауға бағытталған, халықты сауатсыздықпен, надандықпен және немқұрайлылықпен күресуге шақырады, Қазақ әдебиетін сапалы жаңа деңгейге шығарды. Ол Абайдың ағартушылық және сыни дәстүрлерінің жалғастырушысы және оның ұлы қазақ көсемсөзінің көркемдік шеберлігі туралы ғылыми-зерттеу тұжырымдары қазақ әдебиеттануында көрініс тапты. Абайдың демократиялық қоғам туралы идеясын дамыта отырып, алғашқы редакторы болған "Қазақ" газетінде ұлттық өзін – өзі тануын оятып, халықтың әлеуметтік-саяси сипаты, білімі, ағартуы мен тұрмысы мәселелерін көтерді. А.Байтұрсынов газетте былай деген: "Өз дербестігімізді сақтап қалу үшін бізге барлық күш-жігерімізбен ағарту мен мәдениетке ұмтылу қажет, ол үшін біз бірінші кезекте ана тіліндегі әдебиетті дамытумен айналысуға міндеттіміз. Өз тілінде сөйлейтін және өзіндік мәдениеті бар адамдар ғана тәуелсіз өмір сүруге құқылы екенін ешқашан ұмытпауымыз керек...». Білім алудың, ана тілі, мәдениеті мен дәстүрін білудің жарқын жақтаушысы жоғары патриотизмнің, Отанға, өз халқына, халықтың мәдениетіне деген сүйіспеншіліктің үлгісі болып қала береді.

Ахмет Байтұрсынов білім және ғылым саласында оқып, еңбек еткісі келетіндердің күші мен мүмкіндіктеріне шын жүректен сенді. Сондықтан, 1928 жылы Қазақстанда бірінші жоғары оқу орнын ашу кезінде ол жоғары оқу орнының өз атауы мен маңызын ақтауын тілеген болатын. Ол "Университет – жоғары мәдениетті құру, ал жоғары мәдениет – адамзаттың ғылым мен техникаға қатысты ең жоғары түсініктерінің жиынтығы"деп санайды. Университеттің ашылуы, оның пікірінше, біріншіден, қазақ жастарын оқуға және өз халқына жоғары мәдениетке қосылуға мүмкіндік береді; екіншіден, мәдени жағдайды арттыра отырып, теңдік пен әділдікке қол жеткізу – кез келген халықтың дамуының кепілі; үшіншіден, "Қазақстандағы жоғары білікті қызметкерлердің алғашқы ошағы" болып табылады. Біз оның университетке қандай үлкен рөл жүктегенін, болашақ мамандарды оқыту мен тәрбиелеу ісінде оның басымдықтарын, функциялары мен міндеттерін айқындағанын көріп отырмыз.

А.Байтұрсынов қазақ халқының болашағы, қазақ тілі мен ұлттық мәдениетінің болашағы жас ұрпақтың білім деңгейіне, руханилығына және адамгершілігіне байланысты екенін түсінді. Олар прогрессивті ғылыми идеялардың көпшілікке таратушысы болады.

Оның қазақ тілі, әдебиеті, психология және өнер саласындағы ілімдеріне сүйене отырып, руханият пен имандылық, өзін-өзі бағалау және өзін-өзі іске асыру идеяларымен қаныққан А.Байтұрсынов идеялары негізінде тәрбиеленген жас ұрпақ міндетті түрде қазіргі әлемде елдің білім беру жүйесінде жаһандық өзгерістерді жүзеге асыратын прогрессивті ұрпақ болады.