Мақала "Бастауыш білім берудегі ойын технологиялары: қызығушылықтан – шығармашылыққа"

Хуанишбек Шынар БМ-42-ҚБ топ 4 курс студенті кафедра «Бастауыш білім берудің педагогикасы мен әдістемесі»

Батанасова Бақытгүл Ерғалиқызы Ж. Мусин атындағы Көкшетау жоғары қазақ педагогикалық колледжі директорының ғылыми-әдістемелік жұмысы бойынша орынбасары, Үздік педагог 2019, Ы. Алтынсарин төсбелгісінің иегері, педагог-шебер, PhD докторант

Бастауыш білім берудегі ойын технологиялары:

қызығушылықтан – шығармашылыққа

Аңдатпа. Бұл мақалада бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісінде ойын технологияларын қолданудың маңыздылығы қарастырылады. Ойын – бала табиғатына ең жақын әрекет түрі, ал оны білім беру процесіне енгізу – оқушылардың қызығушылығын арттырып, шығармашылық қабілеттерін дамытудың тиімді жолы. Зерттеу барысында ойын технологияларының теориялық негіздері сараланып, олардың практикалық қолданыс ерекшеліктері сипатталады. Сондай-ақ, нақты сабақ үлгілеріне сүйене отырып, бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық белсенділігін арттырудағы рөлі дәлелденеді. Мақалада оқушының дамуына кешенді әсер ететін ойын түрлері мен тәсілдері талданады.

Түйін сөздер: бастауыш білім, ойын технологиясы, оқу мотивациясы, танымдық әрекет, шығармашылық, әдістеме, белсенді оқыту

Аннотация. В данной статье рассматривается важность использования игровых технологий в учебно-воспитательном процессе в начальной школе. Игра-это вид деятельности, наиболее близкий к природе ребенка, а ее включение в образовательный процесс – эффективный способ повысить интерес учащихся и развить творческие способности. В ходе исследования будут проанализированы теоретические основы игровых технологий и описаны особенности их практического применения. Также на основе конкретных моделей уроков доказывается роль младших школьников в повышении учебно-познавательной активности. В статье анализируются виды и способы игры, оказывающие комплексное влияние на развитие школьника.

Ключевые слова: начальное образование, игровые технологии, учебная мотивация, познавательная деятельность, творчество, методика, активное обучение.

Annotation. This article examines the importance of using gaming technologies in the educational process in elementary schools. Play is the type of activity closest to the nature of a child, and its inclusion in the educational process is an effective way to increase student interest and develop creativity. The research will analyze the theoretical foundations of gaming technologies and describe the features of their practical application. Also, based on specific lesson models, the role of younger schoolchildren in increasing educational and cognitive activity is proved. The article analyzes the types and methods of play that have a complex impact on the development of a student.

Keywords: primary education, game technologies, educational motivation, cognitive activity, creativity, methodology, active learning

Кіріспе. Бүгінгі білім беру жүйесі қоғамдағы әлеуметтік-мәдени өзгерістерге бейімделіп, оқушының жан-жақты дамуын көздейтін жаңа әдіс-тәсілдерді талап етеді. Соның ішінде ойын технологияларын оқыту үрдісіне енгізу – заман талабы. Бала үшін ең қызықты, ең түсінікті әрекет – ойын. Осы арқылы олар білімді жеңіл қабылдап, өз тәжірибелерін арттырады, шығармашылық қабілеттерін шыңдайды. Бұл мақалада ойын технологияларын бастауыш білім беру жүйесінде қолданудың тиімділігі, олардың оқушылардың танымдық белсенділігі мен шығармашылық мүмкіндігін дамытудағы рөлі жан-жақты қарастырылады.

Негізгі бөлім. Бала – табиғатынан ізденімпаз, білсем, көрсем, үйренсем деген құлшынысы күшті тұлға. Ол дүниені алдымен ойын арқылы танып біледі. Сондықтан да ойын – бала өмірінің ажырамас бөлшегі, оның басты әрекеті. Баланың ақыл-ойының, қиялы мен шығармашылығының дамуы, әлеммен өзара байланысының қалыптасуы, тіпті алғашқы әлеуметтік рөлдерді меңгеруі ойын әрекеті арқылы жүзеге асады. Бастауыш сынып оқушысы үшін оқу мен ойын бір-бірінен ажырамайтын үрдістер. Сол себепті қазіргі педагогикада ойын – оқу-тәрбие жұмысының маңызды әдістерінің бірі ретінде қарастырылады.

Психолог Жан Пиаже, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин, А.В. Запорожец сынды ғалымдар ойын әрекетінің бала дамуындағы рөлін ғылыми тұрғыдан негіздеп берді. Олардың пайымдауынша, ойын – баланың когнитивтік (танымдық), эмоционалдық және әлеуметтік дамуына ықпал ететін ерекше қызмет. Пиаже ойын арқылы баланың логикалық ойлау қабілетінің дамуын көрсетсе, Выготский «жақын даму аймағы» ұғымын енгізіп, ойынның баланы келесі даму сатысына шығаратын тетік екенін дәлелдеген.

Қазіргі таңда білім беру жүйесінде кеңінен қолданылып жүрген «технология» ұғымы жүйелі жоспарланған, нәтижеге бағытталған оқыту әдістемесінің біртұтас құрылымын білдіреді. Ойын технологиясы – осы кең мағынадағы технологиялық тәсілдердің бірі, ол оқытуда ойын элементтері мен әдістерін мақсатты түрде қолдануды қамтиды.

Ойын технологиясы – баланың жас ерекшелігіне, психологиялық қажеттілігіне сай келетін, оны белсенділікке, шығармашылыққа, ізденіске жетелейтін оқытудың тиімді формасы. Оның негізгі мақсаты – оқу мазмұнын меңгерту емес, сол мазмұнды бала бойына қызығушылық арқылы, ішкі талпыныс негізінде сіңіру. Бастауыш мектепте ойын технологиясының тиімділігі – баланың бойындағы табиғи қызығушылық пен танымдық белсенділікті сақтап, оны әрі қарай дамытуда. Бұл технологияда мұғалім – оқыту процесінің жетекшісі, бағыт берушісі, ал оқушы – сол білімді игерудің белсенді субъектісі.

Бастауыш білім беру үдерісінде қолданылатын ойындарды әртүрлі белгілеріне қарай жіктеуге болады:

1. Мақсатына қарай:

• Оқытушылық (дидактикалық) ойындар – білімді меңгерту мен бекітуге бағытталған.

• Тәрбиелік ойындар – мінез-құлық мәдениеті, қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырады.

• Дамытушы ойындар – логикалық, шығармашылық, сөйлеу қабілеттерін жетілдіреді.

2. Ойын құрылымы бойынша:

• Рөлдік (сюжеттік) ойындар – белгілі бір кейіпкердің рөлін атқара отырып, жағдаятты шешу.

• Іскерлік ойындар – шешім қабылдауға, жоспар құруға үйретеді.

• Имитациялық ойындар – өмірлік жағдаяттарды модельдеу арқылы шешу.

• Ұлттық ойындар – халықтың салт-дәстүріне негізделген, тарихи-мәдени мәні бар.

3. Қатысушылар санына қарай:

• Жеке ойындар

• Жұптық ойындар

• Топтық ойындар

4. Пәндік мазмұнына қарай:

• Тілдік ойындар

• Математикалық ойындар

• Табиғаттану ойындары

• Өнер бағытындағы ойындар (музыка, бейнелеу, еңбек)

Бұл ойын түрлерінің барлығы бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық және танымдық қабілеттерін кешенді дамытуға мүмкіндік береді.

Ойын – баланың ішкі қажеттілігі, сондықтан ол оқытудың сыртқы мәжбүрлеуінен гөрі, ерікті түрде қабылданатын процесс. Бұл жерде «қызығушылық» ұғымы басты мәнге ие болады. Қызығушылық – оқушының белсенді әрекетке ынталануына, ал ол – білімді сапалы меңгеруге алып келеді. Ойын арқылы бала білім мазмұнын өз бетінше меңгеруге ұмтылады, ал мұғалімнің міндеті – сол қызығушылықты ояту мен ұстап тұру.

Психологиялық тұрғыда ойын – еркіндік, қиял, импровизация. Педагогикалық тұрғыда – ойын оқу мақсатына жетудің тиімді тәсілі. Бұл екеуінің өзара байланысы ойын технологиясының құндылығын арттырады. Ойын барысында оқушының қабылдауы, ойлауы, есте сақтауы, сөйлеуі, шығармашылық әрекеті бір мезетте іске қосылады. Яғни, бұл – тұлғаның тұтас дамуына ықпал ететін қуатты құрал.

Бастауыш сынып оқушысы үшін ойын – шынайы өмірдің бейнесі. Ол өзінің ішкі «Менін» сол ойын арқылы танып, айналасымен қарым-қатынас орнатады. Ойын кезінде бала еркін сезінеді, ережелерді орындайды, тәртіпке бағынады, топпен жұмыс істеуге үйренеді. Бұл – оның әлеуметтенуінің алғашқы қадамы.

Сонымен қатар ойын оқушыны:

• белсенділікке;

• тапқырлыққа;

• батылдыққа;

• өз ойын жеткізе білуге;

• логикалық ойлауға;

• шапшаңдыққа баулиды.

Мұның бәрі оқыту процесінде маңызды дағдылар. Сонымен қатар, ойын арқылы оқушыда:

• оқу мотивациясы күшейеді;

• зейін тұрақтанады;

• сабаққа деген жағымды көзқарас қалыптасады;

• танымдық белсенділік артады.

Қазіргі білім беру кеңістігі – бұл оқушының даралығын ескеретін, оның ішкі әлеуетін ашуға мүмкіндік беретін кеңістік. Осыған байланысты педагогикада тұлғаға бағытталған оқыту тұжырымдамасы басты орынға шықты. Бұл тәсілде оқушы – білім алушы емес, білімді игерудің белсенді субъектісі ретінде қарастырылады. Осындай контексте ойын технологиясы оқытудың инновациялық формасы ретінде маңыздылығын арттыра түседі. Ол дәстүрлі «мұғалім – оқушы» моделінен алшақтап, «оқушы – білім – әрекет» үштігін біріктіреді. Ойын – оқушының өз бетінше әрекет ете отырып, білімді тереңірек меңгеруіне жол ашады. Сабаққа ойын элементтерін енгізу – оқытуды жандандырып қана қоймай, оның тиімділігін арттырады. Сабаққа қызыққан оқушы, оны қалт жібермей тыңдайды, белсенді түрде қатысады, нәтижесінде білім сапасы жоғарылайды.

Ойын технологиясын тиімді пайдалану үшін мұғалім бірнеше шартты ескеруі қажет:

• Ойынның мақсаты оқу мазмұнына сәйкес болуы керек.

• Ойын түрі оқушылардың жас және психологиялық ерекшелігіне сай таңдалуы тиіс.

• Ойын мазмұны баланың қызығушылығын оятып, белсенді әрекетке итермелеуі қажет.

• Ойын ережелері түсінікті, қарапайым болуы керек.

• Ойын сабақтың бір бөлігін емес, бүкіл құрылымын қамтитындай жоспарлануы тиіс.

• Нәтиже мен қорытындыны талдау арқылы оқушы өзін-өзі бағалауға үйренуі тиіс.

Ойын технологиясы – мұғалімнің шеберлігіне тікелей тәуелді құрал. Мұғалім ойын барысында тек қана бақылаушы емес, ұйымдастырушы, бағыттаушы, кеңесші рөлін атқарады. Ол оқушылардың қызығушылығын оятып, танымдық белсенділігін арттырып, әр оқушыны шығармашылық әрекетке тартуы қажет.

Білікті мұғалім:

• ойынға қажетті құралдарды алдын ала дайындайды;

• оқушыларды психологиялық тұрғыда ойынға дайындайды;

• оқушы әрекетін дұрыс бағыттап, қателіктерін түзетуге көмектеседі;

• ойын соңында қорытынды жасап, кері байланыс орнатады.

«Мен Педагогикалық іс-тәжірибе барысында ойын әдістерін оқушыларға кеңінен қолдандым. Ойын арқылы оқушылардың қызығушылығын арттырып, оқу материалын жеңіл әрі түсінікті түрде жеткізуге мүмкіндік туды. Әсіресе, математика және сауат ашу сабақтарында логикалық, танымдық, сергіту ойындары оқушылардың белсенділігін арттырып, оқу үдерісіне ынтамен қатысуына септігін тигізді. Ойын арқылы балалар өз ойларын еркін жеткізіп, топпен жұмыс істеуді, ережелерді сақтауды үйренді. Сондықтан ойын — бастауыш сыныпта білім берудің ажырамас бөлігі деп есептеймін.» « Қане, қайтала! »

Ойын шарты: мәтінді оқып шыққаннан кейін қолдарына қалам мен қағаз алып, сұрақтар құрастырады. Сұрақтарын өз іштерінен сайланған жүргізушіге өткізеді. Барлықтары сұрақ құрастырып болған соң, жүргізушіден кез келген парақты алып, жауабын ойластырады. Жауаптарын талдағаннан кейін, мәтін тәртібі бойынша орналастырады. Содан кейін өздерінің жауаптары бойынша құрастырылған мәтінді мазмұндап береді. Ойын соңында өз мәтіндерін берілген үзіндімен салыстырады. Ойын қорытындысы бойынша ең белсенді оқушы анықталады.

«Қарама-қарсы бағалауға негізделген диалог»

Бұл — «ой қозғаудың» түрі. Оның негізгі ұстанымы мынадай: идеялар «Ой қозғау» тәсіліндегідей ұжымдық тұрғыдан келтірілгенде, оларға қарама-қарсы идеялар да құрастырылып отырады.

Қарама-қарсы бағалауға негізделген диалог қатысушыларды үш топқа бөлген жағдайда тиімді әрі нәтижелі болады: 1) идея туындатушы; 2) проблемалық жағдаятты талдау және идеяларды бағалау, 3) қарама-қарсы идеяларды келтіру. Біраз уақыт жұмыс жасағаннан кейін топтардың рөлдерін алмастырып отырған да орынды.

«Қарама-қарсы саптар»

Оқушылар екі сапқа бөлініп, бір-біріне қарама-қарсы тұрады, екі минут ішінде олар қарсы тұрғанмен әңгімелеседі, бір-біріне таныстық сұрақтарын қояды. Берілген уақыт аяқталған соң, мұғалім бір саптың оң жаққа, ал екінші саптық сол жаққа бір қадам жылжуын сұрайды. Оқушылардың жұптары өзгеріп, олар басқалармен сұхбаттасады (шетте тұрғандар саптың басына оралады).

Осылайша оқушылар бір-бірімен танысып шыққанша жылжи беруге болады.

«Қар көшкіні»

Оқушылар шеңбер құрайды, мұғалім да оқушылар арасынан орын алады. Әрбір қатысушы өз есімін атап, оған бастапқы әріптен басталатын бір сын есімін (эпитет) қосады. Мәселен, «Айнаш» есімі «А» әрпінен басталады, яғни Айнаш өз есіміне «алғыр» (немесе «ақылды», «айбынды», «асқақ», «айлалы», «арынды»т.б) сиақты сын есімді қосады. Келесі оқушы да дәл осылай өз есімін атайды, оған сын есім қосады да, алдында тұрған барлық оқушылардың есімдері мен эпитеттерін қайталап шығуы керек: «Алғыр Асан, думанды Дәмеш,сабырлы Сейітжан, әділ Әбілғазы, реңді Рызуангүл, жалынды Жомарт! Ал мен-берекелі Бақытпын!».

Бұл тәсілді қолданғанда оқушыларға мұқият тыңдау мен зейін қою қасиеттерін іске қосу қажет. Мұғалімнің танысуды өзінен бастауына болады, ал егерде ол оқушыларға өзінің жады мен есте сақтау қабілетін көрсеткісі келсе, онда ең соңында жауап береді.

«Қар үйіндісі»

Біріншіден, оқушылар жеке жауап берулері керек. Кейін жұбы ақылдасып, олардың екі жауабын бір жауап етіп үйлестіреді. Кейін жұптар басқа жұптармен бірігіп, үдерісті қайталайды. Осылайша төрт жауап бір жауап болып біріктіріледі.

«Қателескен мұғалім»

Мұғалім мәтінді оқу барысында қате жібереді. Оқушылар тыңдап отырып, қателескен тұсты бірден тауып, дұрыстау керек. Мұғалім қате жіберетін болғандықтан, оқушылар асқан қызығушылықпен мәтінді қалт жібермей тыңдайды.

Мұнан соң қате басылған әңгімені оқушыларға таратылады. Енді «Жаңсақ басылған мәтін» ойнына ауысады.

«Қашықтықтан басқару»

Оқушыларды кінәмшіл, эмоционалды немесе қайшы келетін тақырыптардан қашықтықта ұстау үшін әңгіме, драма, рольдік ойынды және т.б. қолданыңыз. Мысалы, жоғалту (айрылу) кезіндегі сезімдерін ашық талқылауды сұрағанның орнына, одан да жоғалтқан жас жігіт атынан айтылған әңгімені қолдануға болады, сосын оқушылардан оның не сезінгенін талқылауды сұрауға болады. «Қолыңды төмен ұста»

Оқушыларға жауап беру үшін емес, сұрақ қою үшін қол көтеруге рұқсат беретініңізді айтыңыз. Одан кейін мұғалім жауап беретін оқушыны таңдайды, осылайша, барлығы оқитынын тексереді.

«Қорқынышты-керемет сурет»

Қатысушыларға бір парақ қағаз бен бір фломастерден таратылады. Алдымен «керемет сурет» салу тапсырылады. Содан соң оң жағындағы оқушыға беріп осы бейнені 30 секундта «қорқынышты суретке» айналдыру тапсырылады. Ал келесі орындаушы мұны «керемет» суретке айналдырады. Шеңберді айналып, сурет иесіне қайтып келеді де, жаттығу талқыланады.

«Қос шеңбердегі комплименттер»

Оқушылар екі шеңберге (ішкі және сыртқы) бөлініп, бір-біріне жүзін қаратып тұрады. Ішкі және сыртқы шеңберде бір-біріне бет қаратып тұрған оқушылар кезектесіп бір-біріне комплимент айтуы керек. Содан кейін ішкі шеңбердегілер оң жаққа бір адым жасап, алдында алмасып тұрған басқа оқушымен комплименттермен алмасады.

1. "Кім жылдам?"

Мақсаты: Зейінділік пен жылдам ойлау қабілетін дамыту.
Қалай ойнайды: Мұғалім сөз айтады (мысалы, "жануар"), оқушылар сол сөзге байланысты бір сөзді (мысалы, "түлкі") тез айтуы керек. Жауап қайталанбауы тиіс.

2. "Артық затты тап"

Мақсаты: Логикалық ойлауды дамыту.
Қалай ойнайды: Балаларға 4-5 сөз беріледі, мысалы: алма, алмұрт, жүзім, қарындаш. Оқушы "артық" сөзді табуы керек (мұнда — қарындаш).

3. "Сандықты аш"

Мақсаты: Математикалық білім мен логиканы тексеру.
Қалай ойнайды: Сандық "құлыптаулы", оны ашу үшін есеп шығару керек. Мысалы: 15 + 7 = ? Дұрыс жауап берген оқушы "сандықты ашады" және "сыйлық" алады (жұлдызша, стикер, т.б.).

4. "Сиқырлы қап"

Мақсаты: Сезім мүшелері мен сөйлеу дағдысын дамыту.
Қалай ойнайды: Қапшыққа түрлі заттар салынады (доп, қарындаш, т.б.). Оқушы қолын салып, сипап, қандай зат екенін айтып көреді.

5. "Сөйлемді аяқта"

Мақсаты: Сөйлеу және жазу дағдысын жетілдіру.
Қалай ойнайды: Мұғалім сөйлемнің басын айтады: "Мен бүгін мектепке бардым да, онда..." Оқушылар оны өз қиялдарымен жалғастырады.

Қаласаңыз, осы ойындрдың әрқайсысы үшін көрнекілік немесе үлгі дайындап беруге болады. Қай пәнге арналғанын да нақтылап берсеңіз — математика, сауат ашу, табиғат т.б., сол бағытта бейімдеп шығарамын.

Қорытынды. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін дамытуда ойын технологияларының маңызы зор. Ойын – тек ермек емес, ол – оқытудың қуатты құралы. Оқушы ойын арқылы өмірді таниды, өзінің орнын анықтайды, басқалармен қарым-қатынас орнатады. Ең бастысы – ойын білімді жеңіл әрі қызықты меңгеруге мүмкіндік береді.

Педагог үшін ойын технологияларын қолдану – кәсіби шеберліктің, балаларға деген махаббаттың белгісі. Мұғалім бала болмысына үңіліп, оның қызығушылығы мен ерекшеліктерін ескеріп, оқытудың тиімді жолдарын таба білуі керек.

Жаңа буын – ертеңгі ел тірегі. Олардың бойына біліммен қатар шығармашылық, жауапкершілік, табандылық қасиеттерін сіңіру – ұстаз парызы. Ойын технологиясы осы жолда сенімді құрал бола алады. Қызығушылықтан – шығармашылыққа, танымнан – тұлғаға жеткізетін бұл тәсіл болашақта да өз өзектілігін жоймайды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Әбілқасымова А.Е. Бастауыш сыныпта оқытудың қазіргі технологиялары. – Алматы: Рауан, 2019.

2. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

3. Бабаева А.Т., Мұқанова Б.Р. Бастауыш мектепте ойын арқылы оқыту әдістемесі. – Астана: Фолиант, 2021.

4. Бейсенбаева А.А. Педагогикалық технологиялар. – Алматы: Дарын, 2018.

5. Жұмабаева Н.К. Білім берудегі инновациялық технологиялар. – Алматы: Қазақ университеті, 2022.

6. Маралбекова Д. Ойын арқылы оқыту – бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін арттыру құралы. // «Білім берудегі жаңа бағыттар» журналы, №3, 2021. – 45-49 б.

7. Сапарбаева Ә.Т. Бастауыш білім беруде ойын технологияларын қолдану жолдары. // «Бастауыш мектеп» журналы, №1, 2022. – 22-25 б.