«Маскүнемдік» Баяндама

Ө. Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті

Психология және педагогика факультеті

Дефектология кафедрасы

Баяндама

Тақырыбы:

«Маскүнемдік»

Пәні: Психопатология

Дайындаған: Қуекесова Г. Т.

Дефектология мамандығы, 2 курс студенті

Тексерген: Сатыбалдина Р.А

Психология және педагогика

факультетінің оқытушысы

2019 жыл, Қостанай

Маскүнемдік

Өмір өлшемі — салауаттық, салауаттық — өмір заңы. Салауатты өмір сүрмей тұрып, өміріңе қажетті нәрсені ала алмайсың. Адам баласының жарасымды тұрмыс құрып, үйлесімді дамуы үшін біздің елде барлық жағдай жасалған. Өнердің, спорттың сан-салалы түрімен айналысуға болады ғой. Олардың қайсысынан болса да жан дүниең ләззат тауып, сезіміңе әдемі түйсік алады емессің бе? Одан өмірің мәнді, мазмұнды бола түседі емес пе? Олай болса, арақсыз, есірткісіз, темекісіз әрі мазмұнды, әрі сәнді өмір сүруге болады. Алдамшы құмарлықтан бас тартып, өзін-өзі билей білу — адам бойындағы ізгі қасиет, үлкен парасаттылық.

Спирт — ерігіш болғандықтан ішкен кезде қанға тез сіңіп, ағзаға күшті әсер етеді. Ішімдіктің әсерінен адамның ықыласы кеміп, байқампаздығы тежеледі, қимыл үйлесімділігі бұзылып, мінез-құлқында әдепсіздік, желікпелік, дөрекілік пайда болады. Адамды ақылынан ғана ажыратып қоймайтын арақ асқазан жолының кілегейлі қабықшасын зақымдап, қарында, ұлтабар ұшында уытты жара, гастриттің туындауына әкеліп соғады. Миға сіңген спирт нерв клеткаларын уландырады, одан ойлау қабілеті бұзылып, рухани ауыр халге ұшырайды. Отбасындағы зорлық- зомбылық оқиғаларының үштен екісі және  балалардағы қатігездіктің үштен бірі ата-аналардың маскүнемдігіне байланысты болып келеді екен. Бақытсыз жағдайлардың, адам өлтірудің, өзіне қол жұмсаудың 50 пайызы тікелей алкогольге тәуелділіктен туындайтыны да бесенеден белгілі.

Маскүнемдік (алкоголизм) — спиртті ішімдіктерге салынушылық. Бұл адамның денсаулығына, тұрмысына, еңбек қабілетіне және қоғам өміріне зиян келтіреді. Маскүнемдік мінез-құлықты бұзумен қоса, қылмысқа да итермелейді. Араққұмарлар семьясының, бала-шағасының берекесін кетіреді. Мас адам бағыт-бағдарынан айырылыс тәлтіректеп жүре алмайды, соның салдарынан бақытсыз жағдайға ұшырайды, жұмыс қабілеттен айырылады. Ішкіліктің болашақ ұрпаққа зиянды екендігі де дәлелденген: маскүнемнің балалары көп жағдайда кеміс, ақыл-есі кем болып туады.

Маскүнемдік адамдардың денсаулығын бұзып, шаңырақтың тату-тәттілігін шайқалтады, адамды әл-қуатынан, ерік-қайратынан айырады, тапсырылған іске салдыр-салақ қараушылықты тудырады, еңбек өнімінің төмендеуіне, өнеркәсіп пен транспортта жарамсыз өнім шығаруға, жұмысқа себепсіз кешігуге және апатқа ұшырауға әкеп соқтырады. Маскүнемдік ағайыншылыққа, сыбайластыкка, жең ұшынан жалғасушылыққа, тамыр-таныстыққа жол ашады, принципсіздік тудырады.

Мамандардың пайымдауынша, шөл басу үшін күнделікті бір шөлмек сыра ішу – маскүнемдіктің алғашқы белгісі. Өйткені екі-үш рет сыра ішкен соң адам ағзасы оған тез үйреніп, оны қажет ете бастайды. Яғни адамда психологиялық тәуелділік синдромы пайда болады. Соның нәтижесінде адам «шөл басу үшін ішіп отырмын» деп, психологиялық тұрғыдан соған өз-өзін сендіреді. Ал, шындығында, адамда алкогольдік ішімдікке деген тәуелділік пайда бола бастайды. Одан әрі адам физикалық тәуелділікке бой алдырады. Яғни адам ағзасы енді сыраны қанағат тұтпай, араққа көшеді. Ал одан әрі адамның сырадан араққа өтіп, ертең-ақ маскүнемге айналмасына ешкім де кепілдік бере алмайды. Яғни алкогольдік ішімдік ішіп бастау мен маскүнемдіктің арасы бір-ақ қадам.

Маскүнемдікке бейім келетін ең қиын кезең — жасөспірім кезеңі. Бұл кезеңде жасөспірімдер тіршілігінде бірқатар маңызды өзгерістер болып жатады. Біріншіден, организмнің психо-эндокриндік қайта құрылуы қалыптасады, екіншіден жаңа көзқарас, қажеттіліктер қалыптаса бастайды. Психологиялық қайта құрылу дискамфорттық жағдайлардың пайда болуының себебінен қиын қалыптасады. Жасөспірімдердің мінез-құлқы тұрақсыздықпен, жылдам жәбірленгіш, өкпешілдікпен сипатталады. Осы кезеңде жолдастар тауып, топ құрып жүру қажеттілігі жоғары болады. Сонымен қатар, жасөспірімдер тобында өздерінің бағалайтын бағыт, пікірлері, демалыс уақыттарын өткізу, көптеген қиын жағдайларды шешу тәсілдері қалыптасады. Сондықтан бұл кезеңде топтармен бірге арақ-шарапқа үйрену қауіпі артып, ата-аналары мен педагогтардың ескертпелері оның еркіндігіне, құқығына қарсылық көрсету сияқты қабылданып, көбінесе олардың мінез-құлқына кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан, оларды бір жақты тыңдауға мәжбүр ету олардың қарсылығын туғызып, өз бетімен кетуіне әкеліп соғады.

Шынайы өмірдің қиыншылығынан қашу да балаларды алкогольдік топтарға әкелуі мүмкін. Яғни, негізгі іс-әрекеттеріне (оқу-жұмыс) қанағаттанбау, істеген жұмыстардың нәтижесінің шықпауы т.с.с. Осындай жағдайлардан өте маңызды психологиялық механизм жасауға болады: тіршілік түйткілдері мазасыздандырып, күткен жетістіктеріне жете алмаған жасөспірімдер алкогольдік топтарға «ауысу» арқылы қалыптасқан нормалар мен құндылықтарға өзінің қарсылығын көрсетеді. Сонымен қатар, ішімдікке қойылған қарсы талаптарды да бұзады.

Ішімдікке салыну, тіпті аз мөлшерде ішкеннің өзінде де, созылмалы алкоголизмге ішпесе тұра алмайтын дертке шалдықтыруы, ішкі органдары кеселге ұшыратуы, адамның мінез-құлқын өзгертуі мүмкін. Ауру бірте-бірте өршиді. Маскүнемдікке салыну әуелі әуестіктен, соңынан әр нәрсені сылтау етіп, әйтеуір ішуді мақсат етуден, соны үйреншікті әдетке айналдырудан келіп туады. Бірте-бірте организм спиртті ішімдікке дағдыланады. Бұрынғы ішіп жүрген мөлшер ешқандай әсер етпейді, мастық күйге жету үшін әлдеқайда көп ішу қажет болады. Мас адам ашушаң, кінәшіл, тым батыл келеді. Ішпей сау жүргенде бей-жай, көңілсіз күйде болып, сергу үшін қайтадан ішуге құмартады. Бара-бара адам ішпесе тұра алмайтын халге жетелі.

Ішкілікке салыну мынадай дең­гейлерден тұрады:  бірінші ке­зеңі, физиологиялық тұрғыдан ішім­дікке тәуелділік пайда бо­ла­ды. Сол тәуелділік ақыр ая­ғын­да маскүнемдікке әкеп соқтырады. Ағзада бір нәрсенің жет­кі­ліксіздігі байқалады, көңіл-күй­дің пәстігі, бас ауруы, бір ыс­тықты, не бір суықты сезінуі байқалады. Интеллектуалды жағынан жа­ды сыр бере бастайды, пси­хикасының күрт өзгеруі сияқ­ты адам бойында ыңғайсыз жағ­дайлар орын ала бастайды. Ақыр соңында маскүнемді үнемі ішім­дікті қайдан және  қалай та­бу туралы ой қажайды. Үйдегі бар нәрсені сатып, тапқан 5-10 тең­гесін «араққа» жұмсайды. Ақыл-есін жоғалтқан кезде өзін қа­раудан қалып, отбасы туыс-жа­қын­дарынан айырылып, далада қаң­ғып қалады. Осының бәрі оты­рыс, туған күн, той-думан, ме­рекелерде арақты жиілетуден бас­талады…

Ішкілікке бойы үйренген адамда тоқтау болмайды (ішкен сайын құмартып, ішкен үстіне ішкісі келіп тұрады). Ұдайы ішуге салынған адам әйтеуір бір сылтау тауып ішуді көздейді, өзінде болмаса, кім көрінгеннен сұрап ішуге арланбайды, оқшау тұрып та, кез келген бөтелкелестері мен бірлесіп те іше береді, барған сайын «сау» жүруі азаяды. Мұндай адамның мінез-құлқы өзгереді, ол дөрекі, алдамшы бола бастайды, жанұя мүддесін ойламайды.

Алкоголизмнің алғашқы сатысы шамамен 5-7 жылға созылады. Ішкілік дертіне шалдығудың екінші сатысы — бас жазу. Алкоголизм өршіген сайын ішімдіктің қолайсыз әсері күшейе түседі: мастығы тарқағанда қолы қалтырайды, терлейді, ұйқысы қашады, өз-өзінен үрейі ұшып, мазасы кетеді. Басын жазғаннан кейін мұндай белгілері басылып, жадырағандай болады. Әуелі басын жазу үшін бір саптыаяқ сыра, не бір рюмка арақ жеткілікті, бірақ бара-бара мұның өзі көбейіп, тоқтаусыз, бірнеше күн қатарынан ішушілікке айналады. Маскүнемдер бірнеше айлап, тіпті жылдап күн сайын ішіп, мас болады, ертеңіне міндетті түрде басын жазады. Мұндайда (бірнеше күннен екі-үш аптаға дейін) спиртті ішімдіктерді өлшеусіз ішеді (күніне 1 литрге дейін,не 2 литрдей шарап), суррогаттарды да (әтір, политура) ішеді. Бірте-бірте мұндай жағдай жиілей түседі.

Алкоголизмнің екінші сатысында ішкі органдар мен нерв жүйелері едәуір зақымданады, қатты және созылмалы алкоголь психоздары пайда болады — еліреді, көзіне әр нәрсе елестейді. Алкоголизмнің екінші сатысы 10—15 жылға созыл ып, үшінші сатысына ауысады да, мидың нерв клеткалары тұтастай зақымданады — алкаголь энцефалопатиясына ұшырайды. Мұндайда адам алкогольді көтере алмайды, спиртті ішімдіктің шағын дозасының өзі мас етеді. Еңбекке жарамайды, ақыл-есінен айырылады.

Әдетте, ішімдікті ер адам мөл­шерден тыс пай­да­ла­на­ты­ны­на көзіміз үйренген. Темекі, адам­ды мас қылатын алкогольді ішім­діктер сияқты ағзамызға зиян­ды, мүлдем қажеті жоқ ке­рек­сіз заттарды көбінесе ер адам­дар қолданады деген ой қа­лыптасқан. Алайда, бүгінде әйел адамдар да алкогольді ішім­діктерді мөлшерден тыс қа­был­дауды әдетке айналдырған. Әйел нәзік жанды болғандықтан іш­кіш деген сөзді айтудан бұрын оны ойлауға да бара бермейміз.

Қазіргі кезде жас қыздардың  ішкілікке бой алдырғандары да бар. Бір­қа­тар бойжеткендер еріндеріне шы­лым қыстырып,  алкоголь қа­­былдауды ерекше бір сәнді жағ­дай, керемет дүние деп санайды. Ал, осының бәрі әйел затына жат, өрескел екендігі айтпаса да түсінікті. Соңғы жылдардағы ден­саулық сақтау мекемелері қыз­меткерлерінің пікірінше, ішім­дікке үйір адамдардың жа­сы әдеттегіден 15-20 жылға кем болады екен. Дәрігерлер елі­міз тұрғындардың басым бө­лігі алкоголь ішімдіктерін жиі пайдаланады деп дабыл қа­ғу­да. Статистикалық деректер олар­дың  54,5% жастар, 48% әйел, 37% жас жеткіншек, 7% балалар еке­нін көрсетті. Ең қиыны әйел адам көбінесе ішімдікке тәуелді еке­нін айтуға ұялады. Жақын адам­дар көмегіне жүгінуден бас тартады. Мамандардың ай­­туынша көбіне ішімдіктен «ары­лам, емделем» деп ағынан ақ­та­ры­лушылар көбіне ер адамдар кө­рінеді. Ал нәзік жандылар қан­шалықты ауыр дертке шал­дық­қандарын әлі күнге түсіне ал­май жүр.

Бірақ шын мәнінде ерлерге қа­рағанда әйел адамдарды ем­деу әлдеқайда қиын. Көп жағдайда әйелдер жан күй­зе­лісіне ұшырайды, өмірдегі сәт­сіз­діктеріне емді  алкогольден із­дейді. Ағзаға түскен алкоголь аз уақыт аралығында бастағы ми жасушаларына тарайды. Мөл­шерден тыс қабылдаған жағ­дайда ми, жүйке жүйесі, бұл­шық ет, бауыр ауруларына ұшы­ратады. Ойлау, есту қабілеті тө­мен­дейді. Денедегі күллі ағзалар жұ­мысы бұзылады.

Алкоголь ағзада тұрған кез­де тірі клеткалар тез жойылады, ткань жаңармайды. Ішімдік әйел адам­ның жыныстық қызмет ат­қа­ру органдарының жұмысын тоқ­татады. Осының зардабынан әйел бедеулік  ауруына ұшырауы ық­тимал. Ал жүкті болған жағ­дай­да ішімдік  қолданатын әйел­дердің болашақ сәбилерінің 40-60%-ы ақыл-есі кем болып туы­луы мүмкін. Тұрақты тұтынған кезде ал­коголь әйелдердің бетін дом­бықтырып, оның табиғи әсем­ді­гін жояды.  Көз қарашығының оты кетеді,  бет үнемі қызарып тұ­рады, шаштың түсуі, керісінше мұрт­тың шығуы байқалады.

Ағзада пайда болатын ау­ру­лар жүрек, қан айналым жү­йе­сі­нің бұзылуына соқтырады. Ең қа­уіптісі – бүйректің жұмысын бұ­зады. Ішімдікті күнделікті ке­мін­де 800 грамнан ішетін адамда ағ­зада ақуыздың жетіспеушілігі бір­те-бірте байқала бастайды. Бұл ауруды емдемеген жағдайда  бүй­ректің бір бөлігі өледі.

Жүйке жүйесі әлсіз бол­ған­дық­тан емдеу уақыты ұзаққа со­зылады. Ер адамға қарағанда әйел­дер емделіп болған соң да,  ішімдікке бой алдыруын тоқ­татпайды. Өзін-өзі қорғау инс­тин­кті әйел адамда жоғалып ке­теді. Өкінішке орай әйел адам ішім­дікке бой үйрете бастаған бас­тапқы кезеңінде көмекке жү­гінбейді.  Ауру дендегесін  мас­кү­немдіктен емделу өте қиынға со­ғады.

Теріс жолға түскен адам­дар­дың кейбірі саламатты өмірге қай­та түсуі мүмкін. Ал біздің айт­пағымыз дер кезінде білікті ма­мандар көмегіне жүгінудің пай­дадан өзге зияны жоқ. Әйел адамдардың, болашақ жас ұр­пақ­ты дүниеге әкелетін  қыз­дар­дың спиртті ішімдіктерге  жо­ламағаны дұрыс.

Емшекте баласы бар әйелдердің маскүнемдігі тіпті өрескелдік. Олар арақ түгіл, сыра ішуге де болмайтынын естерінде сақтаулары керек. Ана сүтімен нәрестенің организміне енген алкоголь баланы тынышсыздандырады, ұйқысын нашарлатады, ақыл-есінің жетілуіне кедергі келтіреді. Сайып келгенде, ішкіліктің зияны мол екенін есте ұстаған семья мұны ұмытпағаны жөн. Талай адамның түбіне жеткен ішімдік кімнің жанын азапқа салмады дейсіз. Соған қарамастан арақ ішу дәстүріміз ғой деушілер де табылып қалуы мүмкін. Бұдан былай бұл зиянды «дәстүр» халық ұғымынан шығып, кейінгі ұрпақтың сөздік қорында болмауға тиіс. Партия мен үкімет қазір бізден осыны талап етіп отыр.

Маскүнемдікті емдеу және оңалту

Ауру асқынбай тұрғанда — созылмалы алкоголизмге дейін — әркімнің ішімдіктен бас тартуына болады. Тек өзіне ерік беріп, ішімдікке салынудың денсаулығына да, туыстары мен жора-жолдастарына да, қоғамға да зиянды екендігін түсінсе болғаны. Созылмалы алкоголизмге шалдыққан адам, әдетте, еркінен айырылып, үйренген дағдысынан бастарта алмайды. Алайда маскүнем осы аурудан арылуға өзі ұмтылмаса, оны емдеу шараларын ойдағыдай жүргізу мүмкін емес. Сонымен бірге, дәрігерге неғұрлым ертерек, алкогольды уытты зардабы бойға сіңбей тұрғанда қаралғаны жөн. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінде созылмалы алкоголизмге шалдыққан адамды міндетті түрде емдеудің алғашқы қурсы бекітілген. Бұл курс 3 жыл ұдайы бақылау және емдеу мерзімінен тұрады, осыдан кейін (егер осы уақытта аузына ішімдік алмаса) 2 жылдай бақылауда болады. Емдеудің басты мақсаты — маскүнем спиртті ішімдіктерді аузына алмауына қол жеткізу. Емдеуден кейін аздап ішсе де, ол қайтадан маскүнемдікке соқтырады. Емдеудің негізгі үш кезеңі бар: олар — алкогольден улану зардабын жою және жалпы көңіл-күйін қалпына келтіру; ішімдікке әуестік әдетті жойыл, спиртті ішімдіктерге жиіркеніш тудыру және оған төзе алмаушылықты қалыптастыру; аурудың қайталамауына бағытталған емдік шараларды ұзақ уақыт қолдану. Дәрі-дәрмекті және психотерапияны қолданумен қоса, ауру адамды қамқорлыққа алудың, тұрмыс жағдайын түзейтін әлеуметтік шаралар жасаудың айрықша маңызы бар. Маскүнемдерді емдейтін арнайы наркологиялық қызмет орындары — республикалық, өлкелік, облыстық, қалалық наркологиялық диспансерлер, сондай-ақ наркологиялық стационарлар бар. Сонымен бірге еңбекке қатыстыра отырып жартылай стационарда емдеу (мәселен, күндізгі стационарлар мен өнеркәсіп орындары жанындағы түнгі профилакторийлер)түрлері қолданылады. Ауылдық жерлерде маскүнемдерді емдеу үшін аудандық орталық аурухана жанынан наркологиялық кабинеттер ұйымдастырылған. Қажет болған жағдайда маскүнемдерді психиатрия ауруханасының жанындағы арнайы наркологиялық бөлімге жібереді.

Маскүнемдікті емдеу бойынша іс шаралар шұғыл немесе жоспарлы болуда, олар үйлерінде, амбулаторлық немесе стационарлық жағдайда жүргізілуі тиіс. Дәрі-дәрмек терапия, психотерапевттік әсер ету әдістері және аралас әдістер пайдаланады. Ауыр жағдайларда маскүнемдікті емдеуден кейін стационарлық жағдайда оңалту талап етіледі.

Маскүнемдіктің бірінші сатысында маскүнемнен емделуге мүмкіндігі жеткілікті түрде жоғары, дегенмен бұл кезеңде науқастар көбіне өздерін маскүнем деп санамайды, сондықтан да медициналық көмекке жүгінбейді. Дене байланысы бар болған жағдайда жыл ішінде ремиссия жалпы 50-60% және одан да көп пациенттерде байқалады.

Маскүнемдікпен зардап шеккен пациенттердің өмір сүру ұзақтығы 15 жылға кем. Өлімнің себептерімен үлгілі созылмалы аурулар мен өткір жай-күйі болуда: маскүнемдік делирий, инсульт, жүрек-қантамыр жетіспеушілігі және бауыр циррозы. Маскүнемдер жиі жазатайым оқиғалардан зардап шегеді және жиі өз өздеріне қол жұмсап өайтыс болады. Бұл топтың арасында ерте мүгедектік байланысты жөндері, органдық патологиясы бар және ауыр зат алмасу бұзылыстары байқалады.

Қорытындылайтын болсам, маскүнемдік – алкогольден физикалық және психикалық тәуелділік байқалатын ауру. Ішімдікке жоғары тартыммен, ішімдіктің мөлшерін реттей алмау қабілетсіздігімен, созылмалы ішуге әуес болумен, айқын білдірілген абстиненттік белгілері пайда болумен,  өзіндік мінез-құлқы мен қозғалысын бақылауды төмендеумен, үдемелі психикалық тозуымен және ішкі органдардың уытты зақымдануымен сүйемелденеді.