Павлодар педагогикалық университетінің студенті,

А.Ж.Шәкен

ғылыми жетекшісі: Утилова Айгуль Муратовна

Математика сабағында оқушылардың белсенділігін арттыру үшін дидактикалық ойындардың рөлі

Аннотация: Бұл мақалада ақалада бастауыш сынып оқушыларының математика пәніне деген қызығушылығын арттыру жолдары қарастырылады. Дидактикалық ойындардың білім беру үдерісіндегі маңызы мен танымдық белсенділікке әсері жан-жақты сипатталады. Ойын түрлерін сабаққа енгізу – оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға, өз бетімен шешім қабылдауға, белсенділік танытуға мүмкіндік береді. Мұндай тәсілдер оқу материалына деген ынтаны арттырып, білімді тиімді меңгеруге ықпал етеді. Сонымен қатар, оқушылардың қарым-қатынас жасау, ой бөлісу дағдыларын жетілдіруге сеп болады.

Аннотация: В данной статье рассматриваются пути повышения интереса учащихся начальных классов к предмету математика. Подробно описывается значение дидактических игр в образовательном процессе и их влияние на познавательную активность. Введение игровых элементов на уроках способствует развитию логического мышления, самостоятельному принятию решений и активности учащихся. Такие методы усиливают мотивацию к изучению материала и способствуют его более эффективному усвоению. Кроме того, развивается коммуникативная компетентность и умение делиться мнением.

Abstract: This article explores ways to increase primary school students’ interest in mathematics. It highlights the importance of didactic games in the educational process and their impact on students' cognitive engagement. Integrating games into lessons fosters logical thinking, independent decision-making, and student activity. Such approaches enhance motivation to learn and support more effective understanding of the material. Additionally, they help develop communication skills and the ability to express and share ideas.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылы 5 қазанда өткен Республикалық педагогтер съезінде «Ахмет Байтұрсынұлы «Біз елді түзеуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек» деген. Ұлт ұстазының бұл сөзі қашанда орынды. Білім мен ғылым – табысқа жетудің ең басты кілті. Өскелең ұрпаққа тағылымды тәрбие және озық білім беру – өте маңызды міндет. Сондықтан ұстаздар қауымына, яғни сіздерге зор жауапкершілік жүктеледі» – деген [1].

Қазіргі заманғы білім беру жүйесі оқушылардың тек теориялық білімін ғана емес, сонымен қатар олардың белсенділігін, қызығушылығын, шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған. Әсіресе, математика пәні көптеген оқушылар үшін қиын әрі абстрактілі болып көрінетіндіктен, оқыту процесін қызықты әрі тиімді ету — маңызды мәселе болып отыр.

Осы тұрғыдан алғанда, дидактикалық ойындар оқытуда интерактивті әдіс ретінде қолданылып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын оятады, танымдық белсенділігін арттырады, және математикалық ойлау қабілетін дамытуға мүмкіндік береді.

Бұған қоса, ойын арқылы үйрету бастауыш сыныптан бастап жоғары сыныптарға дейінгі деңгейде кеңінен қолданылып келеді. Себебі ойын — баланың табиғи әрекеті, ал оны сабақпен тиімді үйлестіру білім берудің сапасын арттыруға септігін тигізеді.

Сондықтан бұл тақырып қазіргі білім беру саласындағы жаңа технологияларды енгізу, инновациялық әдістерді қолдану, және оқушылардың оқу процесіне деген белсенді қатысуын қамтамасыз ету бағытындағы басты мәселелердің бірі ретінде өзекті болып табылады.

Біз Г.И. Щукинаның "танымдық белсенділік" ұғымының анықтамасына тоқталдық, ол "танымдық белсенділік – бұл жеке тұлғаның танымға деген ұмтылысын қамтитын, таным процесіне интеллектуалды жауап беретін жеке қасиет. Бұл жеке қасиеттің құрылымы, мұнда қажеттіліктер мен мүдделер мазмұнды сипаттаманы білдіреді, ал ерік форманы білдіреді".

Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесін зерттеу олардың танымдық белсенділігін белсендіру қажеттілігін түсіну мен оқу процесін негізінен репродукцияға, оның ішінде ойын әрекетінің өзіне бағыттау арасындағы қайшылықты анықтауға мүмкіндік берді. Бұл қайшылықты шешу біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтайды[3, 387 б].

Педагогика саласында пайдаланатын ойындарды - дидактикалық ойындар дейді. Дидактикалық ойындар - белгілі дидактикалық мақсатқа жетуде пайдаланатын, берілген ереже бойынша қатысушылар арасындағы жарыс, сынақ. Дидактикалық ойындар баланың ынтасын сабаққа аударуға, көңіл қойғызуға, қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруге көмектеседі, сабаққа эмоциялық бояу береді [4, 752 б.].

Дидактикалық ойын-бұл ұжымдық, мақсатты оқу әрекеті, мұнда әр қатысушы мен команда жалпы негізгі мәселені шешумен біріктіріліп, олардың мінез-құлқын жеңіске бағыттайды.

Демек, дидактикалық ойынды оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру, оқу пәніне деген қызығушылықты ояту тәсілі ретінде қарастыруға болады.

К. Д. Ушинский ойында шындықты игеретін және өзгертетін маңызды іс-әрекетті көрді: "бала үшін ойын-бұл шындық және шындық оны қоршап тұрғаннан әлдеқайда қызықты. Ол баласы үшін қызықтырақ, өйткені ол оған түсінікті, өйткені ішінара оның жаратылысы бар. Нақты өмірде бала, ешқандай тәуелсіздігі жоқ тіршілік иесі; ойында бала қазірдің өзінде жетіліп келе жатқан адам, өз күштерін сынап көреді және өз жаратылыстарын өз бетінше басқарады".

Біз В.Г. Коваленконың "математика сабақтарындағы дидактикалық ойындар" атты еңбегіне жүгіндік.

Ойын-пәндік іс-әрекеттерді жүзеге асырудың әлеуметтік бекітілген тәсілдерінде, ғылым мен мәдениет пәндерінде бекітілген қоғамдық тәжірибені қайта құруға және игеруге бағытталған шартты жағдайлардағы қызмет түрі.

Балалардың ойын құрылымына мыналар кіреді:

• ойнайтын рөлдер;

• осы рөлдерді жүзеге асыру құралы ретінде ойын әрекеттері;

• заттарды ойын түрінде пайдалану, яғни нақты заттарды ойын, шартты заттармен алмастыру;

• ойыншылар арасындағы нақты қатынастар.

"Дидактикалық ойын" терминін Ф.Фребель мен М. Монтесори "ойынның оқу мақсаттары үшін арнайы жасалған немесе бейімделген"деп енгізді. Қазақстанда бұл термин 1960 жылдан бастап С. Л. Соловейчик насихаттаған теорияда "хоббимен ілім"формуласы ретінде қолданыла бастады.

 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту міндеттерінде сыни тұрғыдан ойлауды, шығармашылық қабілеттерді дамыту керек екендігі жазылған. Осы тұрғыдан қарасақ, математика сабағында дидактикалық ойындарды қолдану – оқушыны тек тақырыпты жаттап алу емес, оны ойлануға, салыстыруға, шешім қабылдауға, логикалық байланыстарды табуға итермелейді. Бұл — нақты түрде сыни ойлауды дамытудың жолы [2].

Біз тәжірибемізді екі бастауыш сыныпта 2 «А» және 2 «Б», 22 мектеп Павлодар қаласы, Б.Момышұлы атындағы жалпы орта білім беру мектебі эксперименттік зерттеу ұйымдастырдық.

Экспериментке 2 сыныптың 26 оқушысы қатысты.

Бірінші кезеңнің мақсаты оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру туралы мәліметтер жинау болды. Бұл мәліметтер мен психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау нәтижелері зерттеу гипотезасын ұсынуға негіз болды.

Анықтау кезеңінде сыныптарға сипаттама жасалды. Эксперименттік-2А сыныбы. Балалар мұғалімге керемет қарайды, олар керемет сенімді қарым-қатынас орнатты.

14 оқушы оқиды, оның ішінде 8 қыз және 6 ұл. Мұғалім Бастапқы диагностика нәтижелері бойынша оқу жылының басында оқыту деңгейі орташа екенін атап өтті. Сыныпта сынып ұжымын қалыптастыру жұмыстары жалғасуда. Ұжымды біріктіру ісіне бірлескен мерекелер, ұжымдық шығармашылық істер, сынып сағаттары ықпал етеді. Оқушылар ұжымдық істерді орындау үшін өздерін ұйымдастыра алады, қазірдің өзінде жұмысты өздері бөледі. Психолог 2-сыныпта балалардың мектепке бейімделмегендігін атап өтеді. Ата-аналар бала тәрбиесімен айналысады, ата-аналар жиналыстарына қатысады.

Бақылау сыныбы 2 «Б» сыныбында 12 оқушы оқиды, оның ішінде 6 қыз және 6 ұл. Мұғалімнің айтуынша, оқушылар орта деңгейде оқиды. Балалар оқу материалын жақсы қабылдайды. Балалар мектепте ғана емес, одан тыс жерлерде де дос. Балалар мұғалімнің ескертулеріне барабар жауап береді. Бірге көп уақыт өткізеді. Сыныпта ұжым құрылды, бірақ мұғалім жалпы іс-шараларды ұйымдастыруға және әр оқушының белсенді қатысуына көп көңіл бөледі.

Осылайша, екі сыныптың сипаттамаларына сүйене отырып, әлеуметтік-психологиялық жағдайы бойынша сыныптар теңдестірілген деп айтуға болады.

Тәжірибе бойынша 2 сыныптың математика оқулығының 3 бөліміндегі, 84-сабақ, «Теңге.Монета және қағаз ақша» тақырыбын алып, өткіздік.

Дидактикалық ойындарды бұл сабақта өткізу үшін оқушыларға қызықты, түсінікті, жүйелі, мақсатқа жетуші ретінде дайындауымыз қажет. Сабақ барысында ойынды шектен тыс қолдану, баланың зейінінің тұрақсыздығына алып келуі мүмкін. Сол себепті сабақтың басында не болмаса соңында қолданған жөн. Тақырып бойынша тапсырмалар:

«Математикалық эстафета» және «Дүкен» ойынын ойнатуға болады. Жалпы ойынға 5-7минуттық уақыт жеткілікті.

«Математикалық эстафета» ойыны.

Мақсаты: Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту.

Көрнекіліктер: магнит тақта, қалам, есептер, тапсырмалар.

«Дүкен» ойыны.

Мақсаты: Қоғамдық ортада қарым-қатынас жасауға бейімдеу;

Көрнекіліктер: ақша, тиын (жасады), сатып алуға болатын заттың кез-келген макеті.

Жалпы сабақта бұл ойынды ойнату арқылы балалар бойында ақшаны дұрыс санау, оны дұрыс жұмсау, қажеттілігіне жұмсап, қоғамда оны дұрыс пайдалануға септігін тигізеді.

Сабақта бақылау

Мақсаты: сабақта балалардың танымдық белсенділігінің қалыптасу деңгейін анықтау.

Оқушылардың танымдық белсенділігінің қалыптасуын бақылау параметрлері негізінде біз Г.И. Щукинаның ұсыныстарын алдық. [16, 65 б.].

Балаларды бақылау келесі параметрлер бойынша жүргізілді:

• көңіл назар аудару және алаңдаушылықтың болмауы;

• сұрақтар арқылы оқу қызметіне белсенді қосылу;

• мұғалімнің сұрақтарына баланың жауаптары;

• тапсырмаларды өз бетінше орындауға деген ұмтылыс;

• қосымша ақпаратты іздеу (хабарламалармен сөйлеу);

• талқыланатын мәселе бойынша өзара әрекеттесуге ниет білдіру.

Балаларды бақылау жеке тәртіппен жүргізілді және арнайы бланк-хаттамаларға және 1-кестеге толтырылды. Әр көрсеткіштің бағасы 3 балдық жүйе бойынша бағаланды.

Деңгейлердің сипаттамасы:

төмен (0-9 балл)- мұндай балалар ізденімпаз емес, тапсырмаларды орындау барысында бастамашылық пен тәуелсіздік танытпайды. Олар оларға деген қызығушылықты жоғалтады, қиындықтар туындаған кезде жағымсыз эмоциялар көрсетеді, танымдық сұрақтар қоймайды; тапсырманы орындау шарттарын кезең-кезеңімен түсіндіруді, белгілі бір дайын модельді қолдану тәсілін көрсетуді, ересектердің көмегін қажет етеді, білімге қызығушылық танытпайды;

орташа (10-14 ұпай) - балалар қызығушылық танытады, олар тапсырманы қабылдауда және оны орындау жолын іздеуде үлкен тәуелсіздікке ие. Мәселені шешуде қиындықтарға тап болған балалар оларға деген эмоционалды қатынасты жоғалтпайды, бірақ мұғалімнен көмек сұрайды, оны орындау шарттарын нақтылау үшін сұрақтар қояды және кеңес алғаннан кейін тапсырманы соңына дейін орындайды;

жоғары деңгей (15-18 балл) - балалар ізденімпаз, өз бетінше ойлауға ұмтылады, бастамашылдық, Тәуелсіздік, қызығушылық және танымдық мәселелерді шешуге деген ұмтылыс көрсетеді. Қиындықтар туындаған жағдайда, балалар алаңдамайды, нәтижеге жетуде табандылық пен табандылық танытады, бұл оларға қанағат, қуаныш және жетістіктерге мақтаныш әкеледі. Әр түрлі ақпарат көздерімен жұмыс жасай отырып, спектакльдер дайындайды.

Сабақтардағы бақылау нәтижесінде келесі нәтижелер алынды:

Балалардың 29% -. танымдық белсенділік деңгейі төмен. Бұл балалар жарқын иллюстрациялардан, ойын-сауық материалдарынан, анимациялардан басқа қызығушылық танытпайды.

Балалардың 21% - жоғары танымдық белсенділік деңгейі жоғары. Сабақтарда олар сабақтың тақырыбы мен мақсатын анықтауда бастамашылдық танытты; мұғалімнің тапсырмасын орындай отырып, оқулықпен өз бетінше жұмыс істеді, сұрақтар қойды.

Оқушылардың 50% - орта танымдық белсенділіктің орташа деңгейі бар. Мұндай балалар мұғалімнің міндеттерін орындауда қиындықтарға тап болды. Оқулықпен жұмыс істеу кезінде жиі сұрақтар қойылды, бірақ сонымен бірге көңіл-күй жақсы болды, балалар жаңа материалды үйренуде жағымды эмоционалды қатынасты жоғалтпады.

Кесте 1. Эксперименттік сыныпта анықталған кезеңде математика сабақтарында бақылау нәтижелері бойынша оқушылардың танымдық белсенділігінің деңгейі.

Оқушының танымдық белсенділігінің қалыптасуының диагностикасы

Екінші сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің даму деңгейін зерттеу мақсатында А. Горчинскийдің "оқушының танымдық белсенділігі" әдісі бойынша диагностика қолданылды. Әдістеменің мақсаты: оқушылардың танымдық белсенділігінің ауырлығын бағалау

Бағалау критерийлері:

• танымдық белсенділіктің жоғары деңгейі: 10-12 балл;

• орташа деңгей: 6-9 балл;

• төмен деңгей: 5 ұпайдан төмен.

Екі сынып оқушыларының диагностикасының нәтижелері 3-қосымшада (2, 3 хаттама), сондай-ақ 2-кестеде көрсетілген.

Кесте 2. А.Горчинский әдістемесі бойынша мектеп оқушыларының танымдық белсенділік деңгейі

Диагностика нәтижесінде келесі мәліметтер алынды: екі сыныпта да танымдық белсенділіктің орташа деңгейі басым. Дамудың осы деңгейінде оқушылар  мұғаліммен ынтымақтастыққа мезгіл-мезгіл қатысады, тапсырмаларды орындауда қиындықтарға тап болады, оларға эмоционалды қатынасты жоғалтпайды, нақтылау үшін сұрақтар қояды және кеңес алғаннан кейін соңына дейін орындауға тырысады.

Танымдық белсенділіктің қалыптасуын диагностикалаудың алынған нәтижелері оқушылармен оны дамыту бойынша мақсатты жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Кесте 3. Зерттеудің соңғы кезеңінде танымдық белсенділіктің дамуын диагностикалау нәтижелері

Кесте 4. Оқушылардың танымдық белсенділігінің дамуын диагностикалаудың салыстырмалы нәтижелері

Салыстырмалы нәтижелер эксперименттік сыныпта математиканы оқуға танымдық белсенділік деңгейі жоғары балалардың көбеюінің сандық өзгеруін көрсетеді.

Мұғалімдерге математика сабақтарында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру мақсатында дидактикалық ойындарды жүйелі әрі мақсатты түрде қолдануды ұсынамыз. Сондай-ақ, әр ойын түрін сабақтың мазмұнына сәйкестендіріп, оқушылардың жас ерекшелігі мен қызығушылығын ескере отырып пайдаланған жөн.

Мақалада бастауыш сынып оқушыларының математика пәніне деген қызығушылығын арттырудың тиімді жолы ретінде дидактикалық ойындарды қолдану қажеттілігі негізделді. Ойын арқылы оқыту оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, логикалық ойлау қабілетін, өз бетінше әрекет ету, шешім қабылдау, топпен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыратыны дәлелденді. Тәжірибе нәтижесінде дидактикалық ойындардың оқу үдерісін жандандыратыны, балалардың пәнге қызығушылығын оятатыны және білім сапасын арттыратыны байқалды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Республикалық педагогтер съезі», 05 қазан, 2023,

https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-respublikalyk-pedagogter-sezine-katysty-595143

2. Қазақстан Республикасының «Білім» туралы Заңы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319_

3. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс: Энциклопедиялық анықтамалық / Бас ред. Б.Ө. Жақып. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2006 - 387 б

https://sozdikqor.kz/sozdik/?id=17

4. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 4-том. / Құраст.: Н.Әшімбаева, Қ.Рысбергенова, Ж.Манкеева және т.б. – Алматы, 2011. 752 б.

https://sozdikqor.kz/sozdik/?id=57