МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ӘДЕБИ ТАЛДАУ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

Абильдина Айгүл Нагашыбаевна

оқытушы, педагогика ғылымдарының магистрі

Жапсарбай Нұрдәулет Жандосұлы

Ы.Алтынсарин ат. Арқалық педагогикалық университеті

Аннотация: В данной статье рассматриваются пути формирования и развития навыков литературного анализа у школьников. Литературный анализ является важным средством развития критического мышления, творческих способностей и языковой грамотности учащихся. В статье анализируется эффективность таких методов, как выразительное чтение, групповая работа, проблемные вопросы, творческие задания и использование ИКТ.

Ключевые слова: критическое мышление, творческое развитие, школьники, языковая грамотность, методы обучения

Abstract: This article explores the ways of developing literary analysis skills among school students. Literary analysis is an essential tool for enhancing critical thinking, creativity, and language proficiency. The article highlights the effectiveness of various methods such as expressive reading, group work, problem-based questions, creative assignments, and the use of ICT in literature classes.

Keywords: literary analysis, critical thinking, creative development, school students, ICT in education

Қазақ әдебиеті – халқымыздың рухани байлығы мен тарихи жадының айнасы. Әдебиет сабағы мектепте тек көркем шығармаларды оқыту құралы ғана емес, сонымен қатар оқушылардың рухани дүниесін байыту, ұлттық құндылықтарға баулу және ойлау мәдениетін қалыптастыру жолы ретінде маңызды рөл атқарады. Сол себепті оқушылардың әдеби мәтінді терең түсініп, оны өз бетімен саралай алуына ықпал ету – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.

Көркем шығарманы талдау – оқушының тек білімін емес, дүниетанымын, көзқарасын, пікір айту мәдениетін қалыптастыратын күрделі әрі қызықты процесс. Әдеби талдау барысында оқушы шығарманың идеялық мазмұнын түсініп қана қоймай, кейіпкер бейнесін, автордың көзқарасын, көркемдік тілін саралай отырып, өмірмен байланыстыра алады. Бұл – олардың сыни ойлау қабілетін, тіл байлығын, шығармашылық әлеуетін дамытудың негізі.

Қазіргі заманда білім беру жүйесінде өзгерістер мен жаңашылдықтар енгізілуі – оқыту әдістерін де жаңартуды талап етеді. Әдебиет сабағында дәстүрлі талдаумен қатар, заманауи педагогикалық технологияларды, интерактивті әдістерді, шығармашылық тапсырмаларды, АКТ құралдарын пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырып, талдау дағдысын тиімді дамытудың алғышартына айналып отыр. Әдеби талдау — көркем шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын ашуға бағытталған танымдық іс-әрекет. Бұл үдеріс барысында оқушы тек мәтін мазмұнын түсініп қана қоймай, оны құрылымдық, тілдік, бейнелік және идеялық тұрғыдан саралай отырып, шығармада көтерілген мәселені өмірлік шындықпен байланыстырып түсінуге үйренеді. Әдеби талдау – оқушының тұлғалық дамуына ықпал ететін күрделі когнитивтік әрекет. [1]

Бүгінгі мектеп оқушысы – ақпараттық ғасырда өсіп келе жатқан жаңа буын. Сондықтан да әдеби талдау тек дәстүрлі оқыту әдістерімен шектелмей, қазіргі оқушының қабылдауына сай жаңаша әдіс-тәсілдермен, сыни және шығармашылық тұрғыдан ойлау қабілетін дамытатын бағыттармен жүзеге асуы тиіс.

Әдеби талдау – бір сәттік емес, жүйелі түрде қалыптасатын дағды. Ол оқушының оқу дағдысымен, мәтінді қабылдау қабілетімен, лексикалық қоры мен тіл байлығымен, өмірлік тәжірибесімен тығыз байланысты. Мұғалімнің міндеті – осы бағыттағы әлеуетті дұрыс арнаға бағыттау.[2]

Әдеби талдау дағдысын қалыптастыруға ықпал ететін педагогикалық шарттар мыналар:

-Оқыту мақсаттарының нақтылығы (Блум таксономиясы, құндылыққа бағытталған білім беру);

-Деңгейлік тапсырмалар жүйесін қолдану (репродуктивті, продуктивті, шығармашылық деңгейде);

-Пәнаралық байланысты орнату (мысалы, әдеби шығармадағы тарихи оқиғаларды тарих пәнімен байланыстыру);

-Құндылыққа бағдарланған сұрақтар қою (кейіпкердің таңдауы, адамгершілік ұстанымдары т.б.);[3]

- Рефлексия мен өзіндік талдау дағдыларын дамыту

Мәтінді мәнерлеп оқу — көркем шығарманың мағынасына бойлау мен эмоционалдық қабылдауды дамытудың негізгі құралы. Кейбір тұстарды рөлге бөліп оқу арқылы кейіпкерлер бейнесі оқушы санасында айқын қалыптасады. Бұл әдіс оқушыны тыңдаушыдан белсенді қатысушыға айналдырады.

Кейіпкерге мінездеме беру және салыстырмалы талдау:

Оқушыларға шығарманың басты және қосымша кейіпкерлерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын салыстыра отырып талдау жасау – олардың сыни пайымын қалыптастырады. «Егер сен кейіпкер орнында болсаң, не істер едің?» деген сұрақтармен терең талдау жасауға болады.

Шығарма желісіне негізделген проблемалық жағдаяттарды талқылау оқушының ой-өрісін кеңейтеді. Пікірталас кезінде оқушылар өз ойын нақты дәлелдермен жеткізуге, басқалардың пікірін тыңдап, құрметтеуге үйренеді.

Әдеби талдауда мұғалім тек ақпарат жеткізуші емес, оқушыны бағыттаушы, ой тудырушы, серіктес тұлға ретінде әрекет етеді. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі, әдістемелік шеберлігі, тіл байлығы – сабақтың сапасына тікелей әсер етеді. Сабақ барысында мұғалім оқушының қызығушылығын арттырып, оған сенім білдіруі керек. Әсіресе, «жасырын ойды» табуға итермелеу, автордың астарлы ойын сезіндіру, бейнелі тілдің әсерін жеткізу – терең әдеби талдаудың нәтижесі.[4]

Қорытындылай келе, әдеби талдау – мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың басты құрамдас бөлігі болып табылады. Әдеби шығарма оқушы санасында жанды, мәнді түрде қалыптасуы үшін, оны терең түсініп, мазмұндық-идеялық, тілдік-көркемдік тұрғыдан саралай білуі – аса маңызды. Бұл – оқушылардың сыни ойлауын, шығармашылық қабілетін, өмірлік ұстанымын қалыптастыратын тәрбиелік маңызы зор үдеріс.

Мақалада көрсетілген әдіс-тәсілдер — мәнерлеп оқу, көркемдік талдау, шығармашылық тапсырмалар, пікірталас, визуалды құралдар мен АКТ қолдану — әдеби талдау жұмысын жүйелі, тиімді жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, мұғалімнің кәсіби шеберлігі, оқушыға деген сенімі мен ынталандыру тәсілдері де бұл үдерістің табысты болуына ықпал етеді.

Әдебиет сабағы оқушыны жай ғана білім алушы емес, ойлы оқырман, танымшыл тұлға ретінде қалыптастыруы тиіс. Ол үшін мектептегі білім беру үдерісі қазіргі заман талаптарына сай, оқушыны қызықтыра отырып, оның жеке ойлау кеңістігін дамытуға бағытталуы қажет. 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Санат, 1999.  

2. Әдебиет. Жалпы білім беретін мектептің 5–11 сыныптарына арналған оқу бағдарламасы. – Астана: ҚР БҒМ, 2019.  

3. Көбеева Б.Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары// Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2020. – №5. – Б. 15–19.  

4. Жаманқұлова Г.А. Әдеби шығармаларды оқытуда жаңа әдістердің тиімділігі// Педагогика және психология. – 2021. – №3. – Б. 45–50.