М.Жұмабаев Шолпы өлеңіндегі шолпының тәрбиелік мәні

Қарағанды облысы Шет ауданы Білім бөлімінің

«Ақой жалпы білім беретін мектебі» КММ

Ғылыми жоба тақырыбы:

Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы өлеңіндегі шолпының тәрбиелік мәні, шолпының түрлері»

Секция: әдебиет

Бағыт:Алаш қайраткерлерінің рухани мұрасы-ұлт зердесі

Орындаған: Закирбекова Айдана

10 сынып оқушысы

Жетекшісі: Советхан.А

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

2023ж

Ақой ЖББМ 10 сынып оқушысы

Закирбекова Айдана Ержанқызының Мағжан Жұмабаев

«Шолпы» өлеңіндегі шолпының түрлері, тәрбиелік мәні»

тақырыбындағы ғылыми жобасы

Пікір

Ғылыми зерттеу жұмысында 10 сынып оқушысы Закирбекова Айдана Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңіндегі шолпының түрлері, тәрбиелік мәні қазақ халқының көне әшекей бұйымдарының түрлерімен танысып, ұзын әрі қолаңшаш қыздың көркі екенін зерттеуді мақсат еткен.

Ғылыми жоба кіріспе және негізгі мәселені қамтитын екі тарау мен қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттеуге түсіп отырған тақырыптың өзектілігі, қарастырылып отырған нысан жөнінде мағлұмат беріліп, ғылыми жобаның мақсаты және сол мақсатқа жету үшін қандай міндеттерді орындау керектігіміз көрсетілді. Ғылыми жобаны сәтті жазып шығу үшін қандай әдіс-тәсілдер қолданылғандығы айтылды. Сонымен қатар ғылыми жобаның теориялық және практикалық мәні қандай, жұмыс құрылымы қандай екендігі де сөз болды. Мағжан туралы толық мағұлмат беріп, келесі бөлімінде жалпы көне шашқа тағатын әшекей бұйымдарының түрлеріне шолу жасаған. Шашқа тағатын әшекейлердің түрін топтап, әр әшекейдің өзіндік қасиетін сипаттап жазған. Қазіргі заманда қыздардың шашқа тағатын бұйымдарының қолданылу аясын өзара салыстырып , өзіндік зерттеу жүргізген.

Ғылыми жұмысты оқи отырып, оқушының алдына қойған мақсатына жеткенін байқауға болады.

Пікір жазған: Советхан.А

Модератор санатындағы қазақ тілі мен әдебиеті

пәнінің мұғалімі

Мазмұны

1.Кіріспе ------------------------------------------------------------------------------- 3

ІІ.Негізгі бөлім

І тарау. Мағжан Жұмабаев «Жасымнан оқып,өнер қудым»

1.1 Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығы------------------------------

1.2. .Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңі--------------------------------------

ІІ тарау. Шолпының түрлері мен .Шолпының тәрбиелік мәні-------------

ІІІ.Қорытынды--------------------------------------------------------------------------

ІV.Пайдаланған әдебиеттер--------------------------------------------------------

Зеттеудің мақсаты: Бұл жұмыстың мақсаты-Мағжан Жұмабаевтың өмір сүрген кезіндегі тұрмыс-тіршілікпен, оның қалыптасу деңгейіне тоқталу және артына қалдырған бай мұраларының бірі «Шолпы» өлеңіне ұлттық тәлім -тәрбие тұрғысынан қарап психологиялық тұрғыдан сараптап бүгінгі күннің талаптарымен ұштастыру.

Мағжан Жұмабаевтың тәлім тәрбие саласындағы шығармаларына талдау жасап, оларды теориялық жағынан негіздеу.

Оқушының Мағжан шығармаларын оқуға деген, ұлттық рухани мұраларды насихаттауға деген ынтасын арттыру, асыл туындыларының тәрбиелік мәнін ашуға үлесін тигізу,шолпыны қазіргі күнделікті өмірде де тағу

Зерттеудің барыстары мен кезеңдері: Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңін оқып талдай отырып, Шолпының түрлерін анықтап, жасалу жолына тоқталып, зерттеу.

Ғылыми жоба кіріспе және негізгі мәселені қамтитын екі тарау мен қорытындыдан тұрады.

Кіріспеде зерттеуге түсіп отырған тақырыптың өзектілігі, қарастырылып отырған нысан жөнінде мағлұмат беріліп, ғылыми жобаның мақсаты және ол мақсатқа жету үшін қандай міндеттерді орындау керектігіміз көрсетілді.

Тәжірибесінің әдістемесі «Шолпының» тәрбиелік мәнін ұғыну болып табылады.

Зерттеудің жаңалығы, дербестік дәрежесі: Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» атты өлеңін кеңінен насихаттасақ, бұл ұлттық әшекей бұйымының қазақ қыздары арасында кеңінен қолданысқа енуіне себепкер болу,жол ашу

Зерттеу әдістері:

• Көркем әдебиеттерді зерделеу.

• Қарағанды облыстық мұражайынан және Бейнелеу өнері мұражайынан ақпарат жинау.

• Талдау, салыстыру, қорытындылау

• Сауалнама жүргізу

Қорытынды

Теориялық тұрғыдан талдау жүргізіледі.Шолпыны тек қана қыз балалар мен бойжеткендер тағады.

Қазақтың әжекей бұйымы шолпының сыңғыры қара ниетті күштерден сақтайды. Шолпы арқылы қыздың жасын, әлеуметтік тобын, қай жақтан екендігін аңғаруға болады.

Анатация

Цель исследования:

Цель этой работы в том, что Мағжан Жумабаев показел впразведений самые неповторимые народные ценности.Онв стихотвореней «Шолпы» доказал казахское народное ювелерное изделия и его роли в жизни

Новизна исследований

Агиторовать и пропогандировать стихвотвареные Магжана «Шолпы» и использовать народные украшение,показать кросату,впешнесть казашки.

Этапи исслерование:

При чтении спикшия М.Жумабаева «Шолпы» определить визы украшеним казахского народа,узнать путих,каккрасиво сделать украшения для девочек и исследовать как делает «Шолпы»

Методика исследований:

Понимать воссспитательное значение украшении «Шолпы»

Замосение

Сделан полный теореческий анализ

«Шолпы»носит толькодевочки и подростки.

Казахское народное украчение сбережет

Anatation

Purpose of the study:

The purpose of this work is that Magzhan Zhumabayev showed the most unique folk values. In the poem "Sholpy" he proved the Kazakh folk jewelry and its role in life

Research novelty

To agitate and propagandize the poems prepared by Magzhan "Sholpy" and use folk decorations, show the crosat, the appearance of the Kazakh woman.

Stages of exploration:

When reading M. Zhumabayev’s speech “Sholpy”, determine the visas of decorating the Kazakh people, find out how to make beautiful jewelry for girls and explore how “Sholpy” makes

Research methodology:

Understand the educational value of the "Sholpa" decoration

weeding

A complete theoretical analysis has been made

"Sholpy" is worn only by girls and teenagers.

Kazakh folk decoration will save

Анатация

Бұл жұмыстың мақсаты – Мағжан Жұмабаевтың халықтық құндылықтардың ең бір ерекшелігін танытқаны болып табылады. Ақын «Шолпы» өлеңінде қазақтың халық әшекейлері мен оның қыз б

ғұмырында алатын орнын дәлелдеген.

Зерттеу жаңалығы

Мағжан атамыздың «Шолпы» өлеңін насихаттау және халықтық әшекейлерді пайдалану, қазақ әйелінің келбетін жаңа заманмен ұштастыра отырып көрсету.

Барлау кезеңдері:

М.Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңін оқи отырып, қазақ халқының қыз бала тәрбиесіне аса мән беретіндігін анықтап, қыздарға әдемі әшекей бұйымдарын жасауды және «Шолпының» қалай жасалатынын үйрету

Зерттеу әдістемесі:

«Шолпы» әшекейінің тәрбиелік мәнін түсіну және өлеңге толық

теориялық талдау жасалды «Шолпыны» тек қыздар мен жасөспірім қыздар тағады.

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі: Ел Президенті Қасымжомарт Кемелұлының Қазақстан халқына арнаған жолдауында негізгі міндеттерінің бірі – ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені дамыту деп атап көрсетті. «Білім туралы» заңда «халықтық тәрбиенің өзекті мәселелерінің бірі ұрпақтар арасындағы байланысты сақтау, оны үзбей атадан балаға ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдыру, оны жастардың молынан игеруі, бойына сіңіруі сөйтіп күнделікті қажетіне жаратуы болып табылады»-делінген.[1,3 бет]

Қазіргі таңда ғалымдар қазақ халқының рухани мұрасын,ұлттық педагогикамен психологияға байланысты асыл қазыналарын жоғары деңгейдегі ғылыми теориялық бағытта талдап, зерделеуде.Осы бағытта зерттеген ғалымдарымыздың қатарына Балтабаев М.Б,Қалиев С.Қ,Бержанов Қ.Б,Ұзақбаев С.А,Құнантаева т.б еңбектерін жатқызуға болады. «Қазақ тәлім тәрбиесі» 1995 ж, «Қазақ психологиясының тарихы» 1996 ж, т.б еңбектердің қазақ елінің тәлімдік мұрасын насихаттауында маңызды.

Халықтық сана-сезіммен пікірлерді, ұрпақтан- ұрпаққа жеткізуде Ж.Айтматовтың, А.Байтұрсыновтың, Ш.Құдайбергеновтың, М.Дулатовтың, М.Дулатовтың, М.Жұмабаевтың т.б бай мұрасын ұлттық мәдениетімізге қайта оралуы жастарда ұлтжандылықты қайта қалыптастырудың көрінісі.

Көп адам дүниеде бой алдырған,

Бой алдырып аяғын көп шалдырған.

Өлі дене сыйама ойлаңдаршы,

Өлмей тұрып артына із қалдырған деп Абай атамыз айтқандай дауылпаз ақын Мағжан Жұмабаевтың өмірден өз орынын анық тауып, артына өшпес із қалдырғаны баршамызға аян. Мағжан- поэзия әлеміндегі жарық жұлдыз, қайталанбас құбылыс.Оның қуатты, бойға жігер, жүрекке от беретін рухты үні, ізденістері мен жаңашылдығы қазақ әдебиетін ХХ ғасырдың басында-ақ Еуропа, орыс әдебиетінің биік денгейіне көтерді. «Өлеңді музыкаға айналдынған, дыбыстан сурет тұрғызған, сөзге жан бітірген, жаңа өлшеулер шығарған» Мағжанның осындай қасиеттерін, ішкі шығармашылық құдіретін жұрттан бұрын байқаған әрі жоғары бағалаған Мұхтар Әуезов: «Мағжан мәдениеті зор ақын.Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда бұл бір заманның тігіннен асқандай, сезімі жетілмеген қазақ қауымына ертерек бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз-Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін» деп жазды.

Мағжанның маза махаббат тақырыбында арналған лирикасы- аса көркем мұра.Табиғатынан жаны сұлу сыршыл ақын адамның ең асыл сезімін жеткізуге келгенде ғажап шеберлік танытады. «Сүй,жан сәулем», «Сен сұлу», «Жұлдызды жүзік,айды алқа қып берейін», «Шолпы», т.б өлеңдерінде Мағжан адамға тән осынау ұлы сезімді аса биікке көтере жырлайды.Оның лирикалық ақын екені де баршаға аян.Лирикалық өлеңдері де өте мол.

Қазіргі таңда Мағжан жырлары кеңінен насихатталуда.Мектеп бағдарламасынан да білеміз.Мағжанның «Шолпы» атты өлеңінде қазақ

қызының өн бойына жарасқан әшекей бұйымдарының бірі-шолпының өте таза шынайы суреттелуі байқалады.

Зерттеу обьектісі: Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңі

Зерттеу міндеттері:

Мағжан Жұмабаевтың тәлім тәрбие саласындағы шығармаларына талдау жасап, оларды теориялық жағынан негіздеу

Оқушының Мағжан шығармаларын оқуға деген, ұлттық рухани мұраларды насихаттауға деген ынтасын арыттыру, ақыг туындыларыныңтәрбиелік мәнін ашуға үлесін тигізу.

І тарау. Мағжан Жұмабаевтың «Жасымнан оқу оқып,өнер қудым»

1.1 Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен қызметі- Мағжан Жұмабаевтың қазіргі Солтүстік Қазақсан облыс, ақынның өз атымен аталатын ауданда, аймақтағы мыңнан астам шағын айдынның бірі-Сасықкөл жағасында 1893 жылы маусымның 25-і күні дүние есігін ашты.

Жас кезінде қай адам өз жанынан өлең шығаруға құмартпайды.Желбастыққа салынбаса да жел сөзбен әуестенушілік жағынан Мағжан құрбы-құрдастарынан қалыспағанға ұқсайды. Дегенмен, өлен-жыр есігінің босағасын шыңдап аттап, тәуекел етуі- 1910 жыл. Шығыс Қазақстанның Зайсан ауданында үш жыл шамасында мұғалімдік құрып, сол жақтан атақты «Оян қазақ!» атты өлеңдер жинағын бастыруға дайындапала келген Міржақып Дулатовпен танысуға, жас ұстазынан орыс тіліне жаттығып,ұлы орыс классикасымен ауыздануды,Абай өлеңдері уызынан қанып ішуі, Омбыда «Бірлік» атты жастар қоғамы құрылып, сол қоғамның «Балапан» атты қолжазба журналына редактор боп сайлануы Уфадағы әдеби орта, медрессе «Ғалияда» сабақ беретін татар жазушысы Ғалымжан Ибрагимовпен жиі ұшырасуы,жаңадан бас құрап ұйымдаса бастаған әдеби ортаның жалындап тұрған жас талапқа жәрдемдесуі,-осының бәрі темірқанат балапан таланттың қауырсыны тез жебеленіп, «Шолпан» атты (1912) тырнақалды жинағының басылып шығуына себепті. .[1,12 бет]

Жас Мағжан Абайға еліктеді, өзін Алтын Хакім атаған ақынмен бір тақырыпта өлең сөз жарастырып та көрді.(«Жазғытұры», «Күз»).Сонымен біргге бұл кездегі қоғамдық ойдың ұлттық сипаты, орысимпериализмінің отаршылдық езгісіне қарсы күрес әсіресе қазақ поэзиясы мен публицистикасында айқын , ашық басым сипат ала бастағаны мәлім.Осы ағымның ең көрнекті, жаңа өрнекті бастаушыларының бірі Мағжан Жұмабаев болды. Алғашқы жинағының өзі ұлтшылдық сипат (ұлтжанды, ұлттық деген мағынада) алса, мұның өзі тек кітап сөзіне еліктеуден тумаған. Мағжанның бірден ұлт ақыны боп қалыптасуына өмірдің өзі әсер етті. [5. 264]

1.2. Мағжан Жұмабаевтың «Шолпы» өлеңі

Сылдыр, сылдыр, сылдыр...

Қанымды қайнатты құрғыр

Шық-шық жүрекке тиеді.

Құлпыра талқанбоп сыңғыр

Сылдыр,сылдыр,сылдыр...

Өзекті өртеді құрғыр.

Әдейі іргеден жүреді

Сұлу қыз санадан солғыр!

Сылдыр,сылдыр,сылдыр...

Жүректі жандырды құрғыр.

Кеудені кернеді жалын,

Сәулем,періштем, тез кір!

Сылдыр,сылдыр,сылдыр...

Есімнен ауырды құрғыр.

Лебізіңнен еріп барамын,

Жаным-ай,жақында қол бер!

Сылдыр,сылдыр,сылдыр...

Талдым,қалды сүлдер

Сыбырға айналды сылдыр,

Сылдыр,сылдыр,сылдыр... [3;49бет ]

II тарау .Шолпының тәрбиелік мәнін ұғыну

Шолпының маңыздылығы

Бұрынғы кезде ата - бабаларымыз қыз баланы қорғап, періштедей аялаған. Қыз баланы кішкентайынан әдепті, инабатты етіп тәрбиелеген. Дана халқымыз бойжеткендерін пәле - жаладан, жамандықтан аулақ ұстап, сақтандырған. Осының бәрі қыз баланың қасиетін биіктетіп, сұлулық бастауына көтерілуіне жол ашады. Ерте замандағы Қыз Жібек, Баян сұлу, т. б. қазақ қыздары ерекше сұлу болған. Себебі, олар өз сұлулықтарын сақтап, қос бұрымын бұландатып жүрген.Қымбат әшекей бұйымдарды (сырға, жүзік, сақина, білезік, алқа, тұмар, шолпылар) қалай тағу қажет, оның өзіндік қатаң қағидасы бар. Соның бастыларының бірін талдап түсіндірсек, қазақ қыздарының басына үкілі сәукеле киіп, құлағына алтын сырға тағуы, саусағына сақина, білегіне білезік киюі, беліне белдік буынып, шашына шолпы қадауы олардың парасатының биіктігін, эстетикалық талғамының жоғарылығын танытады. Кейде бұрымға тағылған шолпы мен шашбаулардың салмағы үш келіге дейін жеткен, сөйтіп ол қыздардың жүрісі мен бойын тік ұстау мәнерін қалыптастырған. Сонымен қатар, шолпы бойжеткеннің бойында ойлылық, зерделілік, биязылық тәрізді қасиеттерді қалыптастырады.

Шолпының тәрбиелік мәні де зор. Жас қыздарға аналары: «Секеңдеп қатты жүруге болмайды. Шолпыңның сылдырлаған дауысы қатты естілсе, сені әдепсіз қыз екен деп айтады» деген сияқты тәлім – тәрбие беріп отырған.Бойжеткен қыз баланың жүрісін, қимылын түзеу үшін қоңыраулы шолпыны бұрымына таққан. Содан қоңыраулы шолпы таққан қыз бала үй арасында жүргенде, жүгіргенде, күлгенде ол сыңғырлап дыбыс беріп, үйдегі үлкендер қалжыңын қойып, әдеп сақтаған, бойжеткен жұрт назарын өзіне аударғанына ұялып, жүгіріп, секіруін тиған. Шолпыны қыздарға мезгілсіз жүрмеуі үшін де тағып қояды. Өйткені, кешкілік оның сыңғыры қыз баланың әлі далада қыдырып жүргенін жан - жағындағыларға «хабарлап» тұрады деп санаған