ӨМІРДІҢ ЭКОЖҮЙЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕР МЕН АЛУАНТҮРЛІЛІГІ. БИОГЕОЦЕНОЗ-БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ.АНТРОПОГЕНДІ ФАКТОРЛАР.

БИОЛОГИЯ
Орта білім мекемелерінің 11-сынып оқушылары үшін оқулық
1-басылым
Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру
министрлігі бекітген

«SHARQ» БАСПА
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ-АКЦИОНЕРЛІК
КОМПАНИЯСЫ БАС РЕДАКЦИЯСЫ
ТАШКЕНТ – 2018

УӮK 57(075.3)=122
КБК 28.0я721
Б – 56

Авторлар:
A.Ғафуров, A. Aбдукаримов, Ж.Талипова, О.Ишанкулов,
М. Умаралева, И. Абурахманов.
Пікір жазғандар:
Қ. Сапаров
– Биология ғылымдарының докторы, профессор;
M. Эргашева – A. Авлони атындағы ХББҚҚДБЖОИ доценті,
биология ғылымдарының кандидаты;
Б. Рахимова – Ташкент қаласы Юнусабад ауданындағы
105-санды жалпыбілім мектебінің биология
оқытушысы.

Б – 56

Биология: Жалпы орта білім мектептерінің 11-сыныбы үшін
оқулық: 1-басылым /Авторлар: A.Ғафуров, A. Абдукаримов,
Ж.Талипова, О.Ишанкулов, М. Умаралиева, И.Абдурахманова.
– T.: «Sharq», 2018. – 240 б.
ISBN 978-9943-26-809-8

УӮK 57(075.3)=122
KБK 28.0я721

Республика мақсатты кітап қоры есебінен басылды.

ISBN 978-9943-26-809-8

© A. Ғафуров, A. Aбдукаримов, Ж. Талпова, О.Ишанклов,
М.Умаралиева, И. Абдурахманова.
© «Sharq» баспа –шығармашылық акционерлік
компаниясы Бас редакциясы, 2018.

СӨЗ БАСЫ
Қазіргі кезде адамзат әлемінде тұрған маңызды міндеттер табиғаттағы
биологиялық түрлілікті асырaу, экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету,
глобалдық климат өзгерістердің кері әсерін жұмсату саналады. Адам саламаттығына қатер төндіретін аллергиялық, жұқпалы және эпидемиологиялық
аурулардың алын алу, ауыл шаруашылығын модернизациялау мен жедел
дамыту, экологиялық таза өнімдер істеп шығаруды кеңейтіру, суарылатын
жерлердің мелиорациялық жағдайын және де жақсылау, су және басқа ресурстарды үнемдейтін заманауи агротехнологияларды іс жүзіне асыру қажет. Ауру мен зиянкестерге шыдамды ауыл шаруашылығы егіндерінің жаға
түрлерін және жоғары өнімділікке ие жануар заттарын жарату қажет. Осы
міндеттерін орындау бүгінгі күнде орта мектепте білім алып жақан, келешекте жоғары маман болуына бел байлаған жастар міндетіне жүктеледі.
Аталмыш проблемларды сәтті шешуде медицина, табиғатты қорғау және табиғи байлықтардан ақылмен пайдаланудың теориялық негіздері болған биология пәнінің заңылықтары, пән жаңалықтары мен қолға енгізген жетістіктерді үйрену және практикада қолдау аса маңызды білдіреді.
Әрбір тұлға табиғат пен оның құрамды бөліктері, қоршаған-ортаға
сақтықпен тиімді қатынаста болуы, табиғи байлықтарды асырау, көбейту,
тірі организмдердің Жер жүзіне тарқалуы, дамуы, олардың жасау ортасына
қалыптасуы, қоршаған орта мен басқа тірі организмдермен өзара қатынас­
ытары, ғаламшармыздағы өмірге қатер тудырушы факторлар және оларды
жою шараларына тиісті биологиялық заңдылық пен теорияларды үйрену
мүмкін. Аталмыш білімдер экологиялық мәдениетті құраудың негізі болып
саналады.
Осы оқулық орта білім мекемелерінің мемлекеттік білім стандарттарының талаптары негізінде дайындалған. Оқулық мазмұны 10-сыныпта оқытылған биология оқу пәнінің логикалық жалғасы болып, 11-сыныпта өмірдің
биогеоценикалық және биосфера дәрежесіндегі жалпыбиологиялық заңдар,
органикалық әлем филогенезін үйренуге арналған. Тақырып мазмұнын
мұқиятпен оқып шығып, онда пайдаланылған шартты беліглер негізінде
берілген тапсырмаларды орындаудың келешекте тұлға ретінде қалыптасуы,
ғылыми көзқарасты кеңейтіру және экологиялық ойға ие болуларыңа мүмкіндік жаратады.
Тәуелсіз Өзбекстанның кемелдікке ұмтылушы перзент негізінде пән негіздерін терең меңгеріп, келешекте биологиядан иелеген компетенцияларыңа негізделген халде маман (кәсіп) таңдап, тәуелсіз өмірде өз орындарыңды табуларыңа сенеміз.
3

I ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӨМІР
I тарау мазмұнымен танысып, Сен:
 тірі организмдердің жүйелі түзілісі, негізгі ерекшеліктері мен
маңызын мінездей алуларың;

биологиялық жүйелердің иерархиялық түзілісі мен жалпы жиынтықтарының қасиеттерін түсіндіре алауларың;

экологиялық міндеттерін талдау жасай алуларың;

тірі организмдер түзілу дәрежесінің өзіне тән қасиеттерін өзара салыстыра алуың қажет.
1-§. БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР. ЭКОЛОГИЯ – БИОЛОГИЯЛЫҚ
ЖҮЙЕЛЕР ТУРАЛЫ ПӘН
Тірек білімдеріңді қолдаңдар. Алдыңғы сыныпта үйренген білімде­
ріңнен пайдаланып, жердегі өмірдің түзілу дәрежесін есте. Өмірдің
әр бір дәрежесінің түзілу және фукнционал бірлігін анықтаңдар.
Өмірдің әрбір дәрежесінде қандай биологиялық үдерістер болады?

Адамзат пайда болғаннан бастап қоршаған-орта, өсмдіктер мен жануарлар әлемі, табиғатта ұшырайтын жағдайлармен үдерістердің сыр
лы жақтарын үйренген. Олардан келесі өмірде пайдалану тұрғысынан
алғашқы тәжірибелерге ие бола бастаған. Алғаш табиғатта ұшырайтын жағдайлар мен үдерістердің өзіне тән жақтары бойынша айрықша
мәліметтер топталған. Өсімдіктер мен жануарлар әлемі, табиғатта ұшырайтын жағдайлар мен үдерістердің белгісіз жақтары үйренілген. Сол
негізде адамның санасы дамыған, логикалық тұрғыдан пікірлей алуы
арқылы табиғаттағы өмірдің маңызы, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі мезгілді қалыптасулары, табиғатта ұшырайтын түрлі жағдайлар мен
үдерістерді түсіндіру мүмкіндігі жүзеге келген.
Адамның табиғат пен оның құрамды бөліктеріне болған қатынасы және
табиғаттағы жағдайлар, үдерістердің маңызын үйренуі ғылыми тұрғыдан
білудің негізін құраған. Ғылыми тұрғыдан білу адам ой-санасының жоғары
дәрежесі болып, ғылыми-жаңалықтар, алдын белгілі болмаған өсімдіктер4

мен жануарлардың құрылымы өмірлік үдерістер, заңдар мен заңдылықтарды жаратуға бағытталған болады. Сол негізде адам өзін қоршап тұрған
ортаны үйрену нәтижесінде жерде жасайтын организмдер, олардың өміріне
әсер ететін факторлар жөнінде ғылыми мәліметтер жүзеге келеді.
Көне дәуірде ғылыми білімдердің бірінші пішіні табиғат пәлсапасы
еді. Табиғат пәлсапасының объекті табиғатта ұшырайтын жағдайларды үйрену есептелген. Табиғат пәлсапасы табиғат туралы мәліметтерді
топтап, XVI–XVII ғасырларда жанды және жансыз табиғат жөніндегі
тәуелсіз пән – табиғаттанудың қалыптасуына мүмкіндік жаратады. Taбиғаттану пәні негізінде үйрену объекті, арнаулы зерттеу методтарына
байланысты пәндердің мамандандырылғаны өмірге келеді.
Биологияның үйрену объекттері табиғаттың тірі материясы немесе организмдер болып табылады. Биология тірі материяның құрылымы, олардың
өмірдегі қызметі, анорганикалық табиғатпен өзара байланысын үйренеді.
Тірі материяның жүйелі құрылымы. Tірі табиғат дүниесі біртұтас
түрдегі, құрылысы тұрғысынан түрлі күрделілік дәрежесіне ие биожүйелерді өзіне қамтып алады.
Биологиялық жүйе (биожүйе) – өзара байланыс және өзара әсер көрсететін, белгілі функцияны орындайтын, даму, өз-өзін құру және қоршаған ортаға қалыптасу қабілетіне ие биологиялық объекттерді өзінде
бірлестіреді.
Mәселен, гүлді өсімдіктер тамыр, пая, жапырақ, гүл және жеміс сияқты органдардан құралған биологиялық жүйе. Өсімдік – бірбүтін организм, оның барлық вегатив және генератив органдары өзара байланыста
болып, өсімдіктің көбеюі мен сыртқы ортаға қалыптасуын қамтамасыз
етеді. Бұл организм дәрежесіндегі биологиялық жүйе саналады.
Шөл түрлі бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік пен жануарлар популация­
ларынан тұратын биологиялық жүйеге мысал бола алады. Шөлде жасайтын әртүрлі түрлердің популяциялары да бір-біріне әсер көрсетіп, олардың ортадағы тұрақтылық пен дамуды қамтамасыз етеді.
Биологиялық жүйелердің иерархиялық құрылымы. Тірі жүйелердің
әр түрлілігі бір-біріне байланысты, өзара байланыста болған дәрежелері иерархиялық құрылымнан тұрады. Өмір құрылымының ірі дәрежелері өзінде кіші дәрежелерді құрамды бөлік негізінде сәйкестендіріледі
де әрбір құрылым дәрежесінің өзара әсері көлеміне тәуелді түрде жалпы заңдылықтарға мойынсұнады, олардың өзара әсері негізінде жалпы
5

жиынтықтарының қасиеттері пайда болады. Биосфера өзінде жердің тірі
организм тарқалған қабығы негізінде ғаламшармыздағы барлық биогеоценоздарды қамтып алады. Биогеоценоз өз кезегінде экологиялық тұрғыдан
бірін-бірі толықтыратын түрлі популяциялардан құралған. Популяциялар
болса, ұрпақтары үнемі алмасып тұратын индивидтерден құралған. Индивидтер бүтін организм болып, олар органдар жүйелерінен, органдар жүйе­
лері органдардан, органдар маталардан, тоқымалар клеткаларынан тұрады. Тірі организмдердің ең кіші бірлігі клетка саналады. Клетка жеке бір
клеткалы организм негізінде де, сондай-ақ, көп клеткалы организмнің бір
бөлігі негізінде барлық өмірлік жиынтықтарды анықтайды. Клетка үнемі
болуы шарт болған органоидтардан, құрамы болса анорганикалық заттар
мен макромолекулалардан құралған. Клеткада баратын өмірілік үдерістер
олардың құрамындағы макромолекуларлардың өзара әсеріне байланысты.
Өмір дәрежелерінің бірі екіншісіне негіз болып, кейінгі дәрежені жүзеге асырғандығы себепті, иерархиялық (баспалдақ көрінісіне ұқсас)
құрылым атын алған.
Сөйтіп, табиғи объекттер мен олар ортасындағы өзара байланыс көлемі
және әсер шеңберіне қарағанда әр түрлі. Оларды үйрену үшін биологияның
түрлі бөлімдері жеке жандасулар мен зерттеу әдістерін істеп шыққан.
Биологиялық жүйелер бір-бірімен келіп шығуы тұрғысынан, бәлкім
олар ортасында өзара әсер арқылы жүзеге келетін, сондай-ақ, сыртқы ортамен қатынастар да тығыз байланысқан.
Биологиялық жүйелер табиғаттың тарихи даму нәтижесі саналады.
Олар өзін-өзі басқару, даму, көбею, құрамды бөлімдер ортасында өзара
әсерінің тұрақтылығы мен балансының пайда болуымен әрекеттенеді.
Табиғатта тарихи өркендеу нәтижесінде жүзеге келген биожүйе балансының бұзылу экологиялық жүйелер структурасының өзгерісіне кейбір
жағдайларда олардың өліміне алып келеді.
Taбиғат пен қоғамның тұрақты ынтымақтастығы үшін қоршаған-ортаны қорғау, экологиялық басқару, қоғам мен табиғат ортасындағы байланыстарды тәртіпке салу проблемасы пайда болғанда, бұл адамзат келешегі үшін маңызды болып есептелінеді. Адамзат қоғамның барлығы мен
дамуы өмір мен табиғаттың, табиғи қоғам мен тізімдердің даму заңдарын
терең аңғару негізінде қалыптастыру керек.
Экология пән негізінде. XX ғасырдың бастарында биология пәні оның
жаңа тармағы – экология жүзеге келді. Бұл пән жоғарыда келтірілген про6

блемаларды шешуде ғылыми негіз болып қызмет етеді. «Экология» (юнонша «oikos» үй, баспана, «logos» – пән, білім беру) атауы бірінші рет пәнге
1866 жылда неміс ғалымы Ernest Gekkel тарапынан енгізілген.
Экология кейбір индивидтердің дамуы, көбеюі, жасауын, популяция
мен қоғамдардың құрамы және өзгерістерді жасау ортасына байланысты
түрде үйренеді.
Экология – организмдердің өзара және қоршаған ортамен байланыс­
тары жөніндегі пән. Алғашқы басқышта экология организмдердің өзара
әсерін үйренетін пән болған. Қазіргі кезде оның өкілетті шеңбері сезілерлі дәрежеде кеңейді. Организмдерден тыс, популяция, биоценоз (қоғам),
биогеоценоз (экожүйелер) мен биосфераны өз ішіне алады.
Соңғы жылдар барысында ол мәліметтерді мақсатты жиып, адамзат,
адам қызметінің барлық салалары – ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, экономика және саясат, білім, саламаттықты сақтау мен мәдениетке қарағанда өз
әсерін күшйтіруде. Экологиялық білімдер негізінде табиғатты қорғаудың
өнімді жүйесі мен табиғатты ақылды басқаруды қалыптастыру мүмкін.
Экология алдындағы міндеттер әр түрлі:
– Әр түрлі организм топтарының қоршаған орта фокторлары мен қатынас заңдылықтарын үйрену;
– Биологиялық ресурстардан орынды пайдалану, адам қызметі әсерінде табиғат өзгерістерін алдыннан көре алу, табиғатта болып жатқан
үдерістерді басқару жолдарын үйрену;
– зиянды жәндіктерге қарсы күресудің биологиялық әдістерін жарату;
– өнеркәсіп кәсіпорындарда шығынсыз технологияны істеп шығу
және оны ұсыну;
– организмдердің құрылымы, өмірлік қызметі мен әрекетіне қоршаған
ортаның әсерін үйрену;
– тірі организмдердің қоршаған ортаға қалыптасудың экологиялық механизмдерін үйрену;
– түрдің түрлі популяциялардағы индивдтер санының өзгеруіне қарағанда сыртқы ортаның әсерін үйрену;
– биосферада болатын үдерістердің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында оларды зерттеу;
– тұлғаның иелейтін мамандығы мен жасынан тыс оларда экология­
лық көзқарасы, сана-сезімі мен ойлауы және экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
7

Экологиялық мәдениет адам мен табиғат арасындағы қатынастарға қарағанда жандасулар негізінде пайда болады. Экологиялық мәдениетке қоғам
мен табиғат арасындағы байланыстарды сәйкестендіруге қаратылған экологиялық білім, экологиялық сана мен экологиялық қызметтің бірлігі негізінде
қаралады. Ғаламшармыздың қазіргі экологиялық жағдайы табиғатта және де
жақын байланыста болуды талап етеді. Бұл қоғамымыздың әрбір мүшесінен
кең экологиялық білім, болмаса табиғатқа жаңаша қатынасты дамыту, табиғат пен қоғамның тұрақтылығын қамтитын факторларды іздеуге негізделген экологиялық көзқарасты қалыптастыруын талап етеді.
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: ғылыми дағды,
биожүйе, экология, биогеоценоз, ұйымдар, биоценоз, экоқұрылмдар, биосфера.
Білімдеріңді қолдаңдар.
1. Биологиялық жүйеге анықтама беріңдер.
2. Иерархиялық қағидатқа мойынсұнған халде, жанды материаны құрау
дәрежесін белгілеңдер.
3. «Биоценоз», «биогеоценоз», «биологиялық жүйе» ортасындағы айырмашылықты анықтаңдар.
4. Экологияның заманауи анықтамасын айтыңдар.
5. Экология қандай міндеттерді шешуі тиіс?
6. Өмірдің құрылым дәрежесін оларды үйренетін пәндермен топтастырыңдар. Өмірдің құрылым дәрежелері; 1) биосфера; 2) организм 3) молекула; 4) клетка; 5) популяциялар; 6) тоқыма; 7) биогеоценоз. Биологиялық пәндер: а) ботаника; b) экология; c) ситология; d) анатомия;
e) молекулалар биологиясы; f) физиология; g) гистология; h) зоология.
Өз пікірлеріңді баяндаңдар.
1. Анық мысалдар негізінде заманауи адам үшін экологиялық білімдер қажеттігін түсіндіріңдер.
2. Адамның өнеркәсіп, істеп шығару, ауыл шаруашылық қожалығы, транспорт алаңы мен табиғатты қорғауда қоршаған ортаға тиісті білімдерден
пайдалануға мысалдар келтіріңдер.
3. Экология тек қана пән, сондай-ақ жаңа тұрмыс жағдайы мен өмірдің жаңа
көрінісі де, деген пікір бар. Оның мағынасын түсіндіріңдер.
Өз бетінше орындау үшін тапсырмалар. Кестені толтырыңдар.
Өмірдің құрылымдық
дәрежесі
Молекула
8

Құрамды бөлімдері

Осы дәрежеде
ұшырайтын үдерістер

Клетка
Организм
Популяция
Биогеоциноз
Биосфера
Төменде берілген объекттердің құрылымдық дәрежесін анықтаңдар.
Объекттер
Жүрек, бауыр, өкпе
Цитоплазма, хлороплацтар, ядро
Жапырақ, тамыр, пая
Қоян
Дельфиндер додасы
Жер ғаламшары мен ондағы өмір
Хромопротейндар
Шөл
Қан айлану жүйесі
Хромосома мен гендер
Aмиоба, инфузория

Құрылымдық дәрежесі

2-§. ЭКОЛОГИЯНЫҢ ДАМУЫ, БӨЛІМДЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
Tірек білімдеріңді қолдаңдар. Не үшін адамға айналадағы орга­
низм­­дердің өміршеңдігі жөніндегі білімдер қажет деп ойлайсыңдар?
Бұл білімдерден қай жерде пайдаланылады? Қандай экологиялық
проблемаларды білесіңдер? Не үшін қоғамның әр бір мүшесі эколо­
гиялық білімдерге ие болуы керек?

Өсімдік пен жануарларға қоршаған орта факторларының әсерін үйрену жөніндегі алғашқы пікірлер ежелгі юнон философы ғалымдарының
ғасырларында көрініс тапқан. X–XII ғасырларда Ора Азияның ұлы ғұламалары әл-Xoрезми, әл-Фараби, Абу Райхан Беруни, Ибн Сино ғасырларында Жердің құрылымы, дәрілік өсімдіктер, жануарлардың жасау орындары жөнінде мәліметтер берілген. Захириддин Мұхаммед Бабыр өзінің
«Бабырнама» атты тарихи шығармасында Орта Азия мен Үндістанның
9

түрлі өсімдік пен жануарларды, олардың тарқалуы, көбею дәуірлері
жөнінде көптеген мәліметтер келтірген.
Тірі организмдердің жасау ортасын терең үйрену XIX–XX ғасырларда
басталды. Қоршаған ортаның жанды организмдер өміріне әсерін үйретуді неміс ғалымы Александар Гумболд бастап берді. Ол бірінші болып
өсімдіктер өмірінде орта факторларының маңызын үйренеді. XX ғасырдың бастарында ботаника, зоология мен басқа табиғи пәндерде экология
бағыты қалыптасты. Жай ғана табиғатты үйренуге экологиялық жандасу
үлкен маңызға ие бола бастады. Бір қатар мемлекеттерде экологиялық
проблемаларды кең қамтып алушы шығармалар басылды. Экологияның
дамуында ағылшын ғалымы A.Tенсли қалыптастырған экожүйе консепциясы мен орыс ғалымы В.Н.Сукачев ілгері сүрген биогеоценоз теориясы
маңызды орын иелейді.
XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап адамның табиғатқа әсерінің
күшеюі себепті экологиялық проблемалар аса қажетті маңызға ие бола
бастады, «экология» атауы да кеңірек мағынада қолданыла басталды.
Экология бөлімдері. Экология биологиялық құрылымдар түріне қарап төмендегі бөлімдерге ажыратылады: аутекология (факториалдық экология), демакология (популяциялар экологиясы), синекология – (ұйымдар
экологиясы), биогеоценология (экожүйелер экологиясы), глобал экология
(биосфера экологиясы), эволюциялық экология, тарихи экология (1-сурет).
Aутекология организмдердің сыртқы ортамен байланыстары, мәселен
өмірлік циклі, ортаға қалыптасуындағы мінез-құлқы сияқтыларды үйренеді.
Детокология – популяциялар экологиясы, популяцияға индиведтер
санының өзгеруі, популяциядағы топтар ортасындағы қатынастарды үйренуші бөлім. Демокология шеңберінде популяциялардың қалыптасу
жағдайлары үйреніледі. Демокология сыртқы ортаның әсері астында индивидтер санының өзгеру себептерін үйренеді.
Синекология – әр алуан түрге тиісті организмдер ұйымдарының өзара және сыртқы ортамен қатынастарын үйренеді. Мұнда кейбір аймқатарда жасайтын микроорганизмдер, өсімдік, жануар түрлерінің әр алуандығы, тарқалуы, олар арасындағы бәсекелестік пен басқа экологиялық
проблемалар үйреніледі.
Биогеоценология – биогеоценоздардың құрылымы мен еркешеліктерін үйренеді.
Эволюциялық экология – ғаламшармызда өмірдің пайда болуымен
бірге экологиялық жүйелердің өзгерісін, биосфера эволюциясына адамның әсерін үйренеді. Эволюциялық экология палеонтологиялық мәлімет10

терден және қазіргі заман экологиялық жүйелері жөніндегі мәліметтерден пайдаланып ежелгі экожүйелерді теориялық реконструкциялау (қайта
жаратуға) әрекет етеді.
Тарихи экология – адамзат цивилизациясы мен технологиясы дамуы
нәтижесінде неолит дәуірінен қазіргі дәуірге дейін болған экологиялық
өзгерістерді үйренеді.
Бұдан тыс, бұл пәннің ғаламшармыз табиғатындағы айрықша зоналарды үйренуші бөлімдері бар. Мәселен, орман экологиясы, шөл экологиясы, батпақ экологиясы, көл экологиясы және т.б. Кейде экологиялық
организмдер мен қоршаған орта арасындағы қатынастардың жалпы заңдылықтарын үйренетін жалпы және бірнеше ерекше бөлімдерге: өсімдік-

Аутэкология
Синэкология

Адам
экологиясы
ЭКОЛОГИЯ

Демэкология

Өнеркәсіп
Tарихи

экология

1-сурет. Экология бөлімдері.
11

тер экологиясы, жануарлар экологиясы, микроорганизмдер экологиясы,
балықтар экологиясы, сүтқоректілер экологиясы мен басқаларға ажыратылады. Экологияда көптеген практикалық бағыттар да бар. Ландшафттар экологиясы адам қызметі мен табиғатын жақсы басқарумен байланысты экологиялық өзгерістерді болжамдау үшін ғылыми негіздерді
істеп шығарумен шұғылданады. Өнеркәсіп экологиясы экологиялық таза
өнімдерді істеп шығару және шығынсыз технологияларды қолдаумен
шұғылданады. Әлеуметтік экологиясы қоршаған ортаның адамға және
қоғамның табиғаттағы әсерін үйренеді. Математикалық экология ғаламшармыздың түрлі табиғи аймақтарында организмдердің сан жағынан
бөлу заңдылықтарын көріп шығады.
Қоршаған ортаны үйрену әдістері. Қошаған ортаны үйренуде қолданылатын барлық әдістер үш үлкен топқа бөлінеді.
Дала әдісі. Дала әдісі көмегінде табиғи жағдайда популяцияларға орта
факторларының кешен тәрізде көрсетілген әсері үйреніледі.
Дала әдісінен пайдалану табиғи орта жағдайында биожүйелердің дамуы мен өмірлік қызметіне қоршаған ортаның әсерін үйрену мүмкіндігін
береді. Метеорологиялық бақылаулар, организмдер санын есептеу (мәселен, құстарды түйіндеу арқылы зерттеулер мезгілді миграция дәуірінде
құстардың әрекетін бақылайды) дала әдісі көмегінде жүзеге асырылады.
Бақылау материалдары жазулар, суреттер, фотосуреттер, видеобейнелер тіркеуге алынады.
Экологиялық тәжірибелер әдісі көмегінде кейбір факторлардың организмнің дамуында әсері үйренеді. Табиғи ортада қандайда бір фактордың организмге немесе ұйымға әсерін жеке организмнің мүмкіндігі жоқ,
себебі барлық факторлар кешен тәрізде әсер етеді. Бұл мақсатты жүзеге
асыру үшін әдетте бірер-бір табиғи жүйе моделдестіріледі. Мәселен, аквариум тұщы су бассейнінің моделі есептелінеді.
Математикалық моделдестіру әдісі экожүйенің жасаушаңдығы мен
келешегін алдынан анықтауда жәрдем береді. Бұл әдісті жүзеге асыруда
компьютерден кең пайдаланылады. Әдістің маңызы сонда, үйренілетін
жүйенің ерекшеліктері математикалық белгілерге айналтырылады. Кейін, кейбір көрсеткіштерінің құны өзгертіліп, үйренілетін жүйеде қандай
өзгерістер пайда болуы үйреніледі. Аталмыш экожүйе модельдері табиғи
және лаборатория жағдайларында топталған көптеген мәліметтер негізінде қалыптастырылады. Мұндай математикалық модельдер тәжірибеде
12

тексеру қиын болған жағдайларды үйренуге жәрдем береді. Олар климат
өзгерістері мен антропоген факторлар әсерінде экожүйелерінің дамуын
алдыннан білу мүмкіндігін береді. Көбінесе экологияда қолданылатын
зерттеу әдістері қоршаған ортаны зерттеу үшін бірлестікте қолданылады.
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: экология, аутекология, цинекология, популяциялар экология, қоғам экологиясы, экожүйелер экологиясы, жалпы экологиясы, ландшафт экологиясы, өнеркісіп экологиясы, әлеуметтік экология, математикалық экология.
Білімдеріңді қолдаңдар.
1. Заманауи экологияның қандай бөлімдері бар?
2. Экологияның пән негізінде қалыптасуы қайсы ғалымдардың зерттеулерімен байланысты?
3. Не үшін экология табиғи ресурстардан өнімді пайдалану және қорғау
үшін ғылыми негіз болып қызмет етеді?
4. Ғалымдар қалай табиғаттағы ұйымдар үстінен бақылаулар алып барады?
Жанды табиғатты білудің осы әдісін қолдауда қандай шектеулер бар?
5. Қоршаған ортаны үйренуде тәжірибелер әдісінің қандай маңызы бар?
6. Қоршаған ортаны үйренудің қайсы жағдайларында математикалық модельдестіру қолданылады?
Өз бетінше орындау үшін тапсырмалар.
Өз пікірлеріңді айтыңдар.
1. Жарық аквариумда жасаушы жанзаттарды бақылап барыңдар. Аквариумдағы өсімдіктер мен жануарлар үшін жарықтық, ауа, су, топырақ
қандай маңызға ие? Бұл факторлардан микроорганизмдер қандай пайдаланады? Аквариумда қандай жағдай болуы керек? Бақылау нәтижелері
негізінде қорытынды шығарыңдар.
2. Экология бөлімдері үйренетін объекттерді анықтаңдар және кестені толтырыңдар.
Экология бөлімдері
Биологиялық жүйелер
Aутекология
Демекология
Цинекология
Биогеоценология
Глобаль экология
Өнеркәсіп экологиясы
Әлеуметтік экология
13

II ТАРАУ. ӨМІРДІҢ ЭКОЖҮЙЕ ДӘРЕЖЕСІНДЕГІ ЖАЛПЫ
БИОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
II тарау мазмұнымен танысып, Сен:
 өмірдің экожүйе дәрежесіне тиісті негізгі ерекшеліктері мен маңызын түсіндіруің;
 биогеоценозды биологиялық экожүйе сипатында анықтауың;
 биогеоценоздың құрамды бөлімдерін ажыратып алуларың;
 биогеоценоз бен экожүйелердің тұрақтылығын қамтитын негізігі механизмдерін ашып беруің;
 биогеоценоздардың алмасуы мен қайта тіктелуінің себебі мен нәтижелігін түсіндіре алуың;
 табиғи су мен жасанды экожүйе (агроэкожүйе) лерін салыстыра
білуің;
 экожүйелерде заттар мен энергия алмасуы үдерістерінің маңызын
білуің;
 заттар мен энергияның тропикалық дәрежелер арқылы ұзатылу заңдылықтарын білген тәрізде азық шынжырларын түзуің.
 экожүйелерге антропогендік факторларының әсерін анықтай алуың;
 табиғаттағы бар экологиялық проблемаларға, табиғатты қорғаумен
байланысты мәселелерде өз пікірлеріңді білдіре алуларың қажет.
3-§. ӨМІРДІҢ ЭКОЖҮЙЕ ДӘРЕЖЕСІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
БИОГЕОЦЕНОЗ – БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ
Тірек білімдеріңді қолдаңдар. Өмір құрылымының биогеоценоз
дәре­жесіне анықтама беріңдер. Өмірдің биогеоценоз дәрежесі
струк­­ту­ралық функционалдық бірлігі неден тұрады? Өмірдің био­
геоценоз дәрежесіне тән қандай өмірлік үдерістерді білесіңдер?

Биогеоценоз (юнонша «bios» – өмір, «ge» – жер және «koinos» – жалпы сөздерінен алынған) эволюция үдерісінде белгілі бір аумақты иелеген алуан түрге сай бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік пен жануарлар ұйымынан тұратын ашық биожүйелер. Биогеоценоз жөніндегі білімді орыс
14

ботаника ғалымы Сукачев жаратқан. Ол биогеоценоз тірі табиғаттың қажетті функционал құрылым жүйесі екендігін және де биогеоценоз екі
құрамды бөліктен – тірі организмдер кешені (биогеоценоз) және қоршаған орта жағдайлары кешені – биотоп (юнонша «bios» – өмір және
«topos» – жай)дан тұратынын көрсетіп берген (2-сурет).

Атмосфера

Топыроқ
су

Экотоп
Биоценоз
Өсімдіктер

Жануарлар
Микро организмдер

2-сурет. Биогеоценоз структурасы (В.Н.Сукачев бойынша).

Жер жүзінде табиғи ұйымдар ұшырамайтын жай дерлік жетерлі емес.
Өмір биогеоценоздар түрінде қоршаған ортаның барлық бөлімдерін иелеген. Бұл өз кезеңінде биогеоценоздардың құрылым дәрежесінен бірі
сипатында аса аңызды белгілейді. Әр қандай биогеоценоз белгілі бір аймақта тарқалған және белгілі бір шекараға ие. Tірі организмдер ұйымдары шөлдер, солтүстік кеңдіктер, экватор, теңіз және өзендер, топырақ пен
тауларда да ұшырайды.
Биогеоценоздар әрқандай биожүйелер сынды бірбүтін, тұрақты жүйе
болып, оның бұл ерекшеліктері заттардың кезеңді айлануы арқылы
қамтамасыз етіледі. Биогеоценоз құрылымы мен ерекшеліктерін
экология­ның жеке бөлімі – биогеоценология үйренеді.
15

Биогеоценоз табиғаттың абиотикалық факторы мен заттардың энергия алмасуы арқылы нығыз байланыста білгілі бір аймақта жасаушы тірі
организмдер ұйымдарды өз ішіне алады. Биогеоценоз тұрақты, өзін-өзі
басқаратын биологиялық жүйе болып, мұнда тірі организмдер (микроорганизмдер, өсімдіктер, жануарлар), анорганикалық табиғаттың құрамды
бөлімдері (су, топырақ, климат) мен өзара байланысты. Оларға тау орманы, адыр, жайлау бигеоценоздарды мысал етіп алу мүмкін.
Өмірдің биогеоценоз дәрежесіне тән ерекшеліктер. Биогеоценоздар
да өмірдің барлық құрылым дәрежелеріне тән, яғни структурасы, өмірлік
үдерістері мен табиғаттағы маңызы секілді ерекшеліктерімен ажыралады. Биожүйе сипатында бигеоценоз өзара заттар алмасуы арқылы байланысқан құрамды бөлімдер – биотоп (жасау ортасы) пен биоценоз (тірі
организмдер ұйымдар)дан құралған ашық жүйелер есептелінеді.
Биогеоценоз дәрежесінде бақыланатын ең қажетті үдерістер: түрлердің өмірді қамтитын биомассаның синтезделуі; түрлер санының бірқалыпты басқарылуы; биожүйенің тұрақтылығын қамтитын заттар мен
энергия ағымы есептелінеді.
Биогеоценоздар. Биогеоценоздарда алуан түрлілік ортасында өзара
байланыстар байқалады. Биогеоценоздар заттардың кезеңді айлануында
қатысады. Биогеоценоздар алуан түрлілігі және ұзақ мерзім барысында
болған биосфераның эволюциясын қамтамасыз етеді. Биогеоценоздар
биосфераның тұрақтылығын белгілеп беретін заттардың биологиялық айлануы (биогеохимиялық циклді) қамтамасыз етуші жүйені құрайды.
Тұрғын биогеоценоздар бір бүтін дерлік жүйе болып, олар өзін-өзі
жаңалау, тұрақтылық, өз-өзін басқару ерекшеліктеріне ие.
Экожүйе түсінігі. «Экожүйе» термині 1935 жылда англиялық ботаника ғалымы A. Teнсли тарапынан пәнге енгізілген. Оның пікіріне қарай,
экожүйелер қызметі заттардың алмасуы және энергия ағымы мен байланысты болған тірі организмдер және қоршаған ортаның физикалық факторларының кешені. Тенсли экожүйелерді «Жер жүзінің негізгі табиғи
бірліктері» деп есептейді. Биогеоценоз бен экожүйе түсініктері бір-біріне
жақын түсініктер болып, өмірдің бір жүйелі дәрежесіндегі биожүйелер
есептеледі. Бұл жүйелер өзара байланысты тірі және тірі емес құрамды бөлімдерден құралғаны, заттар мен энергия ағымы сынды бірқанша
жалпы қасиеттерге ие. Экожүйе мен биогеоценоз түсініктері көбінесе бір
мағынада істетілсе де, олардың зерттеуінде кейбір айырмашылықтар бар.
16

«Биогеоценоз» түсінігі биогеожүйенің анық құрамды қасиеттерін көрсетсе, «экожүйе» түсінігі биожүйенің функционалдық мыңызын анықтайды. Экожүйелер өзінің өлшемі, түрлердің әртүрлілігі және күрделілігімен
биогеоценоздардан ажыралып тұрады. Биогеоценоздар белігілі шекараға
ие болады, экожүйелерде болса шекараны анықтау қиын есептелінеді.
«Биогеоценоз» Жер жүзінің білгілі аймағындағы организмдер мен
қоршаған ортаның табиғи кешені есептелінеді. Биогеоценоз белгілі бір
түсінік болып, оларға құрамындағы сан жағынан көп ұшырайтын түрге
қарап есім (ат) беріледі. Мәселен: «шыршазар орман», «жаңғақзар орман» және басқалар. Экожүйелер болса өз өлшемдері мен күрделілігі
жағынан алуан түрлі.
«Экожүйе» дегенде өлшемді жағынан әртүрлі, заттар мен энергия
алмасуы арқылы өзара байланысты тірі организмдер мен анорганикалық
табиғат факторларының жиынтығы түсініледі. Экожүйе түсінігі биогео­
ценоз түсінігіне қарағанда кеңірек мағынада қолданылады. Әр қандай
биогеоценозға экожүйе негізінде қарау мүмкін, бірақ әр қандай экожүйе­
ні биогеоценоз деп болмайды.
Экожүйелер аймақтық жағынан түрліше болуы мүмкін: кіші экожүйелер – микроэкожүйелер (микробты су тамшысы, өз микроорганизмдерге
және омыртқасыз жануарларға ие шіріп жатқан төңке, көлмек су, аквариум және т.б.); орташа өлшемге ие экожүйлер – мезоэкожүйелер (алмалы
бау, дала, шыршазар орман, бассейн, көл, дария және т.б.); ірі экожүйелер
– макрожүйелер (өзен, шөл, тайга, тропикалық орман, таулар, шөл және
т.б.); глобал эко жүйе(биосфера).
Экожүйелер табиғи және жасанды болуы мүмкін. Жасанды экожүйе­
лер адамдар тарапынан өз қожалық қызметін жүргізу мақсатында жаратылады. Экожүйелер құрамына бірнеше биогеоценоздар енуі мүмкін.
Биогеоценоздар – табиғи экожүйелер болып, олардың шекаралары фитоценоз, яғни өсімдіктер ұйымымен белгіленеді.
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: биогеоценоз,
биотоп, биогеохимиялық цикл, микроэкожүйелер, мезоэкожүйелер, глобал
экожүйе.
Білімдеріңді қолдаңдар.
1. Экожүйе мен биогеоценозға анықтама беріңдер. Олардың ортасындағы
ұқсастық пен айырмашылықты анықтаңдар. Экожүйенің құрамды бөлімдерін айтып беріңдер? Олардың маңызы неден тұрады?
17

2. «Биоценоз» бен «битоп» түсініктеріне анықтама беріңдер.
3. Экожүйеде организмдердің қандай функционалдық топтары бар?
4. Экожүйедегі түрлі функционалдық топтарға кіруші организмдер маңызын
көрсетіңдер.
Өз бетінше орындау үшін тапсырмалар.
Биогеоценоз бен экожүйелердің ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтаң­
дар. Кестені толтырыңдар.
Биогеоценоздың ерекшеліктері

Ұқсастығы

Экожүйенің ерекшеліктері

4-§. ЭКОЖҮЙЕЛЕРДІҢ ҚҰРАМДЫ БӨЛІМДЕРІ
Тірек білімдеріңді қолдаңдар. Биогеоценоздар биожүйе сипатында
қандай құрамды бөлімдерден құралған?

Әр қандай өлшемдегі кешендерден тұратын экожүйеден айырмашылық тұрғыда биогеоценоздар анық аймақтықпен шекараланған.
Міне сондай кейбір айырмашылықтар барлығына қарамай «биогеоценоз» бен «ұйым», «биогеоценоз» және «экожүйе» түсініктері бір табиғи
жағдайды – өмірдің түрден жоғары құрылым дәрежесіндегі биологиялық
жүйелер есептелінеді.
Экожүйелер екі құрамды бөлік – ортаның жағдайлары (биотоп) және
жер жүзінде заттардың кезеңді айлануы мен энергия ағымын қамтамасыз
етуші үш функционалдық топқа бірлесетін тірі организмдер (биоценоз)
дан құралған.
Биотоп (юнонша «bios» – өмір және «topos» – орын немесе жасау
орны), бір ғана ұйымның иелеген орны немесе ұйым өмірін белгілейтін орта факторларының өзара бір-бірімен байланысты кешені. Тірі организмдер өз өмірлік қызметтері барысында ортаның абиотикалық жағдайларына (экотоп) өз әсерін өткізіп, оны биотопқа айлантырады.
Экожүйенің абиотикалық ортасын (экотоп) тірі болмаған құрамды
бөлімдер – климатоп (жарықтық, температура, ылғалдық, ауа және т.б.)
және тірі организмдер қызметінің нәтижесі есептелген құрамды бөлім –
эдафатор (топырақ) құрайды. Экотоп тірі организмдер тарапынан әлі өзгермеген, өз топырағы, климатына ие белгілі аймақ есептеледі. Экотопқа
18

вулкан атылуы нәтижесінде пайда болған аймақтарды немесе жаңа пайда
болған коралл аралдарын мысал ретінде келтіру мүмкін. Тірі организмдер
тарапынан өзгертірілген экотоп немесе белгілі түрдегі өсімдік пен жануар түрлері жасайтын аймақ биотоп деп аталады.
Биоценоз – биотопта жасайтын тірі организмдер жиынтығы есептелінеді. Биоценоз әр алуан түрлер құрамы мен саны, әр түрлі түрге тиісті
тірі организмдер ортасындағы қатынастар және тірі организмдер мен
сыр­тқы орта факторлары ортасындағы түрлі-түсті өзара байланыстармен
анықталады. Биоценоздың жасыл өсімдіктері (фитоценоз) күн энергиясы
есебіне фотоцинтез үдерісінде пайда болатын органикалық қосындылары
жануарлар (зооценоз) үшін азық есептеледі. Саңырауқұлақтар (микоценоз) және микрооргнаизмдер (микробиоценоз) органикалық қалдықтарды минерал заттарға дейін майдалап, сыртқы ортаға қайтарады. Табиғаттағы организмдер ортасындағы азық арқылы байланыстар есебіне заттар
мен энергияның сыртқы ортадан тірі организмдер құрамына өтуі, олардан болса және анорганикалық табиғатқа қайтуы пайда болады. Әрбір
биогео­ценоздағы заттар мен энергияның айналулары қосылып биосфера
дәрежесіндегі заттар мен энергияның глобал айлануын қамтиды. Биоценоз құрамындағы барлық тірі организмдер 3 фукционалдық топқа бөлінеді: продуценттер, консументтер және редуценттер (3-сурет).
Автотроптар
Продуценттер

Гетеротрофтар
Консументтер

Редуценттер

3-сурет. Биоценоз құрамы.
19

Бұл топтар экологиялық ерекшеліктері бойынша бір-бірінен ажыралады, олардың құрамына белгілі бір биегеоценоз үшін тән болған әр алуан
түрлерінің популяциялары енеді. Олардың өзара және қоршаған ортамен
күрделі байланыстары биогеоценоздың бүтіндігін қамтиды.
Продуценттер (лат. «producens» – жаратушы) – органикалық қосындыларды құрайтындар, яғни автотроп организмдер болып, анорганикалық
заттардан анорганикалық қосындыларды синтездейді. Бұл топқа жасыл
өсімдіктер, фотосинтездеуші және хемосинтездеуші бактериялар кіреді.
Консументтер (латынша «consume» – тұтыну) немесе тұтынушылар – гетроторф организмдер болып, дайын органикалық қосындылармен азықтанады да азық құрамындағы энергияны азық шынжыры бойлап
ұзатады. Азық (тропик) шынжыры – органикалық қосындыларды құрас­
тыратындардан тұтынушыларға басқышпа-басқыш заттар мен энергияны ұзатушы организмдердің бірізділігі болып саналады. Консументтерге
барлық жануарлар мен паразит өсімдіктер кіреді.
Редуценттер (латынша «reduco» – қайтарамын, тіктеймін) немесе децрукторлар (латынша «destruo» – майдалаймын) – гетеротроф организмдер болып, органикалық қосындыларды анорганикалық заттарға
дейін майдалайды. Оларға сапротроф (сарофит) бактериялар мен саңырауқұлақтар кіреді. Сапроторофтар органикалық қалдық қосындылармен
азықтанып, оларды минерал заттарға майдалайды. Пайда болған минерал
заттар топырақта топталып, продуценттер тарапынан меңгеріледі.
Сөйтіп, биоценоз продуценттер, консументтер, редуценттерден құралады. Бұл топтардың өмірі бір-бір