Атырау қаласы

№33 Қасым Қайсенов атындағы орта мектеп

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Бауыржанова Арнур Бауыржанқызы

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚЫЛЫМ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ

ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

Қазіргі қоғамның дамуымен бірге ақпараттың көлемі мен оның таралу тәсілдері де айтарлықтай өзгеруде. Бұл өзгерістер білім беру жүйесіне де әсер етті. Оқушылардың оқылым дағдыларын дамыту заманауи білім беру жүйесінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Оқылым дағдысы тек оқушылардың білім алуында ғана емес, оларды болашақта ақпараттық қоғамда тиімді жұмыс істеуге дайындауда да маңызды рөл атқарады. Сондықтан оқушылардың оқылым дағдыларын қалыптастыру мен дамыту мәселесі қазіргі таңда білім беру әдістемесінің басты бағыттарының бірі болып отыр. Бұл мақалада оқушылардың оқылым дағдыларын қалыптастыру және дамыту жолдары қарастырылады. Оқылым дағдысы — мәтінді дұрыс, терең және саналы түрде түсініп оқуға байланысты қабілеттер жиынтығы. Оқылым дағдысы адамның ақпаратты қабылдауы мен өңдеуін қамтамасыз етіп қана қоймай, ойлау, логика, тілдік қорды байыту сияқты дағдылардың қалыптасуына да ықпал етеді. Сонымен қатар, оқылым дағдысының көмегімен оқушы мәтінді тереңірек талдап, негізгі ойды, ақпаратты дұрыс анықтай алады. 1.Оқылымның ішкі дағдылары:

Мазмұнын түсіну үшін оқу немесе көз жүгіртіп оқу (skimming) – мәтіндегі жалпы идеяны түсіну үшін тез оқып шығу.

Нақты ақпараттарды табу үшін оқу (Scanning) – мәтін ішіндегі ақпараттарды тауып алу үшін оқу, яғни ол үшін тұтас мәтінді түсініп оқу, мазмұнын білу маңызды емес. Мысалы, мәтіннен қажет пайыздық көрсеткіштерді, жылдарды немесе қажетті сөздерді тауып алу.

Детальді түрде оқу - әрбір сөздің мағынасын түсіну үшін мәтінді сөзбе-сөз оқу.

Мысалы, келісімшарттағы талаптарды немесе нұсқауларды түсіну үшін сөзбе-сөз оқимыз.

Сөз мағынасын контекстен ажырату - мәтін ішіндегі таныс емес сөздің мағынасын түсіну (болжау) үшін, оның айналасындағы сөздер мен сөйлемге назар аудару.

Мәтін құрылымын түсіну – мәтін құрылымының ұйымдастырылуын түсіну. Мысалы, кіріспе бөлім, негізгі бөлім, қорытынды бөлім.

Болжай білу – оқылым тапсырмасы алдында қолданылатын тәсіл. Оқушылар мәтінді оқымас бұрын оның мазмұны мен көтеретін мәселесі жөнінде ойланып, талқылап көреді. Ол үшін олар мәтін тақырыбына, оған берілген суретке қарап болжай отырып, сол тақырыпта өз білімдерін қолданады. Бұл тәсіл мәтінді оңай түсінуге көмектеседі.

Мәтін түрлерін ажырата білу – әр мәтіннің өзіне тән ерекшелігін, ұйымдастырылуын, стилін ажырата білу. Мәтін түрлері: хат, мақала, жарнама, әңгімелер, поэма, құттықтау қағазы, ақпараттық брошюра, үнпарақ (листовка), хабарландыру, т.б.

Экстенсивті оқылым – үлкен көлемді мақала немесе шығармаларды (роман, әңгіме) оқу.

Интенсивті оқылым – мәтіндегі сөйлемдердің грамматикалық құрылымын, белгілі бір тақырыпқа арналған сөздерді талқылау үшін оқу. Мұндағы мақсат оқушылардың тілді дұрыс қолдана білудегі білімін арттыру.

Оқылым дағдысын дамыту оқушылардың өз бетімен білім алуына мүмкіндік береді, олардың шығармашылық қабілеттерін арттырады және қарым-қатынас жасауда тиімділігін арттырады. Сонымен қатар, оқылым дағдысы оқушылардың сөздік қорын байытуға, сөздердің мағынасын дұрыс түсінуге, сөйлеу дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

2. Оқылым дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері

Оқылым дағдысының қалыптасу процесі бірнеше кезеңдерден тұрады. Бұл кезеңдер әртүрлі білім беру деңгейінде әртүрлі болып келеді. Оқушылардың оқылым дағдыларын қалыптастыруда түрлі әдістемелер мен стратегиялар қолданылады. Оқылымды тиімді үйрету үшін белгілі бір әдіс-тәсілдер мен стратегияларды пайдалану қажет.

2.1. Белсенді оқыту әдістері

Белсенді оқыту әдістері оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуын қамтамасыз етеді. Бұл әдістердің мақсаты – оқушыларды тек тыңдаушы емес, оқу процесінің белсенді қатысушысы ету. Белсенді әдістер оқушылардың ойлау, талдау, бағалау қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

Белсенді оқыту әдістеріне келесі тәсілдер кіреді:

Мозайка әдісі Оқушыларға мәтіннің бөліктері бөлініп беріледі, олар осы бөліктерді оқып, талдап, топта бірге жұмыс істейді. Бұл әдіс оқушылардың мәтіннің мазмұнын толық түсінуіне және маңызды ақпаратты анықтауға мүмкіндік береді.

Топтық талқылаулар Оқушыларға белгілі бір тақырып бойынша топтық талқылаулар жүргізу ұсынылады. Бұл әдіс оқушыларды мәтіннің терең мағынасын түсінуге және өз пікірлерін ортаға салуға ынталандырады.

Кейс-стади әдісі Оқушылар нақты жағдайды талдап, оған байланысты шешімдер ұсынады. Бұл әдіс оқушылардың сыни ойлау қабілетін арттырады.

2.2. Оқу стратегиялары мен техникалары

Оқушылардың оқылым дағдыларын дамытуда қолданылатын стратегиялар мен техникалар олардың оқу қабілеттерін жетілдіруге мүмкіндік береді. Оқу стратегиялары оқушыларға мәтінді дұрыс түсініп, оған сәйкес әрекет етуге көмектеседі. Оқу техникалары мен стратегияларына төмендегілер жатады:

Сұрақ қою: Оқушыларға мәтіннен сұрақтар қою арқылы олардың назарын маңызды бөліктерге аудару. Бұл тәсіл оқу барысын белсенді етеді.

Қысқаша мазмұндама жасау Оқушылар мәтінді оқығаннан кейін оның қысқаша мазмұнын жазып, негізгі ойды анықтайды. Бұл әдіс ақпаратты меңгеруді тереңдетуге ықпал етеді.

Ақпараттық карталар: Оқушылар мәтінді оқып, оның негізгі ақпаратын карточкаларға жазады. Бұл әдіс оқушылардың ақпаратты жүйелі түрде қабылдауына көмектеседі.

2.3. Сыни ойлау дағдыларын дамыту

Сыни ойлау — ақпаратты терең талдау, салыстыру, сыни тұрғыдан бағалау қабілеті. Оқушылардың оқылым дағдыларын дамыту кезінде сыни ойлау дағдыларын қалыптастыру маңызды. Сыни ойлау стратегияларының бірі – оқушыларды мәтінді оқыған соң, оған қатысты сұрақтар қою. Сұрақтар оқушыны мәтінді тереңірек түсінуге, оның негізгі ойы мен тұжырымдарын бағалауға бағыттайды.

3. Оқылым дағдыларын дамытуға арналған әдістер мен тапсырмалар

Оқушылардың оқылым дағдыларын қалыптастыру үшін әртүрлі әдістер мен тапсырмалар қолданылады. Бұл әдістер оқушылардың оқылым процесіне белсенді қатысуын және ақпаратты тиімді қабылдауын қамтамасыз етеді.

3.1. Мәтінмен жұмыс жасау

Мәтінмен жұмыс жасау оқушылардың оқылым дағдыларын дамытудың негізгі тәсілі болып табылады. Оқушыларға әртүрлі жанрдағы мәтіндер ұсынылып, оларды оқу барысында белгілі бір тапсырмалар беріледі. Мысалы:

- Мәтіннен кілт сөздерді табу.

- Мәтін бойынша сұрақтар құрастыру.

- Мәтіннің құрылымын талдау.

- Мәтіннің басты идеясын анықтау.

Бұл тапсырмалар оқушылардың мәтіннің мағынасын терең түсінуіне және негізгі идеяны анықтауына көмектеседі.

3.2. Оқылымды дамытуға арналған ойындар

Оқылым дағдыларын дамыту үшін түрлі ойындар мен жаттығулар қолдануға болады. Мысалы, оқушыларға белгілі бір мәтін ұсынылып, олардан сол мәтін бойынша ойын түрінде сұрақтар қойылады. Бұл әдіс оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттырып, мәтінге деген тереңірек түсінік қалыптастырады.

3.3. Мәтіндерді салыстыру

Оқушыларға екі немесе бірнеше мәтін ұсынылып, оларды салыстыру тапсырмасы беріледі. Мысалы, оқушылар екі автордың жазбаларын оқып, олардың негізгі ойларын салыстырып, талдау жасауы қажет. Бұл әдіс оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытады және олардың мәтіндер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау дағдысын қалыптастырады.

Қорытынды

Оқушылардың оқылым дағдыларын дамыту – білім беру жүйесінің маңызды аспектілерінің бірі. Оқылым дағдысы арқылы оқушылар тек ақпаратты оқып қана қоймай, оны түсініп, сараптап, өз бетінше қорытынды жасауға үйренеді. Белсенді оқыту әдістері, оқу стратегиялары мен техникалары, сыни ойлау дағдылары оқушылардың оқылым қабілеттерін жетілдіруге мүмкіндік береді. Оқушылардың оқылым дағдыларын дамыту арқылы олардың білім алу процесі сапалы әрі тиімді болады. Бұл дағдылар олардың тек мектептегі оқуында ғана емес, болашақта кәсіби өмірінде де маңызды рөл атқарады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Әбдіғапбарова, С. (2020). Тіл білімінің негіздері. Алматы: Қазақ университеті.

2. Жақып, Ш. (2017). Белсенді оқыту әдістері және олардың тіл үйретудегі маңызы. Астана: Елбасы кітапханасы.

3. Мұхамеджанова, А. (2019). Қазақ тілін оқыту әдістемесі: теориялық және практикалық аспектілер. Алматы: Нұрлы жол.

4. Калиев, М. (2018).