Палеозой заманында Жерде тіршіліктің дамуы

Мақсаты

Білімділік :Оқушыларға палеозой заманында тіршіліктің дамуы туралы түсінік беру, олардың маңызына қызметі тоқталып өту.
Дамытушылық:Оқушыларға палеозой заманында тіршіліктің дамуы туралы білімдерін жетілдіру, шыгармашылық қабілеттерін дамыту, білімдерін шыңдау.
Тәрбиелік :Оқушыларға өсімдікті қорғауға адамгершілік, эстетикалық, салауатты өмір салтына ойын еркін жеткізуге тәрбиелеу 

Күтілетін нәтиже

Палеозой заманында Жерде тіршіліктің дамуы туралы білім алады. Замандарды ажырата біледі.

Сабақтың  түрі

Аралас сабақ 

Құрал-жабдықтар

видео көрініс, интерактивті тақта

Қолданылатын тәсіл

ауызша - баяндау, сұрақ жауап арқылы

Пәнаралық байланыс

География, тарих, әдебиет

Сабақ барысы

Ел басы халқына : «Ел экономикасының дамуы білімді жастардың қолында» жолдауынан бүгінгі білімімізді шыңдай отырып , сабаққа атсалысайық!

І. Ұйымдастыру

Сәлемдесу, психологиялық жағдай туғызу

ІІ. Білу

Миға шабуыл

1. Палеонтолог- ғалым
1. Архей — ежелгі заман.
2. Протерозой — алғашқы тіршілік.
3. Палеозой — ертедегі тіршілік.
4. Мезозой — ортадағы тіршілік.
5. Кайнозой — жаңа өмір.
2. Археолог- ғалым
3. Биолог- ғалым
4. Тарихшы
1 Қанша заман бар, олар қалай аталады? (5 Архей, Протерозой, Палеозой, Мезозой, Кайнозой)
2 Протерозой заманында тіршілік еткен жануарларды атаңдар? (Ішекқуыстылар, буылтық құрттар, былқылдақденелілер)
3 Мезозой қандай тіршілік? (Ортадағы)
4 Строматолиттер дегеніміз не? (Ертедегі шөгінді жыныстар)
1 Строматолиттер қай жерлерден табылды? (Канада, Австрия, Африка, Орал)
2 Ауаға мұхиттан бос қандай газ бөліне бастады?
3 Протерозойды геологиялық заман құрайдыжәне оларды ата? 
4 Архей эрасының ең көне жыныстары қай жылы қалыптасты? ( 3,5-4 млрд жыл бұрын) 

ІІІ. Түсіну

Мағынаны тану “Іздену” старатегиясы

Палеозой заманы 6 кезеңнен: кембрий, ордовик, силур, девон, тас көмір (карбон), пермь.
Кембрий (организмдердің каңкд калдығы алғаш табылған орыннын аты). Ауа райы қоңыржай, топырак, болмагандыктан тіршілік, негізінен, сулы ортада дамыды. Құрлықта тек бактериялар мен кек-жасыл балдырлар тіршілік еткен. Өсімдіктерден жасыл, диатом, алтын түсті балдырлар теңіздерде еркін жүзіп, қызыл, коңыр балдырлар теңіз түбіне бекініп тіршілік еткен. Кембрийдің бас кезінде құрлықтан шайылған тұздар теңіз суының тұздылығын арттырған. Әсіресе тенізде кальций, магний тұздарының концентрациясы көбейе бастаған. Теңіз жануарлары минералды тұздарды денесіне еркін сіңірген. Буынаяқтылардың ертедегі өкілі — осы күнгі құрлык шаянына ұқсас (мокрица) трилобиттер п.б. Денесіне сіңген минералды түздардан денесінің сыртында хитинді сауыт түзілген. Трилобиттердің денесі хитинді-сауытты, 40—50 бунаққа бөлінген, теңіз түбінде жорғалал жүріп тіршілік етеді. Кембрийде — губкалардың түрлері, коралдар, былқылдакденелілер, теңіз лилиясы, кейініректе теңіз кірпісі п.б. Кембрийді — омырткасыздардың даму кезеңі дейді.
Ордовик Теңізде коңыр, қызыл балдырлар, трилобиттер тіршіліктерін жалғастырып дами берді. Қазіргі сегізаяк, кальмарлардың туысы — алғашқы басаякты былқылдакденелілер (ұлулар) пайда болды. Сонымен бірге иықаякты, бауыраяқты былқылдақденелілер тарала бастады.
Силур кезеңінде тау түзілу процесі қарқынды болғандыктан құрлыктың көлемі артты, ең алғашкы омыртқалылар пайда болды. Буынаяқтылардан ұзындығы 2 метрге жететін 6 жұп аяқтары бар алып ракоскорпиондар дамыды. Оның ауыз айналасына орналасқан аяқтарының ең алдынғы жұбы қорегін ұстап бөлшектеу үшін қысқышқа айналған. Силурда ішкі қаңқасы шеміршекті, сырты қалқаннан тұратьш сүйекті сауытпен капталған ең алғашкы омыртқалы жақсүйексіз жануарлар — сауытты балықтар пайда болды (40-сурет). Сауытты балықтар жүп жүзбе қанаттары болмағандықтан, көбінесе су түбінде жатып тіршілік еткен. Тек пішіні жағынан балыққа ұқсағанымен, жақсүйексіздер (дөңгелекауыздылар) класына жаткан. Өте баяу козғалу әрі карай дамуға қабілетсіз етті, ақырында жойылды.
Осы күнгі дөңгелекауыздылар — минога мен миксина сауытты балықтардың жақын туысы.
Судың азайып ең алгаш құрлыккд шыққан өсімдік — псилофиттер (риниофиттер) (41-сурет). Оның құрылысы көп жасушалы жасыл балдырларға ұқсаған, нағыз жапырақтары болмаған. Жіңішке жіп төрізді өскіншелері арқылы топыраққа бекіп, су мен минералды тұздарды сіңірген. биогенді қабат — топырақ түзілді. Ең алғаш кұрлыққа псилофиттермен қатар осы күнгі сарышаянға ұқсас өрмекшітектестер де шықты. Силурдың соңында қаңқасы шеміршектен тұратын жыртқыш балықтар пайда болды.Өсімдіктер мен жануарлар құрлықты мекендей бастады.
Девон (Оңтүстік Англияның Девоншир графтык атағының кұрметіне аталған). Девонды балықтар кезені дейді. Теңіздің көлемі азайып, саязданып, ауа райы құрғап, шөлді-шөлейтті жерлер көбейді. Теңіздерде шеміршекті (осы күнгі акулалар, скаттар, химералар) ж\е сүйекті балықтар пайда болды. Жүзбе қанаттарының қүрылысьша карай сүйекті балыктар сәулеқанаттылар (жүзбе канаттары желпуіш
Псилофиттер (риниофиттер) — кұрлыкка алғаш шыккан өсімдіктер тәрізді) және саусаққанаттылар (жүзбе қанаттары саусакка ұксайды) деп бөлінеді. Саусакканатты балықтардың жүзбе қанаттары етті, кыска болған. Екі көкірек, екі құрсак жүзбе канаттарының көмегімен жүзіп кана коймай, суы күрғай бастаған көлдерден су іздеп жорғалап жүрген. 1938 жылы Оқтүстік Африканың мұражайына ұзындығы 1,5 метр, салмағы 50 кг балық тапсырылған. Балық мүражайы қызметкері К. Латимер ханымның есімімен латимерия деп аталған. Девонның соңында саусаққанатты балықтардан алғашкы қосмекенділер — стегоцефалдар шыққан.Девонда өсімдіктерден — споралы қырықбуындар, плаундар, қырықжапырақтар пайда болды. Тұқымды қырыкжапырактар көптеп тарала бастады. Қүрлық өсімдіктері ауаны оттекпен байытып, тазартып, жануарларды қорекпен қамтамасыз етті.
Тас көмір (жерде тас кемірдің қалың кабаты болғандыктан атаған). Ауа райы ылғалды, жылы болып батпақты жер аумагы көбейген. Биіктігі 30—40 м, ені 1—2 м ағаштектес плаундар — лепидодендрон мен сигиллярия, каламиттер қалың орман болып ескен. Тас кемірдің орта кезінде жер бетінде өсімдіктер өлемі ерекше каулап есіп, дами бастаған . Тұқымды қырыкжапырақтардан ашыктұқымдылар таралып, эволюцияда тұқыммен көбею жолы пайда болды

Кембрий Өсімдіктерден жасыл, диатом, алтын түсті балдырлар теңіздерде еркін жүзіп, қызыл, қоңыр балдырлар теңіз суының тұздылығын арттырған.
Ордовик Геологиялық қабаттардан қазіргі минога, миксиналардың арғы болып саналатын жақсүйексіз омыртқалылардың қаңқасы табылған.
Силур Буынаяқтылардан ұзындығы 2 метрге жететін 6жұп аяқтары бар алып ракоскорпиондар дамыды. Сыртқы қалқаннан тұратын сүйекті сауытпен қапталған ең алғашқы омыртқалы жақсүйексіз жануарлар -сауытты балықтар пайда болды.Ең құрлыққа псилофит өсімдік. 
Девон 1938 ж Оңтүстік Африканың мұражайына ұзындығы 1,5метр, салмағы 50 кг балық тапсырылған. Балық мұражайы қызметкері К.Латимер ханымның есімімен латимерия деп аталған. Споралы қырықбуындар, плаундар, қырықжапырақтар пайда болды.
Тас көмір Биіктігі 30-40 м, ені 1-2 м ағаштектес плаундар лепидодендрондар мен сигиллярия, каламиттер қалың орман болып өскен. Алғашқы қосмекенділер мен жорғаларшылардың арасын 50 млн жыл бөліп тұр.
Пермь Ең алғашқы тұқымды өсімдіктер – ашықтұқымдылар болды. Бауырымен жорғалаушылардың ішінде қосмекенділер аралық формасы бақа-кесіртке дамиды.

ІV. Қолдану

“Құпия сан” ойыныны

1.Алғашқы тіршілік қалай аталады?

2.Ежелгі заман

3. Ұзындығы 1,5, салмағы 50 кг балық қалай аталады?

4. Балықтар кезеңі қай кезең?

5. Жерде тас көмірдің қалың қабаты пайда болған кезең

6. Ортадағы тіршілік

7. Биіктігі 30-40 м, ені1-2 м ағаш тектес плаун аты.

8. Жаңа өмір

9. Адам қашан пайда болды?

10”Динозаврлар ғасыры” қай кезең?

Дұрыс жауаптары:

1...Протерозой

2...Архей

3...Латимерия

4...Девон кезеңі

5...Тас көмір кезеңі

6...Мезозой

7...Лепидодендрон

8...Кайнозой

9...Антропоген

10...Триас

V. Талдау

Замандар мен кезеңдер арасындағы сәйкестікті анықтаңдар: 
Архей ----------------------------------------------------------------------- 
Мезозой -------------------------------------------------------------------- 
Кайназой ------------------------------------------------------------------- 
Протерозой ----------------------------------------------------------------- 1-кембрий 7- пермь 
2-карбон 8- девон 
3-мел 9- палегон 
4-ордовик 10- венд 
5-неоген 11-триас 
6-силур 12-юра 

VI. Жинақтау

• Протерозой заманы қанша уақыт аралығын қамтиды?

• Протерозой заманында тіршілік қандай ортада кеңінен таралды?

• Протерозой заманын қандай организмдер ғасыры деп атайды?

VII. Қорытынды

Кеше де, бүгін де, ертең де

Табиғаттың қорғаушысы, тірегі де, көзі де

Бір өзіңсің-адамдар

Болсын мәңгі есіңде!

VIII. Үй тапсырмасына нұсқау беру

§35 оқу. 5-8 тапсырма

Рефлексиялық-бағалау кезеңі

«Бағдаршам»

 – түсінген жоқпын;

 – әлі де практика қажет/сұрақтар бар;

  – барлығы түсінікті.