«Психологиялық диагностика және бағалау»

Мектеп психологтарына арналған әдістемелік құрал

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Алматы облысы

Еңбекшіқазақ ауданы

Тауқаратұрық ауылы

«С.Аманжолов атындағы орта мектеп »КММ педагог психологы Нурелова Ақмарал Мұсаханқызы

ТҮСІНІК ХАТ

Бұл әдістемелік құрал мектеп психологтарына психологиялық диагностика және бағалау жүргізу бойынша теориялық және практикалық нұсқауларды ұсынады. Оқу құралының мақсаты – мектеп психологтарының психологиялық диагностика мен бағалау жүргізуде пайдаланатын негізгі әдіс-тәсілдер мен құралдар туралы толық түсінік беру. Әдістемелік құралда психологиялық диагностика мен бағалаудың маңызды принциптері, мақсаты мен міндеттері, сондай-ақ диагностика жүргізудің негізгі әдістері, оның ішінде тестілеу, әңгімелесу, сұхбаттасу, арт-терапия және басқа да әдіс-тәсілдер егжей-тегжейлі сипатталған.

Құралда диагностика нәтижелерін дұрыс интерпретациялау, сондай-ақ оқушының дамуындағы проблемаларды анықтау және оларды түзету жолдарын жоспарлау бойынша нақты ұсыныстар берілген. Мектеп психологының рөлі мен жауапкершілігі туралы да сөз қозғалып, психологтың тек жеке тұлғаны ғана емес, оның әлеуметтік және эмоциялық жағдайын да ескере отырып, жан-жақты қолдау көрсетуі қажеттілігі айқын көрсетілген.

Мектеп психологтарының жұмысында психологиялық диагностика мен бағалаудың маңыздылығы артып келе жатқандықтан, бұл құрал оқу орнында психикалық денсаулықты сақтау мен оқушылардың жеке дамуына ықпал ету үшін маңызды ақпарат көзін ұсынады. Сонымен қатар, диагностика мен бағалау жүргізудің нақты әдістері мен тәжірибелік қадамдары мектеп психологының кәсіби дамуына ықпал етіп, тиімді нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Әдістемелік құрал психологиялық диагностика мен бағалау саласында жұмыс істейтін мамандарға, педагогтарға және ата-аналарға пайдалы ақпарат пен бағыт-бағдар ұсынады. Сонымен қатар, құралда диагностика процесін нақты кезеңдерге бөліп, әр кезеңде қолданылатын әдістерді тиімді пайдалану жолдары қарастырылған. Психологтың диагностикалық жұмысы тек оқушының жеке ерекшеліктерін ғана емес, оның әлеуметтік ортасындағы және оқу процесіндегі қиындықтарын да анықтап, уақытында түзету шараларын қолдануға бағытталған.

Мектеп психологы оқушының психоэмоциялық денсаулығын сақтаумен қатар, оның оқу процесіне толыққанды қатысуына ықпал етіп, әлеуметтік ортада оңтайлы дамуын қамтамасыз етеді. Осыған орай, ұсынылған әдістемелік құрал мектеп психологтарының кәсіби біліктілігін арттыруға және оқушылардың психологиялық жай-күйін жақсартуға бағытталған маңызды көмекші құрал болып табылады.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе......................................................................................................................4

1. Психологиялық диагностика мен бағалаудың мақсаттары................7

2. Диагностика жүргізудің принциптері.......................................................8

3. Психологиялық диагностика әдістері.........................................................11

3.1. Тестілеу......................................................................................................11

3.2. Сауалнамалар мен анкеталар..................................................................14

3.3. Әңгімелесу, сұхбат.....................................................................................17

3.4. Проективті әдістер......................................................................................21

3.5. Арт-терапия әдістері.................................................................................24

3.6. Когнитивті және мінез-құлықтық бағалау әдістері............................28

4. Диагностикалық қорытынды және ұсыныстар........................................31

5. Мектеп психологінің рөлі мен жауапкершілігі.........................................33

Қорытынды.......................................................................................................36

Диагностикалардың өткізілуі туралы нұсқаулар.......................................39

Пайдаланылған әдебиеттер............................................................................46

Кіріспе

Психологиялық диагностика және бағалау — бұл оқушылардың психологиялық жағдайын зерттеп, олардың жеке, әлеуметтік және академиялық дамуын анықтауға бағытталған ғылыми және практикалық процесс. Бұл процесс мектеп психологының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Әрбір оқушының жеке тұлғалық ерекшеліктері мен даму деңгейін ескере отырып, психологиялық диагностика жүргізу арқылы оқушыларға нақты қолдау көрсету мүмкіндігі артады. Мектептегі психологиялық қызметтің басты мақсаты — оқушылардың психикалық және эмоциялық денсаулығын сақтау, олардың білім алу барысында кездесетін қиындықтарын анықтап, уақытында көмектесу.

Мектепте оқушылардың психикалық дамуы мен мінез-құлық ерекшеліктерін бағалау, олардың эмоционалдық күйін және әлеуметтік қарым-қатынастарын анықтау өте маңызды. Психологиялық диагностика оқушының тұлғалық және когнитивтік ерекшеліктерін зерттеудің негізгі құралдары болып табылады. Бұл жұмыс оқушының дамуындағы барлық кезеңдерде маңызды, себебі ол оқушының оқу процесіне, әлеуметтік өміріне және жеке тұлғалық қалыптасуына әсер ететін факторларды анықтауға көмектеседі.

Психологтар мектептегі оқу үрдісіне қатысатын барлық тұлғалармен (мұғалімдер, ата-аналар, әлеуметтік қызметкерлер) тығыз жұмыс істей отырып, оқушылардың психологиялық, эмоционалдық және әлеуметтік қиындықтарын уақытында анықтап, оларды шешу жолдарын ұсынады. Диагностика барысында алынған мәліметтер оқушылардың дамуындағы ерте кезеңдегі ақауларды немесе ауытқуларды тауып, оларды түзету шараларын қабылдауға мүмкіндік береді. Оқушының тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып, дифференциалды тәсілдерді қолдану, оның оқу барысында көбірек қолдауды қажет ететін салаларын анықтау, сонымен қатар оның мықты жақтарын дамытуға бағытталған ұсыныстар беру өте маңызды.

Бұл әдістемелік құрал мектеп психологтарына психологиялық диагностика мен бағалауды жүзеге асырудың тиімді жолдарын көрсетуге арналған. Құралда диагностикалық әдістер мен тәсілдер туралы толық ақпарат беріледі, сондай-ақ оқушылардың психикалық, эмоционалдық және әлеуметтік жағдайларын бағалау үшін қажетті әдістер мен құралдар кеңінен түсіндіріледі. Сонымен қатар, диагностикалық нәтижелерді дұрыс интерпретациялау мен оқушыларға көмек көрсету үшін қажетті түзету шараларын анықтау жолдары қарастырылған.

Әдістемелік құрал мектеп психологтарына диагностика жүргізу мен бағалауды кәсіби деңгейде орындауға бағытталған қадамдарды ұсынып, психологтардың жұмысында кездесетін қиындықтарды шешуге көмектеседі. Бұл материал мектептегі психологиялық қызметтің сапасын арттыруға және оқушылардың жеке дамуын қолдауға бағытталған құнды ресурс болып табылады.

Мақсаты

Бұл әдістемелік құралдың негізгі мақсаты — мектеп психологтарына психологиялық диагностика мен бағалау жүргізу барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер мен техникаларды жүйелі түрде ұсыну, сондай-ақ оларды тиімді пайдалану жолдарын көрсету. Сонымен қатар, құрал мектеп психологтарының кәсіби біліктілігін арттыруға және оқушылардың психикалық денсаулығын сақтау мен дамытуға бағытталған жұмыстарды жүзеге асыруға көмектесуді көздейді. Мақсат — диагностикалық процеске қатысты нақты әдіснамалық түсініктерді қалыптастыру және әрбір оқушының жеке ерекшеліктеріне қарай психологиялық көмек көрсету үдерісін тиімді басқару.

Міндеттері

1. Психологиялық диагностика мен бағалаудың негізгі теориялық негіздерін таныстыру. Құрал мектеп психологтарына психологиялық диагностика мен бағалаудың ғылыми негіздерін түсіндіреді және оларды кәсіби жұмысында тиімді қолдану жолдарын көрсетеді.

2. Диагностика әдістері мен тәсілдерін сипаттау. Әдістемелік құралда тестілеу, әңгімелесу, арт-терапия, сауалнамалар мен басқа да әдіс-тәсілдердің қолданылу принциптері мен мақсаттары ашылады.

3. Диагностикалық нәтижелерді интерпретациялау. Оқушылардың психологиялық жағдайын бағалау кезінде алынған мәліметтерді дұрыс интерпретациялау мен олар бойынша түзету шараларын анықтауды үйрету.

4. Мектеп психологының жұмысына арналған нақты ұсыныстар беру. Оқушыларға психологиялық көмек көрсету барысында психологиялық диагностика мен бағалау нәтижелерін пайдалану арқылы оқу мен тәрбие жұмыстарын жетілдіру жолдарын ұсыну.

5. Оқушының тұлғалық және психологиялық дамуын кешенді түрде зерттеу. Психологиялық диагноз қою барысында оқушының жеке қасиеттерін ғана емес, оның әлеуметтік ортадағы орнын да ескере отырып, жан-жақты бағалауды жүзеге асыру.

Күтілетін нәтижелер

1. Мектеп психологтарының кәсіби дағдыларының артуы. Әдістемелік құралдың нәтижесінде психологтар психологиялық диагностика жүргізу үшін қажетті білім мен дағдыларды игеріп, бұл дағдыларды практикада тиімді пайдалана алады.

2. Оқушыларға психологиялық қолдау көрсету сапасының жақсаруы. Диагностикалық нәтижелердің дұрыс интерпретациясы мен түсіндірілуі арқылы оқушылардың психологиялық жағдайы жақсарады және олардың оқу процесіне деген мотивациясы артады.

3. Диагностика әдістерінің тиімді қолданылуы. Әдістемелік құралда ұсынылған әдістер мен тәсілдерді қолдану мектеп психологтарының жұмысын жүйелендіруге және диагностикалық жұмыстардың сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

4. Оқушылардың дамуындағы ерте кезеңдегі мәселелерді анықтау және оларды түзету. Мектеп психологтары оқушылардың психикалық дамуы мен әлеуметтік мінез-құлқындағы ауытқуларды ерте кезеңде анықтап, тиісті түзету шараларын қабылдай алады.

Өзектілігі

Қазіргі мектептерде оқушылардың психологиялық денсаулығы мен эмоционалдық жағдайына ерекше көңіл бөлінуде. Оқушылардың академиялық және әлеуметтік жетістіктеріне психологиялық қолдау көрсету маңызды, өйткені психикалық ауытқулар немесе дамудың артта қалуы оқу процесіне теріс әсер етуі мүмкін. Бұл әдістемелік құрал мектеп психологтарының жұмысында осы мәселелерді тиімді шешуге бағытталған қажетті әдістерді ұсынады. Сонымен қатар, психологиялық диагностика мен бағалау — оқушының психикалық және тұлғалық дамуындағы кідірістерді ерте анықтап, оларды түзету шараларын уақытында енгізуге мүмкіндік береді.

Қолданылу аясы

Бұл әдістемелік құрал мектеп психологтары, педагогтар, ата-аналар мен басқа да білім беру саласының мамандарына арналған. Құралды мектептерде психологиялық қызмет көрсету саласындағы кәсіби мамандар пайдалана алады. Сонымен қатар, құрал психологиялық диагностика мен бағалау жүргізу бойынша білім мен дағдыларды жетілдіргісі келетін жоғары оқу орындарының студенттеріне, педагогикалық кадрларға да пайдалы ресурс болып табылады.

Жаңашылдық деңгейі

Бұл әдістемелік құралдың жаңашылдық деңгейі жоғары, себебі ол қазіргі білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет көрсетудің қажеттіліктеріне сай заманауи психологиялық диагностика әдістерін кеңінен қамтиды. Құралда оқушылардың психикалық денсаулығын сақтау мен дамыту бойынша жаңа ғылыми зерттеулер мен әдіс-тәсілдер қарастырылған. Сонымен қатар, психологтардың жұмысында жиі кездесетін мәселелер мен қиындықтарды шешуге арналған практикалық ұсыныстар мен нақты қадамдар ұсынылады. Әдістемелік құралдың жаңашылдығы оның қолданылу барысында нақты нәтижелерге жетуге бағытталғандығында және мектеп психологтарының кәсіби деңгейін арттыруға ықпал ететіндігінде жатыр.

1. Психологиялық диагностика мен бағалаудың мақсаттары

Психологиялық диагностика мен бағалау мектеп психологтарының жұмысында маңызды рөл атқаратын негізгі құралдардың бірі болып табылады. Оқушылардың психикалық және эмоционалдық жағдайын, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді анықтау үшін психологиялық диагностика маңызды әрі қажетті процесс болып табылады. Оның негізгі мақсаттары:

1. Оқушының психикалық және тұлғалық дамуын анықтау:
   Диагностика оқушының жеке ерекшеліктерін, эмоциялық тұрақтылығын, мінез-құлық сипатын, әлеуметтік дағдыларын зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл арқылы оқушының даму деңгейі мен жеке қасиеттері толыққанды бағаланады. Мақсаты — оқушының жеке тұлғасын, мінез-құлқындағы оң және теріс жақтарын анықтап, оның дамуының түрлі аспектілеріне қатысты нақты түсінік алу.

2. Оқушының когнитивтік және интеллектуалдық қабілеттерін бағалау:
   Психологиялық бағалау барысында оқушының зейіні, есте сақтау қабілеті, аналитикалық ойлау деңгейі және шығармашылық қабілеттері анықталады. Бұл оқушының оқу процесіне қаншалықты тиімді қатысып, оқу материалдарын қалай меңгеретінін түсінуге мүмкіндік береді.

3. Әлеуметтік және эмоционалдық жағдайды зерттеу:

Оқушының әлеуметтік қарым-қатынастары мен эмоциялық жағдайын анықтау, психоэмоциялық стресстер мен қиындықтарды ерте кезеңде байқауға мүмкіндік береді. Диагностика оқушының ата-аналарымен және құрдастарымен қарым-қатынасын, әлеуметтік дағдыларын және эмоционалдық күйзелістерін зерттейді.

4. Дамуында ауытқулар мен қиындықтарды анықтау:

Психологиялық диагностика арқылы оқушының дамуындағы мүмкін болатын ауытқуларды немесе қиындықтарды уақытында анықтау маңызды. Оқушының тұлғалық немесе академиялық дамуындағы кідірістер немесе ауытқулар мектеп психологы тарапынан ерте кезеңде анықталып, қажетті түзету жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.

5. Тұлғалық ерекшеліктер мен психологиялық ресурстарды анықтау:
   Диагностика оқушының мықты және әлсіз жақтарын айқындап, оның психологиялық ресурстарын анықтауға бағытталған. Бұл арқылы мектеп психологы оқушының жеке қабілеттерін, әлеуетін дамытуға бағытталған нақты ұсыныстар бере алады.

6. Әлеуметтік адаптация деңгейін бағалау:

Психологиялық диагностика оқушының әлеуметтік ортаға бейімделуін, мектепке деген қатынасын, мұғалімдермен және құрдастарымен қарым-қатынасын зерттеуге бағытталған. Бұл оқушының мектепте қандай қиындықтарға тап болатынын және оған қалай қолдау көрсету қажеттігін анықтауға көмектеседі.

7. Даму динамикасын бақылау:

Психологиялық диагностика үнемі жүргізіліп тұрады, бұл оқушының даму динамикасын бақылауға мүмкіндік береді. Оқушының жағдайындағы өзгерістер мен дамуды үнемі бағалау, оның психологиялық денсаулығын сақтауға және дамуына оң әсер етеді.

8. Жеке білім беру жоспарын жасау:

Диагностикалық бағалау нәтижелері оқушының жеке білім беру жоспарын құруға көмектеседі. Оқушының күшті және әлсіз жақтарын ескере отырып, оған оқу процесінде қажетті қолдау көрсету үшін арнайы бағдарламалар немесе түзету шаралары ұсынылады.

9. Психологиялық қолдау мен интервенцияның тиімділігін бағалау:
   Психологиялық диагностика, сондай-ақ оқушыға көрсетілген психологиялық көмек пен интервенцияның нәтижелілігін бағалау үшін маңызды. Бұл көмектің қаншалықты тиімді болғанын және оның оқу процесіндегі әсерін анықтауға мүмкіндік береді.

Осылайша, психологиялық диагностика мен бағалау — бұл оқушының жеке, әлеуметтік және интеллектуалдық дамуын толыққанды зерттеуге арналған маңызды құрал. Бұл процесс мектеп психологтарының оқушылардың психологиялық жағдайын дұрыс түсініп, олардың дамуына қолдау көрсету үшін өте қажетті.

2. Диагностика жүргізудің принциптері

Психологиялық диагностика мен бағалау мектеп психологының кәсіби жұмысында маңызды рөл атқарады. Бұл үдеріс барысында келесі негізгі принциптерді сақтау керек, олар диагностика нәтижелерінің сапасын, тиімділігін және этикалық аспектілерін қамтамасыз етеді. Диагностика жүргізудің негізгі принциптері:

1. Құпиялылық
   Диагностика процесі барысында алынған барлық ақпарат тек психологтың кәсіби қызметінде ғана пайдаланылады және оқушының, ата-анасының немесе басқа қатысушылардың рұқсатынсыз үшінші тұлғаларға берілмейді. Оқушылардың жеке мәліметтері мен психологиялық жағдайы қорғауда болуы керек. Құпиялылық принципі психологиялық диагностика мен бағалаудың этикалық негіздерінің бірі болып табылады.

2. Объективтілік
   Психолог диагностикалық бағалауды жүргізгенде өз пікірін немесе жеке болжамдарын ақпаратқа араластырмай, тек нақты және ғылыми негізделген деректерді пайдалану керек. Объективтілік принципі диагностикалық нәтижелердің дұрыстығын қамтамасыз етеді және оларды интерпретациялауда адами қателіктерді болдырмауға көмектеседі. Бұл принцип психологтың жеке көзқарасынан тәуелсіз бағалау жүргізуін талап етеді.

3. Теңдік және әділдік

Диагностика барысында барлық оқушыларға тең жағдайлар жасалуы керек. Әділдік принципі психологиялық бағалауда қолданылатын әдістер мен тәсілдердің әділ және тең дәрежеде болуын қамтамасыз етеді. Бұл әр оқушының жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып, бірдей бағалауға мүмкіндік береді. Әділдік принципі диагноз қою және интерпретация кезінде кемсітушілікке жол бермеуді көздейді.

4. Құзыреттілік
   Психолог өз қызметінде психологиялық диагностика мен бағалау әдістері бойынша жоғары білім мен тәжірибеге ие болуы керек. Диагностика процесін жүргізу үшін психологтың арнайы білімдері мен дағдылары болуы қажет. Бұл принцип психологтың кәсіби құзыреттілігін сақтауға және диагностикалық жұмыстарды жоғары деңгейде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

5. Толықтық
   Диагностика процессі барысында барлық психологиялық аспектілер, оның ішінде когнитивтік, эмоциялық, әлеуметтік және тұлғалық ерекшеліктерді толықтай бағалау қажет. Толықтық принципі арқылы психолог оқушының жағдайын жан-жақты зерттеп, тек бір қырына ғана емес, барлық мүмкін болатын аспектілерге көңіл бөлуі тиіс. Бұл оқушының толық психологиялық бейнесін алу үшін маңызды.

6. Гуманизм
   Диагностика мен бағалау процесі барысында оқушының жеке тұлғасы құрметтеліп, оның эмоциялық және психологиялық жағдайы ескерілуі тиіс. Гуманизм принципі психологиялық бағалауда оқушыға деген эмпатия мен түсіністікті талап етеді, және оқушының ішкі әлемін терең түсінуге ұмтылуды білдіреді. Психолог әрбір оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдап, оның психологиялық денсаулығын сақтау үшін қолайлы жағдай жасауға міндетті.

7. Динамикалық және үнемі мониторинг

Психологиялық диагностика мен бағалау үнемі өзгерістер мен даму процестерін бақылауға бағытталған болуы керек. Оқушының психикалық жағдайы мен дамуы уақыт өте келе өзгеруі мүмкін, сондықтан диагностика бір рет қана емес, үнемі жүргізіліп тұруы тиіс. Бұл принцип арқылы оқушының дамуындағы динамикалық өзгерістерді бақылап, қажет болған жағдайда түзету шараларын қабылдауға мүмкіндік береді.

8. Интердисциплинарлық жұмыс

Психологиялық диагностика барысында психолог тек өз бетінше жұмыс істемей, мұғалімдермен, ата-аналармен және басқа да мамандармен тығыз ынтымақтастықта болуы керек. Интердисциплинарлық жұмыс принципі оқушының жағдайын кешенді түрде зерттеп, әртүрлі көзқарастар мен мамандықтардың үлесін қамтуға мүмкіндік береді. Бұл принцип оқу ортасындағы барлық тараптардың бірлескен күш-жігерін талап етеді.

9. Жеке тұлғаға бағытталған көзқарас

Диагностика процесі кезінде әрбір оқушының жеке ерекшеліктері мен қажеттіліктері ескерілуі тиіс. Оқушының психологиялық сипаттамаларын зерттеуде және бағалауда біртекті тәсілдерден аулақ болып, әрбір оқушының өзіндік қасиеттеріне бейімделген әдіс-тәсілдер қолданылуы қажет. Жеке тұлғаға бағытталған көзқарас — бұл оқушының ерекшеліктерін терең түсініп, онымен жұмыс жасаудың тиімді әдістерін қолдану.

10. Практикалық қолдану мүмкіндігі

Диагностика мен бағалау нәтижелері оқушының жеке даму жоспарын құруға және оқу процесін жетілдіруге бағытталған шараларды жүзеге асыруға негіз болуы керек. Диагностикалық бағалау тек теориялық ақпарат емес, нақты түзету немесе қолдау шараларын анықтау үшін қажет. Бұл принцип оқушының психологиялық жағдайын жақсартуға нақты ықпал етуге бағытталған.

Психологиялық диагностика мен бағалау принциптері мектеп психологының жұмысына нақты бағдар береді, оның нәтижелі әрі этикалық тұрғыдан дұрыс болуына ықпал етеді.

3. Психологиялық диагностика әдістері

Психологиялық диагностика мен бағалау — оқушылардың психикалық және эмоционалдық жай-күйін, даму ерекшеліктерін, әлеуметтік және когнитивтік қасиеттерін анықтау мақсатында қолданылатын жүйелі және ғылыми негізделген әдістердің жиынтығы. Диагностика әдістері әртүрлі, және олар оқушының жеке ерекшеліктеріне, мақсаттарына, жағдайына байланысты таңдалады. Төменде мектеп психологтары қолданатын негізгі психологиялық диагностика әдістері келтірілген:

3.1. Тестілеу

Тестілеу — психологиялық диагностикада кеңінен қолданылатын әдіс болып табылады. Бұл әдіс арқылы оқушының когнитивтік, эмоциялық, тұлғалық және мінез-құлықтық ерекшеліктері сандық және сапалық түрде бағаланады. Тестілеу әдісі белгілі бір тапсырмаларды орындау немесе сұрақтарға жауап беру негізінде оқушының психологиялық жағдайы мен қабілеттері туралы ақпарат жинауға мүмкіндік береді.

Тестілеудің негізгі ерекшеліктері

1. Объективтілік:
   Тестілеу объективті нәтижелер береді, өйткені бұл әдіс қатаң белгілі бір ережелер мен критерийлерге негізделген. Тесттің нәтижелері арнайы шкалалар мен нұсқауларға сәйкес бағаланады, бұл психологиялық диагноздың дұрыстығын қамтамасыз етеді.

2. Қайталауға болатындық:

Тестілеу әдісін бірнеше рет қолдануға болады, әсіресе оқушының даму динамикасын немесе психологиялық жағдайының өзгерістерін бақылау мақсатында. Осылайша, тестілеу уақыт өте келе оқушының психологиялық жағдайы мен қабілеттеріндегі өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді.

3. Ғылыми негізділік:

Көптеген психологиялық тестілер ғылыми зерттеулер мен тәжірибелерге негізделіп жасалған, олар психикалық процестер мен тұлғалық ерекшеліктерді нақты бағалауға арналған.

4. Стандарттылық:
   Тестілеу әдісінде барлық қатысушыларға бірдей тапсырмалар ұсынылады, бұл тестілеудің барлық субъективті факторлардан тәуелсіз болуын қамтамасыз етеді.

Тестілеудің түрлері

Тестілеу әдістері әртүрлі болып бөлінеді, және олар психологиялық зерттеудің әртүрлі аспектілерін бағалауға бағытталған. Мектеп психологы әрбір оқушының жеке ерекшеліктеріне, мақсаттарына және диагноз қою қажеттілігіне қарай тиісті тест түрін таңдайды.

1. Интеллектуалды тестілер

Интеллектуалды тестілер оқушының ақыл-ой қабілетін, логикалық ойлауын, зейінін, есте сақтау және мәселені шешу дағдыларын бағалауға бағытталған. Бұл тестілер мектеп оқушыларының оқу материалдарын меңгеру қабілетін, танымдық процестерінің деңгейін анықтауға көмектеседі.

• Векслер тесті — бұл интеллектіні бағалаудың кеңінен қолданылатын әдісі, ол зияткерлік қабілеттерді үш компонент бойынша бағалайды: вербалды, перцептивті және жұмысшы жад.

• Стэнфорд-Бине тесті — бұл интеллект деңгейін анықтауға арналған классикалық тест, көбінесе баланың IQ (интеллектуалды коэффициенті) деңгейін анықтау үшін пайдаланылады.

2. Эмоционалдық интеллект тестілері

Эмоционалдық интеллект — бұл адамның өз эмоцияларын және басқалардың эмоцияларын түсініп, реттей білу қабілеті. Эмоционалдық интеллектті бағалау оқушының әлеуметтік дағдыларын, өз эмоцияларын басқару және әлеуметтік ортаға бейімделу қабілетін анықтауға көмектеседі.

• Голлманның эмоционалдық интеллект тесті — бұл тест адамның эмоцияларды түсіну және басқалармен өзара әрекеттесу дағдыларын бағалауға бағытталған.

• Бар-Он тесті — эмоционалдық интеллектті өлшеуге арналған сынақ, ол жалпы эмоционалдық жағдайды, тұлғалық дамуды және әлеуметтік қатынастарды зерттейді.

3. Мінез-құлықтық және тұлғалық тестілер

Мінез-құлықтық және тұлғалық тестілер оқушының мінез-құлқын, жеке қасиеттерін, эмоциялық тұрақтылығын және стресске қарсы тұру қабілетін бағалауға арналған. Бұл тестілер арқылы психолог оқушының өзіндік бағалауын, әлеуметтік бейімділігін, жеке мәселелеріне деген көзқарасын анықтайды.

• Миннесоттық көпсалалы тұлғалық сұраунамасы (MMPI) — бұл тұлғалық сипаттамаларды анықтауға арналған ең кең тараған тесттердің бірі. Ол психологиялық бұзылыстарды және тұлғалық ерекшеліктерді зерттейді.

• Розенцвейгтің кедергілер қарсы тұру тесті — оқушының фрустрацияға (кедергілерге) қаншалықты төзімді екенін анықтайды.

4. Тақырыптық апперцепция тесті (TAT)

Бұл тест оқушылардың бейсаналық ойларын, сезімдерін және ішкі әлемін зерттеуге бағытталған проективті әдіс болып табылады. Оқушыға суреттер көрсетіліп, сол суреттер бойынша әңгіме құрастыру сұралады. Әңгімеде оқушының ішкі эмоциялары мен психологиялық күйі байқалады. ТАТ тесті тұлғалық сипаттамалар мен әлеуметтік қарым-қатынастарды зерттеуге көмектеседі.

5. Роршах тесті

Бұл тест бейсаналық сезімдер мен ойларды зерттеуге арналған проективті әдіс болып табылады. Оқушыға арнайы дақтары бар суреттер көрсетіледі, және ол суреттерге қалай жауап беретінін айту керек. Бұл тест адамның эмоциялық жағдайын, қорқыныштарын және оның психологиялық қорғаныс механизмдерін анықтауға мүмкіндік береді.

6. Құндылықтар мен сенімдерге қатысты тестілер

Бұл тестілер адамның дүниетанымын, сенімдерін, құндылықтарын және өмірге деген көзқарастарын анықтауға бағытталған. Әдетте мұндай тестілер әлеуметтік және тұлғалық дамуды зерттеу үшін қолданылады.

Тестілеудің артықшылықтары

1. Нақты және объективті ақпарат алу: Тестілеу нақты нәтижелер береді, себебі барлық оқушыларға бірдей тапсырмалар ұсынылады.

2. Қысқа мерзімде ақпарат жинау: Тестілеу нәтижелерін алу үшін көп уақыт қажет емес, әрі олар жүйеленген және жылдам бағалауға мүмкіндік береді.

3. Кешенді бағалау: Әр түрлі аспектіде (интеллектуалдық, эмоциялық, тұлғалық) оқушыны бағалауға болады.

Тестілеудің кемшіліктері

1. Көрсетілетін стресс: Кейбір оқушылар үшін тестілеу психологиялық стресс тудыруы мүмкін, әсіресе олар өздерінің нәтижелеріне алаңдасады.

2. Шектеулі контекст: Тестілер тек белгілі бір аспектілерді ғана бағалайды, ал оқушының жалпы жағдайын толық түсіну үшін қосымша әдістер қажет болуы мүмкін.

3. Мәдениетке және білім деңгейіне тәуелділік: Кейбір тестілер белгілі бір мәдени және әлеуметтік жағдайларға негізделген болуы мүмкін, бұл олардың жалпы қолданылуын шектейді.

Тестілеу — психологиялық диагностикада маңызды рөл атқаратын әдіс, ол оқушылардың психикалық жағдайын, қабілеттерін және тұлғалық ерекшеліктерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді. Тестілеу әдісі нәтижелі болғанымен, ол әрқашан қосымша әдістермен (мысалы, әңгімелесу немесе байқау) complement жасалуы тиіс, өйткені ол тек бір аспектіде ақпарат ұсынады.

3.2. Сауалнамалар мен анкеталар

Сауалнамалар мен анкеталар психологиялық диагностикада кеңінен қолданылатын құралдар болып табылады. Олар оқушылардың психологиялық жағдайын, мінез-құлықтық ерекшеліктерін, эмоционалдық және әлеуметтік бейімделуін зерттеуге арналған. Бұл әдіс арқылы мектеп психологы оқушының ішкі әлемін, тұлғалық қасиеттерін, әлеуметтік қарым-қатынасын бағалай алады.

Сауалнамалар мен анкеталардың негізгі ерекшеліктері

1. Құрылымдылық:
   Сауалнамалар мен анкеталар белгілі бір құрылым бойынша ұйымдастырылады. Олар нақты сұрақтар мен жауаптар жиынтығынан тұрады, бұл оқушының психологиялық жағдайын жүйелі түрде бағалауға мүмкіндік береді. Әдетте сауалнамалар мен анкеталар «иә/жоқ» немесе балдық жүйе түрінде жауап береді.

2. Жоғары тиімділік:

Сауалнамалар мен анкеталар көп адамға бір уақытта қолданылуы мүмкін. Бұл психологиялық диагностика кезінде көп уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді, сондай-ақ үлкен топтардың психологиялық жағдайын зерттеуге мүмкіндік тудырады.

3. Қарапайымдылық:
   Сауалнамалар мен анкеталар қолдануда өте қарапайым және түсінікті болып келеді, сондықтан оларды оқушылар өздігінен немесе психологтың жетекшілігімен оңай толтыра алады.

4. Жасырындық:
   Кейбір сауалнамалар мен анкеталар арқылы оқушы өзінің сезімдері мен ойларын құпия сақтай отырып білдіре алады. Бұл оған ашық жауап беруге, шынайы жағдайын көрсетуге мүмкіндік береді, себебі психологтың алдындағы қысым немесе қорқыныш сезімі болмайды.

5. Жиі қолданылуы:

Сауалнамалар мен анкеталарды диагностика кезеңінде үнемі және жүйелі түрде қолдануға болады. Бұл оқушының психологиялық жағдайындағы өзгерістерді бақылап, оған қажетті түзету жұмыстарын уақытында жүргізуге мүмкіндік береді.

Сауалнамалар мен анкеталардың түрлері

Сауалнамалар мен анкеталар әртүрлі мақсаттар мен міндеттерге сәйкес әр түрлі категорияларға бөлінеді. Олардың кейбір түрлері:

1. Мінез-құлық сауалнамалары

Мінез-құлық сауалнамалары оқушының өз мінез-құлқын, әлеуметтік қарым-қатынастарын, топ ішіндегі орнын және қоғамға деген қатынасын бағалауға арналған. Олар оқушының стресс жағдайларына, агрессия деңгейіне, өзін-өзі бағалау деңгейіне, қақтығыстарға реакциясын зерттеуге мүмкіндік береді.

Мысалы:

• Басқалармен қарым-қатынас сауалнамалары: Оқушының топ ішіндегі қарым-қатынасын, басқа адамдармен, әсіресе құрдастарымен және мұғалімдермен қарым-қатынасын бағалайды.

• Жауапкершілік және тәртіп сауалнамалары: Оқушының жауапкершілік сезімін, оқу процесіне деген қатынасын, тәртіптілігі мен әлеуметтік мінез-құлық ерекшеліктерін анықтайды.

2. Эмоционалдық сауалнамалар

Эмоционалдық сауалнамалар оқушының психоэмоциялық жағдайын, оның эмоциялық тұрақтылығын, стресске деген реакциясын және жалпы психологиялық жай-күйін бағалауға көмектеседі. Олар сондай-ақ оқушының қайғы, қуаныш, алаңдаушылық сияқты сезімдерін түсінуге мүмкіндік береді.

Мысалы:

• Құндылықтар мен мотивациялар сауалнамасы: Бұл сауалнама оқушының өмірге деген көзқарастарын, ішкі мотивтері мен мақсаттарын, өзін-өзі бағалау деңгейін бағалауға бағытталған.

• Эмоционалдық күй сауалнамасы: Оқушының жалпы эмоционалдық жағдайын бағалайды, оның күйзеліс деңгейі, депрессиялық белгілері, қуанышы немесе алаңдаушылығы туралы ақпарат береді.

3. Мінез-құлықтың ерекшеліктері туралы сауалнамалар

Бұл сауалнамалар оқушының ішкі әлемін, жеке тұлғалық ерекшеліктерін, стресс пен кедергілерге реакциясын зерттеуге бағытталған. Олар оқушының мазасыздығы, депрессия деңгейі, әлеуметтік оқшаулану мен қорқыныш сияқты мәселелерді анықтауға көмектеседі.

Мысалы:

• Мазасыздық және депрессия сауалнамасы: Бұл сауалнама оқушының мазасыздық деңгейін, депрессиялық белгілерді және әлеуметтік жағдайда өзін қалай сезінетінін бағалауға көмектеседі.

• Мұғалімдер мен ата-аналарға арналған сауалнамалар: Мұғалімдер мен ата-аналар оқушының мінез-құлқындағы өзгерістерді, оның оқу процесіне қатысуын, жеке қасиеттері мен ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік беретін сауалнамаларды толтырады.

4. Әлеуметтік және тұлғалық даму сауалнамалары

Бұл сауалнамалар оқушының әлеуметтік жағдайын, тұлғалық ерекшеліктерін және жалпы даму деңгейін бағалауға бағытталған. Олар оқушының әлеуметтік ортаға қаншалықты бейімделгенін, топтағы орны мен басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтауға көмектеседі.

Мысалы:

• Әлеуметтік бейімделу сауалнамасы: Оқушының әлеуметтік ортаға қалай бейімделгенін, оның мектептегі өміріне қатысты мәселелерін зерттейді.

• Жеке тұлға даму сауалнамасы: Оқушының тұлғалық дамуын, оның жеке ерекшеліктері мен болашақтағы мақсаттарын бағалауға бағытталған.

Сауалнамалар мен анкеталардың қолданылуы

1. Оқушылардың психологиялық жағдайын бағалау:

Сауалнамалар мен анкеталар оқушылардың психологиялық және эмоционалдық жай-күйін бағалау үшін қолданылады. Бұл ақпарат психологиялық жағдайды анықтауға және қажет болған жағдайда түзету жұмыстары мен қолдау шараларын ұйымдастыруға көмектеседі.

2. Әлеуметтік және тұлғалық даму:

Сауалнамалар оқушының әлеуметтік қарым-қатынасын, тұлғалық қасиеттерін және қоғамға бейімделу деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл әсіресе оқушының мектептегі ортасына бейімделуіне және топ ішінде өзін-өзі ұстауына байланысты маңызды.

3. Психоэмоционалдық көмек көрсету:

Сауалнамалар психоэмоционалдық көмек қажет болатын оқушыларды анықтау үшін пайдалы. Олар оқушының ішкі сезімдерін түсінуге көмектесіп, психологиялық көмек көрсету жолдарын анықтауға мүмкіндік береді.

Сауалнамалар мен анкеталардың артықшылықтары

1. Қарапайымдылық:
   Оқушылар сауалнамаларды жеңіл толтырады, бұл үдерісті жеңілдетеді және уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді.

2. Құпиялылық:
   Оқушы өзінің сезімдері мен ойларын ашық түрде білдіре алады, себебі сауалнамалар мен анкеталар құпия түрде жүргізіледі.

3. Жүйелілік:
   Сауалнамалар мен анкеталар белгілі бір жүйе бойынша құрастырылғандықтан, нәтижелерді салыстыру мен талдауға ыңғайлы.

4. Топтық зерттеу мүмкіндігі:

Сауалнамалар мен анкеталар бір уақытта бірнеше оқушымен жұмыс істегенде өте тиімді болып келеді.

Сауалнамалар мен анкеталардың кемшіліктері

1. Жауаптардың шынайылығына күмән:

Оқушылар өздерінің шынайы жауаптарын бермеуі мүмкін, әсіресе өте жеке мәселелерге қатысты сауалнамаларды толтырғанда. Бұл әдіс ақпараттың толықтығы мен дұрыстығына әсер етуі мүмкін.

2. Психологиялық қысым:

Қатал немесе тым күрделі сауалнамалар оқушыға психологиялық қысым көрсетуі мүмкін. Сондықтан сауалнамалар жеңіл және түсінікті болуы керек.

3. Толық ақпарат алудың шектеулілігі:

Сауалнамалар мен анкеталар тек белгілі бір аспектілерді ғана зерттей алады, бұл барлық психологиялық жағдайды толық түсінуге кедергі болуы мүмкін.

Сауалнамалар мен анкеталар психологиялық диагностикада оқушылардың мінез-құлықтық, эмоционалдық және әлеуметтік ерекшеліктерін зерттеу үшін маңызды құрал болып табылады. Олар оқушының ішкі жағдайын түсінуге көмектеседі және оларға психологиялық қолдау көрсету үшін қажетті ақпаратты жинауға мүмкіндік береді.

3.3. Әңгімелесу, сұхбат

Әңгімелесу немесе сұхбат — психологиялық диагностикада қолданылатын тиімді және кең таралған әдіс. Бұл әдіс арқылы психолог оқушының ішкі әлемін, оның жеке ерекшеліктерін, эмоциялық жағдайын, ойларын, мәселелерін және әлеуметтік қатынастарын тереңірек түсінеді. Әңгімелесу немесе сұхбат — бұл психологиялық кеңес берудің маңызды бөлігі болып табылады, себебі ол тұлғалық динамиканы, оқушының жағдайын жан-жақты бағалауға мүмкіндік береді.

Әңгімелесу немесе сұхбаттың негізгі ерекшеліктері

1. Жеке тұлғалық байланыс:

Әңгімелесу немесе сұхбат барысында психолог пен оқушы арасындағы сенімді және ашық қарым-қатынас орнатылады. Оқушы өзінің сезімдерін, ойларын және жеке мәселелерін еркін түрде білдіре алады. Бұл әдіс адамның ішкі әлеміне енуге және оның жағдайын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

2. Жеке сипат:

Әңгімелесу немесе сұхбат әрбір оқушының жеке ерекшеліктеріне, қажеттіліктеріне және жағдайына сәйкес ұйымдастырылады. Әрбір сұхбат ерекше болуы мүмкін, себебі ол адамның мінез-құлқы, психологиялық жай-күйі, әлеуметтік ортадағы орны мен қарым-қатынастарын зерттеу мақсатында өтеді.

3. Бейімделу:
   Әңгімелесу кезінде сұрақтарды бейімдеу және оқушының жауаптарына негізделген жаңа тақырыптарды ашу мүмкіндігі бар. Психолог сұхбат барысында оқушының жауаптарына қарай бағытты өзгертіп, жаңа сұрақтарды енгізе алады.

4. Эмпатия және белсенді тыңдау:

Әңгімелесу барысында психологтың эмпатиялық қатынасы өте маңызды. Психолог оқушының эмоцияларына түсіністікпен қарап, оны тыңдай отырып, сұрақтарды дұрыс қояды. Белсенді тыңдау — бұл оқушының сөздеріне ғана емес, оның дене тіліне, тон мен эмоциясына да назар аудару арқылы ақпаратты толық түсіну процесі.

Әңгімелесудің немесе сұхбаттың түрлері

Әңгімелесудің немесе сұхбаттың бірнеше түрі бар. Әрқайсысы психологиялық диагностика мен кеңес беру барысында әртүрлі мақсаттар мен міндеттерді шешуге көмектеседі.

1. Диагностикалық әңгімелесу

Диагностикалық әңгімелесудің басты мақсаты — оқушының психологиялық жағдайын бағалау. Бұл әңгімелесу кезінде психолог оқушының эмоциялық жағдайын, тұлғалық ерекшеліктерін, ойлау қабілетін, әлеуметтік қарым-қатынастарын және мінез-құлқын анықтайды. Бұл әдіс психологтың нақты сұрақтар мен тапсырмалар арқылы оқушының жағдайын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді.

Мысалы:

• Оқушының мектепке деген көзқарасы мен қарым-қатынасын анықтау.

• Оқушының үйдегі және мектептегі психологиялық жағдайы туралы мәлімет алу.

• Оқушының көңіл-күйі, алаңдаушылығы немесе мазасыздығы туралы сұрау.

2. Психотерапевтік әңгімелесу

Психотерапевтік әңгімелесу барысында психолог оқушыға эмоционалдық қолдау көрсету мақсатында жұмыс істейді. Мұнда оқушының ішкі сезімдері мен ойларын ашық айтуына мүмкіндік беріледі. Психолог оқушының мәселелері мен күрделіліктеріне тереңірек еніп, шешім табуға көмектесетін құралдар мен әдістерді ұсынады.

Мысалы:

• Оқушының депрессия немесе мазасыздық сезімдерімен күресу үшін психотерапевтік әдістерді қолдану.

• Оқушының отбасы немесе құрдастарымен қарым-қатынастарын жақсартуға бағытталған психотерапевтік көмек көрсету.

3. Әлеуметтік-психологиялық әңгімелесу

Әлеуметтік-психологиялық әңгімелесу барысында оқушының әлеуметтік жағдайы мен оны қоршаған ортадағы қарым-қатынасы зерттеледі. Бұл әңгімелесу оқушының топтық қатынастарын, оның әлеуметтік ортаға бейімделуін, мектеп ішіндегі жағдайын бағалауға бағытталған.

Мысалы:

• Оқушының топтағы рөлі, құрдастарымен қарым-қатынасы және әлеуметтік қолдау деңгейі туралы әңгімелесу.

• Оқушының өз мінез-құлқын әлеуметтік контексте қалай бағалайтынын және оның әлеуметтік мәселелеріне қалай әсер ететінін зерттеу.

4. Жетекші әңгімелесу (Кеңес беру)

Жетекші әңгімелесу немесе кеңес беру оқушының жеке мәселелерін шешу мақсатында жүргізіледі. Мұнда психолог оқушының мақсаттарына жету үшін қажетті қадамдарды анықтайды, сондай-ақ оның дағдыларын дамытуға көмектеседі. Кеңес беру сұхбаттары көбінесе оқу, тұлғалық дамуы немесе тұрмыстық мәселелермен байланысты болады.

Мысалы:

• Оқушыға оқу процесінде көмек көрсету: уақытты басқару, мақсат қою, мотивацияны арттыру.

• Оқушының әлеуметтік және тұлғалық дағдыларын дамытуға қатысты кеңестер беру.

Әңгімелесу немесе сұхбаттың құрылымы

Әңгімелесу немесе сұхбатты белгілі бір құрылым бойынша жүргізу оның нәтижелілігін арттырады. Әдетте әңгімелесу келесі кезеңдерден тұрады:

1. Бастапқы танысу:

Әңгімелесудің алғашқы кезеңінде психолог оқушымен танысады, оның психологиялық жағдайына жалпы шолу жасайды. Бұл кезеңде сұрақтар ашық және бейтарап болуы керек.

2. Мәселені анықтау:

Бұл кезеңде психолог оқушының мәселелерін, сұрақтарын немесе алаңдаушылығын анықтайды. Әңгімелесу кезінде негізгі сұрақтар қойылады, бұл оқушының эмоциялық және психологиялық жағдайын түсінуге мүмкіндік береді.

3. Қолдау көрсету және түсіндіру:

Оқушының мәселесін анықтағаннан кейін, психолог оған қажетті көмек көрсету үшін ұсыныстар жасайды, мәселеге жаңа көзқарас ұсынады, мәселелерді шешудің жолдарын қарастырады.

4. Қорытынды:
   Әңгімелесуді қорытындылау кезеңінде психолог оқушының алған ақпараттарына негізделген негізгі қорытындыларды шығарады және оны шешу жолдары туралы қосымша кеңес береді. Бұл кезеңде оқушының алдағы қадамдары мен дамуын талқылауға болады.

Әңгімелесу немесе сұхбаттың артықшылықтары

1. Тұлғалық жақындық:

Әңгімелесу немесе сұхбат кезінде психолог мен оқушы арасындағы сенім мен ашықтық орнатылады. Бұл оқушының ішкі жағдайын жақсырақ түсінуге және көмектесуге мүмкіндік береді.

2. Интерактивтілік:
   Әңгімелесу динамикалық болып табылады, яғни сұрақтар мен жауаптар арасындағы өзара әрекеттесу процесі нәтижеге әсер етеді.

3. Дәлелді ақпарат:

Әңгімелесу барысында психолог оқушының сезімдері мен эмоцияларына қатысты нақты, шынайы ақпарат алады. Бұл оның психологиялық жағдайын тереңірек бағалауға көмектеседі.

4. Жеке көмек көрсету:

Әңгімелесу кезінде оқушыға нақты кеңестер мен көмек көрсетілуі мүмкін, бұл оның мәселелерін шешуге ықпал етеді.

Әңгімелесу немесе сұхбаттың кемшіліктері

1. Шектеулі ақпарат:

Әңгімелесу тек психолог пен оқушы арасындағы өзара байланысқа негізделген, сондықтан ақпарат шектеулі болуы мүмкін. Оқушының ішкі әлемін толықтай түсіну үшін басқа әдістермен бірге қолдану қажет.

2. Субъективтілік:
   Әңгімелесу барысында психологтың өз көзқарасы мен түсінігі әсер етуі мүмкін. Бұл ақпараттың объективтілігіне ықпал етуі мүмкін.

3. Жеке шекара:

Оқушы кейбір жеке мәселелерін немесе сезімдерін ашық айтудан бас тартуы мүмкін, бұл диагностика нәтижелерін бұрмалауы мүмкін.

Әңгімелесу немесе сұхбат — психологиялық диагностика мен кеңес берудің маңызды әдістерінің бірі. Ол оқушының ішкі дүниесін түсінуге, оның эмоциялық жағдайын бағалауға және психологиялық көмек көрсету үшін негізделген шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл әдіс психологиялық көмек көрсету кезінде жиі қолданылады және оқушының тұлғалық дамуы мен психоэмоционалдық жай-күйін жақсартуға ықпал етеді.

3.4. Проективті әдістер

Проективті әдістер психологиялық диагностикада адамның бейсаналық ойлары, сезімдері, және мінез-құлықтық ерекшеліктерін анықтауға бағытталған тесттер мен тапсырмалар жиынтығын білдіреді. Бұл әдістер адамның ішкі әлемін терең зерттеуге мүмкіндік береді, өйткені олар тікелей сұрақтар мен жауаптар арқылы емес, адамның еркін реакцияларына негізделеді. Проективті әдістер көбінесе оқушының өз ішкі сезімдерін, қорқыныштарын, тілек-желектерін, шиеленістерін және әлеуметтік қарым-қатынасын анықтауға көмектеседі.

Проективті әдістердің негізі — тұлғаның бейсаналық мазмұндарын сыртқа шығару. Бұл әдіс арқылы оқушының психологиялық жағдайы, мінез-құлқы, әлеуметтік ортамен байланысы мен тұлғалық ерекшеліктері айқындалады. Проективті әдістердің басты ерекшелігі — адамның бейсаналық көзқарастары мен сезімдерін түсіну үшін оны белгілі бір жағдайға қойып, өзін немесе қоршаған әлемді қалай қабылдайтынын көру.

Проективті әдістердің негізгі ерекшеліктері

1. Бейсаналықты ашу:

Проективті әдістер адамның санадан тыс ойлары мен сезімдерін ашып көрсетуге көмектеседі. Бұл әдістер арқылы оқушының қорқыныштары, ішкі қақтығыстары, жасырынып қалған тілектері анықталуы мүмкін.

2. Шығармашылық және еркіндік:

Проективті әдістерде оқушыға еркін тапсырмалар беріледі, ол өз қиялы мен шығармашылығын қолдана отырып жауап береді. Бұл әдіс адамның ішкі жағдайын еркін әрі шынайы көрсетуге мүмкіндік береді.

3. Жеке тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу:

Проективті әдістер арқылы оқушының тұлғалық құрылымын, қорқыныштарын, өз-өзіне деген қатынасын, оның топтағы орны мен әлеуметтік бейімделуін бағалауға болады.

4. Мазмұнды әрі жан-жақты зерттеу:

Проективті әдістер оқушының тек сыртқы мінез-құлқына ғана емес, оның ішкі дүниесіне де үңілуге мүмкіндік береді. Олар оқушының эмоциялық жай-күйі мен психологиялық жағдайын терең түсінуге жағдай жасайды.

Проективті әдістердің түрлері

Проективті әдістердің бірнеше түрі бар. Әрқайсысы адамның жеке тұлғалық ерекшеліктерін, әлеуметтік және эмоционалдық жағдайын зерттеуде қолданылуы мүмкін. Олардың ішінде ең көп тарағандары:

1. Роршах тесті

Роршах тесті — бұл әлемдегі ең кеңінен қолданылатын проективті әдістердің бірі. Бұл тест бірнеше қара дақтан тұратын картиналардан құралған. Оқушыға осы картиналарды көрсетіп, олардың қандай бейнелерді көруі керек екендігі сұралады. Тесттің нәтижесі адамның бейсаналық ойлары, қорқыныштары, ішкі қақтығыстары мен қиялдары туралы ақпарат береді. Бұл тест арқылы оқушының эмоционалдық жағдайын, әлеуметтік қарым-қатынастарын, стресске деген реакциясын және тұлғалық ерекшеліктерін бағалауға болады.

2. Тематикалық апперцепция тесті (ТАТ)

Тематикалық апперцепция тесті (ТАТ) — бұл оқушыға әртүрлі суреттер немесе сызбалар көрсетіліп, олардың әрқайсысына түсініктеме беру ұсынылатын тест. Бұл тест арқылы оқушының өз өміріне, қоршаған ортаға, өзіне және басқа адамдарға деген көзқарасы, ойлары мен тілектері анықталады. Оқушының әңгімелеген оқиғалары мен түсіндірмелері оның ішкі жан дүниесін көрсетеді. ТАТ тесті көбінесе тұлғалық дағдарыстарды, ішкі шиеленістерді және әлеуметтік бейімделу мәселелерін зерттеу үшін қолданылады.

3. "Бос орын" әдісі

Бұл әдіс оқушыға сөйлемдерді немесе сөз тіркестерін аяқтау ұсынылады. Мысалы, «Мен өзімді ... сезінемін», «Менің болашағым ... болады», «Адамдар мені ... деп ойлайды» және т. б. Бұл әдіс арқылы оқушының тұлғалық қасиеттері, оның өзіне деген қатынасы, өмірге деген көзқарасы мен қоршаған ортаға деген қарым-қатынасы анықталады. Әр түрлі оқушының жауаптары оның эмоционалдық жай-күйін, қорқыныштарын және ішкі шиеленістерін көрсетуі мүмкін.

4. Сурет салу әдісі

Сурет салу әдісі — бұл проективті әдістердің тағы бір түрі, оның барысында оқушыға белгілі бір тақырып немесе ситуация беріліп, оны сурет арқылы бейнелеу ұсынылады. Мысалы, "Менің отбасыма байланысты бейнені салыңыз", "Мектептегі өзіңізді қалай көресіз?" деген сияқты тапсырмалар берілуі мүмкін. Сурет салу арқылы оқушының ішкі эмоциялары, қорқыныштары, тілектері, әлеуметтік және отбасылық қарым-қатынастарын білуге болады.

5. Адамдар мен жануарлардың бейнелері бойынша тест

Бұл әдіс оқушыға түрлі адамдар мен жануарлардың суреттері беріледі, ол сол бейнелерге қарап, өзінің көзқарасы мен сезімдерін білдіруі тиіс. Бұл тесттің мақсаты — оқушының әлеуметтік бейімделуін, қоршаған ортаға деген қатынасын және тұлғалық ерекшеліктерін анықтау.

Проективті әдістердің қолданылуы

1. Тұлғалық диагностика: Проективті әдістер арқылы оқушының тұлғалық қасиеттері, мінез-құлықтық ерекшеліктері, ішкі қақтығыстары, қорқыныштары мен стресс жағдайлары зерттеледі. Бұл әдіс тұлғаның жан-жақты және терең бағалануы үшін өте тиімді.

2. Эмоционалдық жай-күйді анықтау: Проективті әдістер арқылы оқушының психоэмоционалдық жағдайы бағаланады. Мысалы, ол тесттер арқылы оқушының мазасыздық деңгейі, депрессия белгілері, қорқыныштары және жалпы психологиялық жай-күйі туралы ақпарат алуға болады.

3. Әлеуметтік бейімделу: Проективті әдістер оқушының топ ішіндегі мінез-құлқын, адамдармен қарым-қатынасын және әлеуметтік ортаға бейімделуін зерттеуге көмектеседі. Бұл әдіс мектептегі өмірі мен топтағы рөлін түсіну үшін маңызды.

4. Психологиялық қолдау мен коррекция: Проективті әдістер арқылы алынған мәліметтер оқушыға психологиялық көмек көрсету үшін маңызды негіз болады. Психолог бұл әдістерді оқушының психологиялық проблемаларын шешу үшін қолдана алады, мысалы, оның ішкі қақтығыстарын шешу немесе әлеуметтік бейімделуіне көмектесу.

Проективті әдістердің артықшылықтары

1. Бейсаналық мазмұнды анықтау: Проективті әдістер адамның бейсаналық ойлары мен сезімдерін ашуға мүмкіндік береді, бұл оның шынайы жағдайын терең түсінуге көмектеседі.

2. Жоғары сенімділік: Бұл әдіс тек сыртқы мінез-құлықты емес, адамның ішкі әлемін зерттеуге мүмкіндік береді, бұл сенімді әрі толық ақпарат алуға көмектеседі.

3. Жеке тұлғалық ерекшеліктерді бағалау: Проективті әдістер арқылы адамның мінез-құлықтық, эмоционалдық және әлеуметтік ерекшеліктерін анықтауға болады.

4. Креативтілік пен еркіндік: Бұл әдіс оқушыға шығармашылық тұрғыдан еркіндік береді, ол өз ойларын ешқандай қысымсыз білдіре алады.

Проективті әдістердің кемшіліктері

1. Нәтижелердің субъективтілігі: Проективті әдістер адамның ішкі әлемін зерттеуге бағытталғандықтан, олардың нәтижелері психологтың жеке бағалауына негізделуі мүмкін, бұл объективтілікті төмендетуі мүмкін.

2. Күрделілігі: Бұл әдістер кейде өте күрделі және ұзақ уақытты қажет етеді. Сонымен қатар, тест нәтижелерін дұрыс интерпретациялау үшін жоғары білікті мамандар қажет.

3. Қорытындылардың дәлдігі: Проективті әдістердің нәтижелері кейде бұлыңғыр болуы мүмкін, себебі олар тек жеке тұлғаның бейсаналық реакцияларына негізделеді, бұл барлық аспектілерді толықтай көрсетуге кепілдік бермейді.

Проективті әдістер психологиялық диагностика мен кеңес беру барысында өте тиімді құрал болып табылады. Олар оқушының ішкі сезімдерін, тұлғалық ерекшеліктерін, әлеуметтік қарым-қатынасын және психоэмоционалдық жай-күйін тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл әдістердің көмегімен психолог оқушының бейсаналық мазмұнын ашып, оның мәселелерін шешуге бағытталған психологиялық қолдау көрсетуді ұйымдастырады.

3.5. Арт-терапия әдістері

Арт-терапия — бұл психологиялық терапияның бір түрі, онда көркем өнердің әртүрлі құралдары (сурет салу, мүсіндеу, музыка, би және басқа шығармашылық әрекеттер) пайдаланылады. Арт-терапияның негізгі мақсаты — адамның ішкі эмоциялық әлемін түсіну, жеке тұлғалық дағдарыстарды шешу, стресстен арылу және психологиялық проблемаларды жеңу. Бұл әдіс оқушылардың психоэмоционалдық жағдайын жақсартуға және олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған.

Арт-терапияның ерекшелігі — оның бейсаналық деңгейде жұмыс істей алатындығы. Бұл әдіс оқушының ішкі әлемін еркін және қауіпсіз түрде ашуға мүмкіндік береді, ол үшін сөздер қажет емес. Арт-терапия барысында оқушы өз сезімдерін, қорқыныштары мен тілектерін көркем шығармашылық арқылы білдіреді. Осылайша, арт-терапия адамның психологиялық жағдайын түзету мен түзетуге арналған өте күшті құрал бола алады.

Арт-терапия әдістерінің ерекшеліктері

1. Шығармашылық тәсіл:

Арт-терапияның басты ерекшелігі — оның шығармашылық негізі. Оқушының көркемдік қабілеттерін дамыту арқылы оның ішкі дүниесі мен эмоциялары айқындалады. Бұл әдіс оқушының жеке тұлғасын дамытуға және оның эмоциялық жағдайын жақсартуға көмектеседі.

2. Эмоциялық шығару:

Арт-терапия адамның эмоцияларын сыртқа шығаруға көмектеседі. Бұл әдіс арқылы оқушы өзіндегі алаңдаушылықты, стресс пен қорқыныштарды шығармашылық арқылы жеңе алады.

3. Әр түрлі әдістерді қолдану:

Арт-терапияда әртүрлі көркем өнер түрлері қолданылады: сурет салу, мүсіндеу, музыка тыңдау, би және басқа шығармашылық әрекеттер. Бұл әдістердің әрқайсысы адамның ішкі сезімдерін және психоэмоционалдық жағдайын түсінуге көмектеседі.

4. Терапевтік байланыс:

Арт-терапия барысында психолог немесе терапевт оқушымен тығыз байланыста болады. Терапевт оқушының шығармашылық жұмысына назар аудара отырып, оған қажетті бағыт-бағдар береді және эмоционалдық қолдау көрсетеді.

5. Көзқарас ашықтығы мен қауіпсіздік:

Арт-терапияның ерекшелігі — бұл терапия кезінде оқушы өз сезімдерін сөзсіз еркін білдіруіне мүмкіндік береді, себебі көркем өнердің түрлі құралдары арқылы ол өз ішкі жағдайын бейнелей алады. Бұл өте қауіпсіз әрі терапевтік процеске қатысты жайлы әдіс.

Арт-терапияның негізгі әдістері

1. Сурет салу терапиясы

Сурет салу арт-терапияның ең кең тараған әдістерінің бірі болып табылады. Бұл әдіс арқылы оқушы өзінің ішкі жағдайын, эмоцияларын және қорқыныштарын бейнелей алады. Сурет салу терапиясында белгілі бір тақырып немесе жағдай беріліп, оқушы сол тақырып бойынша сурет салады. Мысалы:

• «Мектептегі ең жақсы күніңді бейнелеңіз»,

• «Сен өзіңді қалай сезінесің?»,

• «Өміріңдегі ең үлкен қорқыныш» және т.б.

Осы суреттерді салу барысында оқушының ішкі дүниесін, оның қиындықтарын және мәселелерін көркем түрде анықтауға болады. Психолог бұл суреттерді талқылай отырып, оқушының эмоциялық жағдайы мен психологиялық күйін бағалайды.

2. Мүсіндеу терапиясы

Мүсіндеу — арт-терапияның тағы бір тиімді әдісі. Мұнда оқушы өз сезімдерін, эмоцияларын, қарым-қатынас мәселелерін пластилин, глина немесе басқа материалдармен мүсіндеу арқылы бейнелейді. Мүсіндеу процессі шығармашылық және сенсорлық аспектілерді біріктіре отырып, психологиялық проблемаларды шешуге көмектеседі. Бұл әдіс оқушының қорқыныштарын немесе көңіл-күйін сыртқа шығару, сондай-ақ оның ішкі әлеміндегі өзгерістерді бейнелеу үшін қолданылады.

3. Музыка терапиясы

Музыка терапиясы адамның эмоционалды жағдайын реттеуге және күйзеліс деңгейін төмендетуге бағытталған. Музыка тыңдау, музыкалық аспаптарда ойнау немесе ән айту барысында оқушы өз эмоцияларымен байланыс орнатады, әрі шығармашылық жолмен оларды білдіреді. Музыка терапиясы оқушының эмоциялық тепе-теңдігін сақтау үшін қолданылады және оның психоэмоционалдық жай-күйін жақсартуға ықпал етеді.

4. Би терапиясы

Би терапиясы — дененің қозғалысын және би арқылы өзін-өзі білдіру әдісі. Бұл әдіс оқушының физикалық және психологиялық күйін жақсартуға бағытталған. Би терапиясы кезінде оқушы түрлі қозғалыстар мен позаларды орындап, ішкі сезімдерін сыртқа шығарады. Қозғалыс және би терапиясы психоэмоционалдық күйзелістерді жеңуге, дене мен ойдың үйлесімін жақсартуға көмектеседі.

5. Театр терапиясы (Рольдік ойындар)

Театр терапиясы немесе рөлдік ойындар арт-терапияның басқа бір тиімді әдісі болып табылады. Бұл әдіс оқушыға рөлдер арқылы өз сезімдерін, мәселелерін және эмоцияларымен жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Театр терапиясы арқылы оқушы әртүрлі рөлдерді ойнап, өз іс-әрекеттерін немесе проблемаларды басқа көзқараспен көруге мүмкіндік алады.

6. Коллаж жасау терапиясы

Коллаж — түрлі суреттер, қағаздар мен журналдардан алынған кескіндермен біріктірілген бейнелерді жасау әдісі. Оқушы өз эмоцияларын, ойларын және өмірлік мәселелерін коллаж арқылы білдіреді. Коллаж жасау терапиясы шығармашылықты дамытуға, эмоциялармен жұмыс жасауға және ойларды жүйелеуге көмектеседі.

Арт-терапияның артықшылықтары

1. Эмоциялық шығару:

Арт-терапия оқушының ішкі эмоцияларын, қорқыныштарын, алаңдаушылығын немесе көңіл-күйін сыртқа шығаруға көмектеседі. Бұл оның психологиялық күйін жеңілдетеді және стресстен арылтады.

2. Шығармашылық дамыту:

Арт-терапия оқушының шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Оқушының өз ойларын көркем түрде білдіруі оның өзін-өзі түсінуіне және ішкі әлемін тануына мүмкіндік береді.

3. Қиындықтарды жеңу:

Арт-терапия қиындықтарды жеңудің, ішкі шиеленістерді шешудің және психоэмоционалдық мәселелермен күресудің тиімді құралы болып табылады.

4. Қорқыныш пен стрессті жеңу:

Бұл әдіс оқушылардың психоэмоционалдық жай-күйін жеңілдетуге және олардың қорқыныштары мен мазасыздығын басуға көмектеседі.

5. Ішкі тыныштық пен үйлесімділік:

Арт-терапия арқылы оқушының ішкі тыныштығын сақтау және эмоционалдық үйлесімділікке жету мүмкіндігі пайда болады.

Арт-терапияның кемшіліктері

1. Әдістің жеке сипатта болуы: Арт-терапия әр адамға түрліше әсер етуі мүмкін. Кейбір оқушылар бұл әдіс арқылы өз сезімдерін оңай аша алады, ал кейбіреулері бұл процесс кезінде қиындықтарға тап болуы мүмкін.

2. Жоғары біліктілікті талап етеді: Арт-терапияны тиімді қолдану үшін психолог немесе терапевт жоғары біліктілікті болуы қажет. Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық жұмыстарын дұрыс талдай білу маңызды.

3. Уақытты қажет етуі мүмкін: Арт-терапия — бұл ұзақ процесс. Оқушылардың психологиялық жағдайын толық қалпына келтіру үшін бірнеше сессия өткізу қажет болуы мүмкін.

Арт-терапия — психологиялық диагностика мен коррекцияда тиімді құрал болып табылады. Бұл әдіс оқушының ішкі әлемін, эмоциялар мен сезімдерін терең түсінуге мүмкіндік береді және психоэмоционалдық жағдайын жақсартуға көмектеседі. Арт-терапияның әртүрлі әдістері шығармашылық қабілеттерді дамытуға, стрессті жеңуге және тұлғалық дағдарыстарды шешуге бағытталған.

3.6. Когнитивті және мінез-құлықтық бағалау әдістері

Когнитивті және мінез-құлықтық бағалау әдістері психологиялық диагностикада адамның ойлау процесстерін, эмоциялық жағдайын және мінез-құлықтық реакцияларын талдау үшін қолданылады. Бұл әдістер психологиялық мәселелерді анықтап, емдеу мен психологиялық қолдау көрсету үшін тиімді құралдар болып табылады. Когнитивті және мінез-құлықтық әдістер психологияның белгілі бағыттарынан, атап айтқанда, когнитивті және мінез-құлықтық терапиядан алынған принциптер мен техникаларға негізделген.

Когнитивті бағалау әдістері

Когнитивті бағалау әдістері адамның ойлау, қабылдау және ақпаратты өңдеу тәсілдерін зерттеуге бағытталған. Бұл әдістер оқушының ақыл-ойының құрылымын, танымдық қабілеттерін, оның проблемаларды шешу тәсілдерін, қорқыныштары мен сенімдерін талдауға мүмкіндік береді.

Когнитивті бағалау адамның ойлау процесстеріне, дүниетанымына және оларды қабылдауға әсер ететін когнитивті бұрмалауларды (мысалы, шексіз ойлау немесе негативті ойлау) анықтауға көмектеседі. Бұл әдістер көмегімен оқушының психологиялық ерекшеліктері, стресс пен депрессияның себептері, қорқыныштар мен сенімдер туралы маңызды мәліметтер алуға болады.

Когнитивті бағалау әдістерінің негізгі түрлері:

1. Когнитивті интервью (әңгімелесу): Когнитивті интервью әдісі — оқушының ойлау құрылымын зерттеуге арналған ашық сұрақтар мен тапсырмалардан тұратын әдіс. Бұл әдіс арқылы оқушының белгілі бір жағдайға қалай жауап беретінін, қандай когнитивті бұрмалаулардың бар екенін және ол жағдайды қалай қабылдайтынын анықтауға болады. Когнитивті интервью негізінен оқушының әлемді қалай түсінетінін және оның осы түсініктеріне қалай әсер ететінін зерттеуге бағытталған.

2. Когнитивті тесттер: Когнитивті тесттер — адамның танымдық қабілеттерін бағалауға арналған арнайы құрылымдалған тапсырмалар жиынтығы. Бұл тесттер арқылы адамның ойлау жылдамдығы, есте сақтау қабілеті, проблемаларды шешу дағдылары және басқа когнитивті ерекшеліктері анықталады. Когнитивті тесттер кейде адамның зияткерлік даму деңгейін және психологиялық жағдайын бағалауға мүмкіндік береді.

3. Когнитивті бұрмалауларды анықтау әдістері: Когнитивті бұрмалаулар — бұл адамның ойлау процесіндегі қателіктер, мысалы, барлық жағдайды тек қара түсте көру (пессимизм) немесе өз ойларын, сезімдерін абсурдқа айналдыру. Бұл әдістер арқылы оқушының күйзелісін, депрессиясын немесе ішкі шиеленістерін анықтауға болады. Психолог когнитивті бұрмалауларды анықтап, олардың себептерін және мінез-құлыққа әсерін талдайды.

Мінез-құлықтық бағалау әдістері

Мінез-құлықтық бағалау әдістері адамның мінез-құлқын, оның өмірлік жағдайларға қалай жауап беретінін және әртүрлі әлеуметтік контекстерде мінез-құлықтың қалыптасуын зерттейді. Бұл әдістер мінез-құлықтың себептері мен әсерін анықтауға, оның эмоционалдық және когнитивті жағдайлармен байланысын түсінуге көмектеседі.

Мінез-құлықтық бағалау әдістері арқылы оқушының мінез-құлықтағы жағымсыз үлгілері, әлеуметтік дағдылары мен реакцияларындағы мәселелер туралы мәліметтер алуға болады. Бұл әдістер оқушылардың мінез-құлықтық мәселелерін түзету үшін маңызды болып табылады, себебі мінез-құлық көбінесе адамның эмоциялық жағдайы мен когнитивті ойлауына байланысты қалыптасады.

Мінез-құлықтық бағалау әдістерінің негізгі түрлері:

1. Бақылау әдісі: Бақылау әдісі оқушының мінез-құлқын арнайы бақылап, оның реакцияларын, әрекеттерін және әртүрлі жағдайларда қалай әрекет ететінін зерттеуге негізделген. Бұл әдіс арқылы оқушының қоғамдағы әлеуметтік дағдылары, топтық әрекеттегі мінез-құлығы, жеке тұлғалық мінез-құлықтары анықталады. Бақылаудың нәтижелері бойынша психолог оқушының мінез-құлқындағы мәселелерді, оның қоршаған ортамен және әлеуметтік байланыстармен қалай әрекеттесетінін анықтауға мүмкіндік алады.

2. Жазбаша күнделік әдісі: Жазбаша күнделік әдісі оқушының өз мінез-құлқы мен эмоциялары туралы жазба жүргізуін талап етеді. Бұл әдіс арқылы оқушы өз ойларын, сезімдерін, әрекеттерін түсініп, оларды саналы түрде бақылап, реттей алады. Бұл әдіс көбінесе депрессия, мазасыздық немесе стресс жағдайында болатын оқушылар үшін тиімді. Жазбаша күнделік адамның ішкі жағдайын түсінуге, өзгерістерді бақылауға және мінез-құлықтық өзгерістерді жоспарлауға көмектеседі.

3. Әлеуметтік дағдыларды бағалау: Әлеуметтік дағдыларды бағалау әдісі оқушының қоғаммен, мектептегі топпен, отбасымен және құрдастарымен қарым-қатынас жасау дағдыларын бағалауға бағытталған. Бұл әдіс арқылы оқушының әлеуметтік жағдайлармен қалай үйлесетінін, оның коммуникативтік дағдыларының деңгейін, топта қалай әрекет ететінін зерттеуге болады. Бұл әдіс әсіресе әлеуметтік бейімделу проблемалары бар оқушылар үшін өте тиімді.

4. Минималды бақылау әдісі (МБӘ): МБӘ әдісі арқылы оқушының әртүрлі жағдайларға байланысты мінез-құлықтық реакциялары бағаланады. Оқушының қоршаған ортадағы әрекеттері, әсіресе стресс пен қиын жағдайлар кезінде қалай өзгеретінін түсіну үшін қолданылады. Бұл әдіс мінез-құлықтың қалыптасуындағы басты факторларды анықтауға мүмкіндік береді.

5. Рейтинг және шкала әдістері: Рейтинг және шкала әдістері оқушының мінез-құлық ерекшеліктерін бағалауға арналған құрылымдық әдіс болып табылады. Бұл әдістер арқылы оқушының әртүрлі жағдайларға жауап беру деңгейі, топтық мінез-құлықтағы белсенділігі және жеке тұлғалық қасиеттері жүйелі түрде бағаланады.

Когнитивті және мінез-құлықтық бағалаудың маңызы

1. Когнитивті және мінез-құлықтық мәселелерді анықтау: Бұл әдістер арқылы оқушының психологиялық проблемалары мен қиындықтарын анықтауға болады. Когнитивті бұрмалаулар мен теріс мінез-құлықтар оқушының әлеуметтік қарым-қатынасын және оқудағы жетістіктерін төмендетуі мүмкін, сондықтан оларды уақытында анықтап, түзету қажет.

2. Мәселелерді шешу үшін нақты әдістерді қолдану: Когнитивті және мінез-құлықтық бағалау әдістері арқылы алынған мәліметтер оқушының мінез-құлқындағы жағымсыз үлгілерді өзгерту үшін психологиялық көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл әдістер оқушының өз ойларын өзгерту және қолайлы мінез-құлық қалыптастыру үшін пайдалы стратегияларды әзірлеуге мүмкіндік береді.

3. Психологиялық емдеу мен қолдау: Когнитивті және мінез-құлықтық әдістер оқушының ішкі әлемін және сыртқы реакцияларын түсінуге мүмкіндік береді. Бұл ақпарат оқушыларға психологиялық емдеу мен қолдау көрсету үшін негіз бола алады. Оқушының когнитивті және мінез-құлықтық мәселелерін шешу арқылы оның өмір сапасы жақсарады.

Когнитивті және мінез-құлықтық бағалау әдістері психологиялық диагностикада тиімді құралдар болып табылады, себебі олар оқушының ойлау құрылымын, эмоциялық жағдайын және мінез-құлықтық ерекшеліктерін терең зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл әдістер оқушының психологиялық проблемаларын анықтап, оның өмірін оң жаққа өзгертуге мүмкіндік береді.

4. Диагностикалық қорытынды және ұсыныстар

Психологиялық диагностика барысында алынған нәтижелерді дұрыс интерпретациялау өте маңызды, себебі бұл психологиялық проблемалардың себебін анықтауға және тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Диагностикалық нәтижелерді интерпретациялау — психологиялық көмекті жоспарлау мен коррекциялық жұмыстарды жүргізу үшін қажетті ақпаратты дұрыс түсінуді білдіреді. Бұл процесс психологиялық тесттер мен әдістерден алынған мәліметтерді толық талдап, оларды дұрыс бағалау арқылы жүргізіледі.

Диагностикалық нәтижелерді интерпретациялаудың негізгі принциптері:

1. Нәтижелерді нақты талдау:

Алынған нәтижелерді нақты және толық талдау қажет. Бұл процессте тестілеу немесе бағалау әдісінен алынған әрбір мәліметті мұқият қарап, психологиялық жағдай мен проблемаларды дұрыс түсіну үшін оны егжей-тегжейлі зерттеу қажет. Мысалы, оқушының эмоционалдық күйі немесе мінез-құлықтық ерекшеліктері туралы нақты мәліметтер алу үшін әртүрлі әдістердің үйлесімділігі мен нәтижелерінің бір-бірімен байланысын ескеру маңызды.

2. Консистенттілік (сәйкестілік) және сенімділік:

Диагностикалық нәтижелердің дәлдігі мен сенімділігі маңызды аспект болып табылады. Тест нәтижелері мен сауалнама жауаптарының сенімділігін тексеру қажет. Егер нәтижелер бірнеше әдіс бойынша ұқсас болса, онда оларды сенімді деп қабылдауға болады. Осылайша, әртүрлі әдістердің сәйкестігін тексеру арқылы алынған нәтижелердің дұрыстығына сенімділік артады.

3. Контексті ескеру:

Нәтижелерді интерпретациялау барысында адамның жеке жағдайы мен өмірлік контексті маңызды рөл атқарады. Диагностикалық нәтижелерді тек оқушының ішкі күйімен ғана емес, сонымен қатар оның қоршаған ортамен, әлеуметтік жағдаймен және мәдени ерекшеліктермен байланысты түрде қарастыру қажет. Мысалы, оқу үлгерімі төмен немесе мінез-құлқы өзгерген оқушының әлеуметтік ортасындағы өзгерістерді, үй жағдайын немесе мектептегі оқыту әдістерін ескерген жөн.

4. Мәнмәтіндермен салыстыру:

Психологиялық бағалау әдістерінен алынған мәліметтерді белгілі бір стандарттармен немесе нормалармен салыстыру маңызды. Мысалы, психологиялық тесттер белгілі бір жас тобының немесе жыныстың стандартты көрсеткіштерін қамтиды. Бұл әдіс арқылы алынған нәтижелерді басқа адамдардың нәтижелерімен салыстырып, оқушының жағдайын жақсырақ түсінуге болады.

5. Бірнеше әдістерді қолдану:

Диагностикалық нәтижелерді дұрыс интерпретациялау үшін бір ғана әдіс емес, бірнеше әдіс қолдану қажет. Әр әдіс өзінің ерекшеліктері мен күшті тұстарымен ерекшеленеді. Мысалы, психологиялық тестілеудің нәтижелері мен сауалнамалардың, сұхбат немесе бақылау деректерінің нәтижелері бір-бірін толықтырып, сенімді ақпарат береді. Әдістердің үйлесімі нәтижелердің дәлдігін арттырады және диагнозды нақтылау үшін жақсы негіз болады.

Диагностикалық нәтижелерді интерпретациялаудың кезеңдері

1. Мәліметтерді жинақтау:

Диагностикалық нәтижелерді интерпретациялау процесі көбінесе мәліметтерді жинақтаудан басталады. Бұл кезеңде барлық алынған ақпарат (тест нәтижелері, сауалнама жауаптары, сұхбат деректері, бақылау нәтижелері) жиналады. Алғашқы қадамда деректердің толықтығына және олардың сапасына назар аудару маңызды. Мысалы, сауалнаманың жауаптарын, бақылау күнделіктерін, тест нәтижелерін дұрыс талдау үшін осы барлық мәліметтерді бір-бірімен байланыстыра отырып қарастыру қажет.

2. Нәтижелерді салыстыру және талдау:

Барлық алынған ақпаратты салыстырып, психологиялық жағдайды сипаттайтын негізгі тұжырымдарды анықтау қажет. Егер бірнеше әдіс қолданылған болса, әрбір әдістің нәтижелері бір-бірін толықтырып, әдістемелер арасындағы айырмашылықтарды көрсететін болғандықтан, осы мәліметтерді біртұтас нәтижеге келтірген дұрыс. Бұл кезеңде оқушының проблемасы мен жағдайы туралы түсінік қалыптасады.

3. Психологиялық болжам жасау:

Интерпретация барысында алынған мәліметтер негізінде психологиялық болжамдар жасау керек. Бұл болжамдар, мәселен, оқушының эмоционалдық жағдайы, психологиялық даму деңгейі немесе оқу қиындықтарының себебі туралы болуы мүмкін. Болжам жасалатын кезде, тек жеке тұлғалық ерекшеліктерді ғана емес, оқушының сыртқы әлеуметтік жағдайларын да ескеру маңызды.

4. Қорытынды жасау:

Нәтижелерді интерпретациялап болған соң, қорытынды жасау кезеңі басталады. Бұл кезеңде оқушының психологиялық жағдайы туралы қорытынды тұжырымдар шығарылады. Қорытындыда диагностика процесінде алынған мәліметтер негізінде ұсыныстар беріледі. Бұл ұсыныстар оқушының психологиялық дамуын қолдауға, мінез-құлқындағы қиындықтарды шешуге немесе эмоционалдық жағдайын жақсартуға бағытталған болуы мүмкін. Бұл қадам диагностика нәтижелерінің тек теориялық емес, практикалық тұрғыдан да пайдалы болуын қамтамасыз етеді.

5. Диагнозды растау:

Диагностикалық нәтижелерді интерпретациялап, қорытынды жасалғаннан кейін, диагнозды растау үшін қосымша тексерулер немесе басқа әдістер қолданылуы мүмкін. Бұл кезеңде алынған ақпараттың дұрыстығын тексеру және қосымша зерттеулер жүргізу арқылы диагноздың анықтығы мен нақтылығын қамтамасыз ету қажет.

Диагностикалық нәтижелердің интерпретациясын қалай жақсартуға болады?

1. Психологтың кәсіби біліктілігін арттыру: Диагностикалық нәтижелерді дұрыс интерпретациялау үшін психологтың теориялық білімдері мен тәжірибесі маңызды. Кәсіби дамуға, түрлі әдістер мен техникаларды меңгеруге көңіл бөлу, тәжірибе жинақтау диагностика нәтижелерін тиімді интерпретациялауға көмектеседі.

2. Көпжақты көзқарас: Диагностикалық нәтижелерді дұрыс интерпретациялау үшін әртүрлі көзқарастарды біріктіру қажет. Бұл дегеніміз, психолог тек тест нәтижелеріне ғана емес, оқушының әлеуметтік ортасы, эмоционалдық жағдайы және психологиялық даму деңгейіне де назар аударуы керек.

3. Ерекшеліктерді ескерту: Әр оқушының жеке ерекшеліктері бар екенін ұмытпау қажет. Психологиялық диагностика нәтижелерін интерпретациялау барысында осы ерекшеліктерді ескеру өте маңызды, өйткені адамның эмоциялық және когнитивті жағдайы оның сыртқы жағдайларына, өмірлік тәжірибесіне, жеке тұлғалық қасиеттеріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін.

4. Нәтижелерді үнемі бақылау: Психологиялық диагностика бір реттік процесс емес. Диагностикалық нәтижелерді уақыт өткен сайын бақылап, жаңарту қажет. Кейде оқушының жағдайы өзгеруі мүмкін, сондықтан тек бір кезеңдегі мәліметтермен шектелмей, нәтижелерді үнемі қадағалап отыру керек.

Диагностикалық нәтижелерді интерпретациялау — бұл психологиялық диагностика процесінің маңызды кезеңі. Нәтижелердің дәл және дұрыс интерпретациясы оқушының психологиялық жағдайын терең түсінуге, оның даму деңгейін және қажетті психологиялық көмек көрсетуді анықтауға мүмкіндік береді. Бұл процессте көпжақты көзқарас, әдіс-тәсілдер үйлесімі және жеке тұлғалық ерекшеліктерді ескеру үлкен рөл атқарады.

5. Мектеп психологінің рөлі мен жауапкершілігі

Мектеп психологінің рөлі мен жауапкершілігі қазіргі заманғы білім беру жүйесінде ерекше маңызға ие. Психолог мектепте оқушылардың психологиялық дамуын қолдауға, олардың эмоционалдық жағдайларын жақсартуға және әлеуметтену процестерін дұрыс бағытта жүргізуге бағытталған маңызды қызмет атқарады. Оқушылардың ішкі әлемін түсіну, олардың өз-өзін дамытуына көмектесу және қиын жағдайларды жеңу үшін психологиялық қолдау көрсету мектеп психологінің негізгі міндеттері болып табылады.

Мектеп психологінің рөлі

1. Психологиялық қолдау көрсету Мектеп психологінің негізгі рөлдерінің бірі — оқушыларға психологиялық қолдау көрсету. Бұл психологиялық мәселелердің алдын алу мен шешуге көмектесу, оқушылардың ішкі күйін жақсарту және оларды сеніммен өмірге бағыттау. Психолог оқушылардың эмоционалдық жағдайларын бақылап, қажет болған жағдайда оларды психологиялық көмекпен қамтамасыз етеді. Бұл, әсіресе, қиындықтар мен күйзелістерді бастан өткеріп жүрген балаларға маңызды.

2. Оқушылардың жеке тұлғалық дамуын қолдау Мектеп психологі әр оқушының тұлғалық ерекшеліктерін түсініп, оның өзін-өзі тану, сенімділік пен өзіндік бағалау сияқты қасиеттерін дамытуға бағытталған жұмыстар жүргізеді. Бұл оқушылардың психологиялық денсаулығын нығайту, олардың өзіндік құндылықтарын арттыру, қоғамда оңтайлы бейімделуін қамтамасыз ету үшін қажет.

3. Әлеуметтік және эмоционалдық дағдыларды дамыту Оқушылардың әлеуметтік қарым-қатынастарын, топта жұмыс жасау дағдыларын, сонымен қатар эмоциялық интеллекттерін дамыту — мектеп психологінің тағы бір маңызды міндеті. Бұл дағдылар оқушылардың тұлғалық дамуында маңызды орын алады, себебі олар өз эмоцияларын дұрыс реттей отырып, қоғаммен үйлесімді қарым-қатынастар орната алады.

4. Қиын жағдайларда қолдау көрсету Мектеп психологі қиын жағдайларға тап болған балаларға көмек көрсетуге міндетті. Бұл жағдайларға буллинг, отбасындағы дағдарыстар, психологиялық қысым, оқу қиындықтары, депрессия және басқа да эмоционалдық мәселелер кіреді. Психолог осындай жағдайларды жеңуге көмектеседі, балаларға стресс басқару әдістерін үйретіп, олардың психологиялық сауықтыруына ықпал етеді.

5. Психологиялық диагностика және бағалау Мектеп психологі оқушылардың психологиялық жағдайын диагностикалауға жауапты. Ол тестілеу, сауалнамалар, сұхбат және басқа әдістер арқылы оқушылардың эмоциялық жағдайын, когнитивтік және мінез-құлықтық ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік береді. Диагностикалық нәтижелер негізінде психолог әрбір оқушының қажеттілігіне сәйкес қолдау көрсету жоспарын әзірлейді.

6. Мұғалімдермен және ата-аналармен ынтымақтастық Мектеп психологінің рөлі мұғалімдер мен ата-аналармен тығыз ынтымақтастықта болуды да қамтиды. Психолог оқу процесінің тиімділігін арттыру, балалардың жеке қажеттіліктерін анықтау және оларды дамыту үшін мұғалімдермен және ата-аналармен пікір алмасып, арнайы кеңестер береді. Әрбір оқушының психологиялық жағдайы туралы ақпаратты бөлісіп, олармен жұмыс жасау әдістерін бірлесе анықтайды.

7. Қиын оқушылармен жұмыс Психологтың тағы бір маңызды рөлі — оқушылардың мінез-құлық мәселелерін шешуге көмек көрсету. Кейбір оқушылардың тәртіпсіздігі, агрессиясы немесе әлеуметтік қиындықтары болуы мүмкін. Мектеп психологі осы оқушылармен жұмыс істеп, олардың мінез-құлқындағы мәселелерді шешуге көмектеседі. Ол оқушылардың эмоциялық және мінез-құлықтық бұзылыстарын түзетуге арналған тренингтер мен арнайы бағдарламаларды ұйымдастырады.

Мектеп психологінің жауапкершілігі

1. Құпиялылық сақтау Мектеп психологі өз жұмысында әрқашан құпиялылықты сақтау керек. Оқушылар мен олардың отбасыларынан алынған жеке ақпараттар, диагностикалық нәтижелер және психологиялық кеңестер басқа адамдарға берілуі тиіс емес. Бұл психологтың кәсіби жауапкершілігі болып табылады және сенім негізінде жұмыс жасауға мүмкіндік береді.

2. Мамандандырылған көмек көрсету Мектеп психологі өз қызметінде мамандандырылған көмек көрсетуге жауапты. Егер психолог оқушының мәселесін шешуде өз білімінің жеткіліксіз екенін сезсе, ол қосымша ресурстар мен көмек көрсету үшін басқа мамандарға, мысалы, психотерапевттерге немесе балалар психиатрларына жүгінуі тиіс. Бұл оқушының жағдайын дұрыс бағалау және тиімді шешімдер қабылдау үшін маңызды.

3. Оқушылардың психологиялық денсаулығын қорғау Психолог оқушылардың психологиялық денсаулығын қорғауға жауапты. Ол оқушыларды түрлі психологиялық қауіптерден қорғау үшін профилактикалық жұмыстар жүргізеді, олардың эмоционалдық және психикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін кеңестер береді.

4. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету Мектеп психологі оқушылардың психологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті. Егер оқушының өміріне немесе денсаулығына қауіп төнсе, психолог бұл мәселелер бойынша мектеп басшылығына немесе тиісті органдарға хабарлауы тиіс.

5. Жалпы психологиялық қызмет көрсету жүйесінің қалыптасуы
   Мектеп психологі оқушыларға психологиялық қызмет көрсетудің тиімді жүйесін қалыптастыруға жауапты. Ол мектептегі барлық психологиялық іс-шараларды, бағдарлама және тренингтерді ұйымдастыру, білім беру ұйымының психологиялық жұмысын бақылау бойынша міндеттерді атқарады.

Мектеп психологінің рөлі мектептегі білім беру процесінің сапасын арттыруға, оқушылардың психологиялық жағдайын тұрақтандыруға және олардың жеке тұлғалық дамуын қолдауға бағытталған. Оның жауапкершілігі тек психологиялық көмек көрсету ғана емес, сонымен қатар мектептің жалпы дамуына ықпал ету, балалардың қауіпсіздігі мен денсаулығын қорғау, оқушылардың толыққанды дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Мектеп психологі білім беру жүйесінің маңызды бөлігі болып, оқушылардың психологиялық әл-ауқатын жақсартуға көмектеседі.

Қорытынды

Бұл әдістемелік құрал мектеп психологтарына психологиялық диагностика мен бағалау әдістерін тиімді қолдану және олардың нәтижелерін дұрыс интерпретациялау бойынша практикалық көмек көрсету мақсатында дайындалды. Мектеп психологінің рөлі бүгінгі таңда өте маңызды, өйткені ол оқушылардың психологиялық жағдайларын түсініп, олардың әлеуметтік, эмоционалдық және когнитивті дамуын бақылауға, осы бағытта түзетулер мен жетілдірулер енгізуге мүмкіндік береді. Психологиялық диагностика мен бағалаудың әдістері оқу процесінде үлкен маңызға ие, себебі олар балалардың дамуының қай бағытта жүріп жатқанын, қандай қиындықтар мен мәселелер туындап жатқанын анықтауға көмектеседі.

Әдістемелік құралда психологиялық диагностика мен бағалаудың түрлері, әдістері мен принциптері туралы кеңінен баяндалған. Тестілеу, сауалнамалар, әңгімелесу, проективті әдістер, арт-терапия және когнитивті бағалау сияқты әртүрлі әдіс-тәсілдер мектеп психологына оқушылардың психологиялық жағдайларын кешенді түрде бағалауға мүмкіндік береді. Әрбір әдіс өзінің артықшылықтары мен қолдану ерекшеліктері арқылы әрбір оқушының жеке психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып тиімді қолданылады. Бұл әдістемелердің жиынтығы мектеп психологының диагностика мен бағалау жұмысында түрлі аспектілерді қамтуына және балалардың психологиялық жай-күйін толыққанды түсініп, тиісті көмек көрсетуіне мүмкіндік береді.

Диагностикалық нәтижелерді дұрыс интерпретациялау маңызды, себебі оқушының психологиялық жағдайы, оның ішкі әлемі мен жеке қажеттіліктері туралы дұрыс түсінік қалыптастыру арқылы тиімді көмек көрсетуге болады. Диагностикалық мәліметтерді талдай отырып, мектеп психологі оқушының эмоциялық күйін, когнитивтік және мінез-құлықтық ерекшеліктерін анықтап, жеке даму жоспарын құра алады. Сонымен қатар, бұл мәліметтер негізінде оқушының оқу процесіне деген көзқарасын, әлеуметтік дағдыларын, өзін-өзі тану деңгейін дамыту үшін шаралар мен түзетулер жасауға болады. Бұл, әсіресе, оқушылардың психологиялық және эмоционалдық әл-ауқатының төмендеуі немесе олардағы психологиялық қиындықтардың туындауы жағдайында аса маңызды.

Мектеп психологінің рөлі тек психологиялық диагностика мен бағалаумен шектелмейді. Ол білім беру үдерісін қолдау үшін маңызды қызметтерді атқарады. Психолог оқушыларға психологиялық кеңестер беріп, олардың эмоционалдық және әлеуметтік қиындықтарын шешуде көмек көрсетеді. Оқушылардың мінез-құлықтарын, оқу үлгерімін, қарым-қатынас дағдыларын бақылап, қажет болған жағдайда түзету жұмыстарын жүргізеді. Әсіресе, мектеп психологы қиын өмірлік жағдайларға тап болған оқушылармен жұмыс жасауда үлкен рөл атқарады. Ол оқушылардың отбасы жағдайларын, әлеуметтік ортасын және тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып, олардың психологиялық қажеттіліктеріне сай көмек көрсетеді.

Мектеп психологының маңызды міндеттерінің бірі – оқушылардың психологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Қазіргі кезде оқушылардың арасындағы буллинг, депрессия, агрессия, әлеуметтік бейімделу мәселелері маңызды орын алуда. Бұл мәселелерді дер кезінде анықтап, шешу үшін мектеп психологі білім беру ұйымының барлық мүшелерімен, яғни мұғалімдермен, ата-аналармен және мектеп әкімшілігімен тығыз жұмыс жасауы қажет. Оның кәсіби міндеттерін орындаудағы нәтижесі мектептің жалпы даму үрдісіне де оң әсерін тигізеді.

Мектеп психологінің рөлі мұғалімдермен, ата-аналармен тығыз ынтымақтастықта болуды да қамтиды. Психолог оқушылардың психологиялық жағдайы туралы ақпарат береді, білім беру процессінде мұғалімдерге психологиялық тұрғыдан қолдау көрсетеді. Сонымен қатар, психолог ата-аналармен жеке кездесулер өткізіп, олардың балаларымен қарым-қатынасын жақсартуға көмектеседі, оларды дұрыс бағытта тәрбиелеуге кеңестер береді. Бұл үдеріс оқушылардың тұлғалық дамуы мен психологиялық жағдайына оң ықпал етіп, оқу сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Диагностика мен бағалау әдістері мектеп психологының жұмысының негізі болып табылады. Бірақ олардың тиімділігі мектеп психологының кәсіби дайындығына және әрбір оқушыға бағытталған жеке тәсілдердің қолданылуына байланысты. Әрбір оқушының жеке психологиялық ерекшеліктерін ескеру маңызды, өйткені бір әдіс барлығына бірдей тиімді болмауы мүмкін. Бұл әдістемелік құрал мектеп психологтарына диагностика мен бағалаудың әртүрлі әдістерін меңгеру мен оларды дұрыс қолдану үшін қажетті дағдылар мен білім береді. Ол мектеп психологының өз жұмысында ғылыми және практикалық негіздерге сүйене отырып, жоғары нәтижелерге жетуге көмектеседі.

Қорытындылай келе, психологиялық диагностика мен бағалау мектеп психологының маңызды құралдары болып табылады. Оқушылардың психологиялық және әлеуметтік дамуын бақылап, олардың мінез-құлқындағы немесе оқу іс-әрекетіндегі қиындықтарды дер кезінде анықтап, шешу арқылы мектеп психологы білім беру үдерісінің тиімділігін арттырады. Бұл әдістемелік құрал мектеп психологына балалардың психологиялық денсаулығын нығайтуға, оларды жеке тұлға ретінде дамытуға, оқу процесінде туындайтын қиындықтарды шешуге көмектесетін құнды ақпарат пен ресурстарды ұсынады.

Мектеп психологінің жұмысы оқушылардың психологиялық әл-ауқатын жақсарту мен олардың дамуына үлкен ықпал ететін маңызды қызмет болып табылады. Мектеп психологы өз жұмысының нәтижесінде тек жеке оқушылардың дамуын ғана емес, сонымен қатар жалпы мектеп қауымдастығының психологиялық денсаулығын арттыруға үлес қосады.

Диагностикалардың өткізілуі туралы нұсқаулар

1. Роршах тестінің өткізілуі

Роршах тесті — бұл проективті әдіс, оның көмегімен адамның ішкі әлемі, эмоционалдық жағдайы, жеке тұлға ерекшеліктері, сонымен қатар оның стреске, дағдарысқа және басқа да психологиялық жағдайларға деген реакциясы анықталады. Тестте 10 түрлі боялған дақтардан тұратын картиналар қолданылады. Әр картинаның бейнесі анық емес, бұл респондентке түрлі ассоциациялар мен интерпретациялар жасауға мүмкіндік береді.

Роршах тестінің өткізілуі бірнеше кезеңнен тұрады:

1. Тестке дайындық

Тестті өткізу үшін психологқа келесі дайындықтар қажет:

• Орын таңдау: Тест сабақты тыныш, жайлы, алаңдамай жұмыс істеуге мүмкіндік беретін бөлмеде өткізген жөн. Бұл респонденттің ішкі кедергілерден арылуына және тестке толық назар аударуына көмектеседі.

• Құралдарды дайындау: Роршах тестінің картиналарын қолдану керек. Әрбір тест картиналары толық әрі анық болуы керек. Әрбір картинаның өз реті мен қолданылуы бар.

2. Тестті жүргізу

Роршах тестін өткізу бірнеше кезеңдерден тұрады:

2.1. Респондентті таныстыру

Респондентке тест туралы қысқаша түсінік беріледі. Тесттің мақсаттары мен өткізілу тәртібі түсіндіріледі. Мысалы, психолог:

• "Бұл тест респонденттің бейсаналық ойларын, сезімдерін және қиялдарын бағалау мақсатында қолданылатын проективті әдіс болып табылады. Сіздерге 10 түрлі картиналар көрсетіледі. Әр картинаны мұқият қарап, сол картиналардан не көретіндеріңізді немесе олар сізге қандай ойлар мен ассоциациялар тудыратынын айтып беріңіздер."

2.2. Суреттерді көрсету

Респондентке әрбір суреттерді бірінен соң бірін көрсету ұсынылады. Барлығы 10 карта ұсынылады, және респондентке олардың әрқайсысы бойынша жеке жауап беру қажет:

• Респондентке әр суретті көрсеткеннен кейін, ол суреттің бейнесін не екенін сипаттап, өз ассоциацияларын айтуы керек. Суреттер бойынша сұрақ қоюға болмайды, тек "Сіз не көресіз?" деген сұрақ қойылады.

• Кейде респондент тест барысында бірнеше жауап береді, бұл қалыпты жағдай. Психолог барлық жауаптарды жазып алады.

2.3. Жауаптарды жинау

Респондент суреттерге берген жауаптарды толықтай тыңдайды. Тесттің ең маңызды аспектісі — жауаптардың толықтығы мен логикасын түсіну. Респондент жауап беру барысында өз ойларын қалай білдіреді, қандай эмоциялар мен бейнелерді қолданады — бұның барлығы психологиялық анализ үшін маңызды.

2.4. Қосымша сұрақтар қою

Кейде тест барысында респонденттің жауаптары толық емес немесе түсініксіз болса, психолог қосымша сұрақтар қоюы мүмкін. Бұл сұрақтар респонденттің өз жауабын ашық және толық түсіндіруіне көмектеседі. Сұрақтар тек қана көмек көрсету мақсатында қойылады, ал психологиялық интерпретацияларды жүзеге асыру үшін респонденттің бастапқы жауабы маңызды.

3. Тест нәтижелерін талдау

Роршах тесті нәтижелері бойынша талдау жасау бірнеше қадамнан тұрады. Бұл процесс психология маманының жоғары кәсіби біліктілігін талап етеді, себебі тесттің әрбір картиналық бейнесі мен респонденттің жауабында маңызды психологиялық ақпарат бар.

• Қорытындылау: Психолог респонденттің әрбір картинаны қалай интерпретациялағанын талдайды. Бұл кезеңде жауаптардың сипаты (эмоционалдық немесе логикалық), олардың мазмұны (оң немесе теріс ассоциациялар) және жауаптардың ұқсастығы мен ерекшеліктері зерттеледі.

• Тұжырымдар жасау: Тест нәтижелері бойынша респонденттің психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық құрылымы жайлы тұжырымдар жасалады. Бұл тесттің негізгі мақсаты болып табылады, өйткені ол адамның бейсаналық күйі мен психологиялық сипаттарын анықтауға мүмкіндік береді.

• Талдау негізі: Респонденттің картиналарды қалай қабылдағаны, әртүрлі нысандар мен формаларға қандай ассоциациялар жасағаны психологиялық тұрғыдан маңызды ақпарат береді. Сонымен қатар, эмоциялық және когнитивті процестердің деңгейі анықталады.

4. Тесттің қорытындысы

Роршах тестінің нәтижелері жеке тұлғаның психологиялық жағдайы мен дамуын толықтай түсіну үшін қолданылады. Тесттің қорытындысын психолог оқушыға немесе респондентке жеке, кеңес беру арқылы жеткізеді. Бұл қорытынды респонденттің тұлғалық ерекшеліктері, қарым-қатынас стилі, эмоциялық жағдайы, сондай-ақ стресске және өмірлік қиындықтарға реакциясын анықтауға негіз болады.

Роршах тесті тұлғаның ішкі дүниесін тереңірек зерттеуге, оның бейсаналық ойларын, сенімдері мен ішкі кедергілерін ашуға мүмкіндік береді. Ол психотерапевттер мен психологтар үшін адамның психологиялық жағдайын және даму деңгейін анықтауда маңызды құрал болып табылады.

2. Тематикалық апперцепция тесті (ТАТ) өткізілуі

Тематикалық апперцепция тесті (ТАТ) – проективті әдіс, адамның жеке тұлғалық ерекшеліктерін, бейсаналық күйін, ішкі жан дүниесін зерттеу үшін қолданылатын психодиагностикалық құрал. Бұл тест көбінесе психологиялық күйзелістерді, тұлғалық бұзылуларды, эмоционалдық реакциялар мен қарым-қатынас стилін анықтау мақсатында қолданылады. ТАТ тесті 31 суреттен тұрады, бірақ тек 20 сурет стандартты түрде қолданылады, оның ішінде әр түрлі жағдайлар мен адамдардың бейнесі бар. Әр суретте белгілі бір оқиға немесе жағдайды бейнелейтін бейне көрсетіледі, ал респонденттің міндеті – бұл суретке қатысты өз әңгімесін айту.

1. Тестке дайындық

Тестті өткізер алдында психолог бірнеше дайындық жұмыстарын жүргізуі керек:

• Құралдарды дайындау: Тесттің картиналары (суреттер) мен жазба құралдары дайын болуы қажет. ТАТ картиналарының сапасы жақсы болуы тиіс, суреттер анық көрініп, әрбір респонденттің жауаптарын жазып алу үшін қажетті құралдар (қалам, дәптер) да дайын болуы керек.

• Қоршаған орта: Тест өткізу үшін тыныш және алаңдаусыз орын таңдалады. Мұндай жағдай респондентке өз ойларын еркін білдіруге мүмкіндік береді.

2. Тесті өткізу тәртібі

Тесттің өткізілу процесі бірнеше негізгі кезеңнен тұрады:

2.1. Респондентке тест туралы түсінік беру

Тесттің алдында психолог респондентке оның мақсатын түсіндіріп, қандай да бір дұрыс немесе бұрыс жауаптар жоқ екенін атап өтуі керек. Бұл респондентке еркіндік береді және өз жауаптарында қорықпауына көмектеседі. Түсіндіру үлгісі:

• "Мен сізге бірнеше суреттер көрсетемін. Сіз осы суреттерге қарап, сол суретте не болып жатқанын айтып беріңіз. Қандай оқиға болуы мүмкін, суреттегі адамдар не істеп жатыр және олар не сезіп тұр деп ойлайсыз? Сіздің жауаптарыңыздың бәрі де дұрыс, мен тек сіздің ойларыңызды естігім келеді."

2.2. Суреттерді көрсету

• Тестілеу барысында респондентке кезекпен 20 сурет (стандартты вариантта) көрсетіледі, бірақ тесттің әртүрлі нұсқалары мен сұрақтары бар. Тестілеу барысында психолог тек суреттерді көрсетіп, респондентке қандай да бір нұсқаулық бермейді. Ол тек суретті көрсету керек.

• Әр сурет бойынша респонденттің не ойлайтынын, не көріп тұрғанын және оқиғаны қалай түсінетіні туралы толыққанды әңгіме тыңдалады.

2.3. Респонденттің жауаптарын тыңдау

• Респондент әр суретке қатысты өз көзқарасын, не болып жатқанын және оның себептерін түсіндіруі керек. Респондент жауап беруге еркіндік алғандықтан, оның жауабында көбінесе жеке тұлғалық ерекшеліктері мен ішкі күйі көрініс табады.

• Психолог сурет бойынша әрбір сұраққа толық жауап алу үшін ашық сұрақтар қоя алады, мысалы: «Неліктен сіз бұл оқиғаның осылай аяқталатынын ойлайсыз?» немесе «Бұл оқиғаның респондент үшін маңызы қандай?» деген сияқты.

2.4. Қосымша сұрақтар қою

Суреттерге байланысты жауаптар толық әрі нақты болмаған жағдайда, психолог қосымша сұрақтар қойып, респонденттің пікірін толықтауға тырысады. Бұл сұрақтар респонденттің оқиғаға деген қарым-қатынасын, эмоциялық күйін және өзіндік ойларын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

2.5. Тестілеудің аяқталуы

Барлық суреттер бойынша жауаптар алынған соң, тест аяқталады. Психолог респонденттің жауаптарын жазып алады, қажет болса, қосымша түсініктемелер жазып отырады.

3. Нәтижелерді талдау

ТАТ нәтижелерін талдау өте күрделі және көпжақты процесс. Психолог тест нәтижелерін әртүрлі тәсілдермен талдай алады, бірақ негізінен келесі аспектілер ескеріледі:

• Оқиғаның мазмұны: Респонденттің суретке байланысты қандай оқиға ойлап шығарғаны маңызды. Бұл адамның қандай эмоцияларды сезінетінін, өзіне, басқаларға және өмірге деген көзқарасын көрсетеді.

• Тұлғалық ерекшеліктер: Респонденттің оқиғаны қандай көзқараспен, қандай қатынаспен сипаттағаны оның тұлғалық ерекшеліктері туралы ақпарат береді. Мысалы, респонденттің жағдайға эмоционалдық реакциясы, стресс деңгейі және әлеуметтік қатынастарға деген көзқарасы анықталады.

• Жауаптардың динамикасы: Респонденттің жауаптарының сипаты мен олардың өзгеру барысы да маңызды. Мысалы, алғашқы жауаптар мен соңғы жауаптар арасындағы айырмашылықтарды бағалау оның психологиялық жағдайының өзгерістерін көрсетуі мүмкін.

• Қарым-қатынас стилі: Суреттерге деген қарым-қатынас арқылы респонденттің жеке қарым-қатынас стилі мен басқа адамдарға деген сенімділігі анықталуы мүмкін. Әсіресе, суреттегі адамдар арасындағы қатынастар мен эмоциялар маңызды.

• Әлеуметтік-эмоциялық аспектілер: Респонденттің оқиғаға эмоциялық және әлеуметтік тұрғыдан қалай қарайтыны оның өз-өзіне, басқаларға және әлеуметтік ортаға деген көзқарасын көрсетеді.

4. Қорытынды жасау

ТАТ тесті нәтижелерін талдау негізінде психолог респонденттің ішкі әлемі, эмоционалдық реакциялары, әлеуметтік мінез-құлқы және басқа да тұлғалық ерекшеліктері туралы қорытынды жасайды. Бұл тест адамның бейсаналық ойларын, сезімдерін және әлеуметтік қарым-қатынастарын жақсы түсінуге мүмкіндік береді. ТАТ арқылы психотерапевт немесе психолог респонденттің психологиялық жай-күйін бағалап, қажетті түзету немесе кеңес беру жұмыстарын жоспарлайды.

Тематикалық апперцепция тесті (ТАТ) адамның психологиялық күйін зерттеуде маңызды құрал болып табылады. Бұл тест адамның эмоциялық және когнитивті жағдайын, оның тұлғалық ерекшеліктерін және әлеуметтік қарым-қатынасын анықтау үшін тиімді әдіс болып саналады. Тестті өткізу кезінде респондентке еркіндік беріледі, бұл оның жеке көзқарасын көрсетуіне және бейсаналық ойларын шығаруына мүмкіндік береді. ТАТ тесті психологқа адамды тереңірек түсінуге және оның ішкі әлемін бағалауға мүмкіндік береді.

3. Адамдар мен жануарлардың бейнелері бойынша тесттің өткізілуі

Адамдар мен жануарлардың бейнелері бойынша тест — бұл проективті әдіс, ол адамның ішкі әлемін, эмоциялық жағдайын, тұлғалық ерекшеліктерін және психологиялық күйін зерттеу үшін қолданылады. Бұл тест, негізінен, адамның жануарларға, адамдарға және олардың арасындағы қатынастарға деген қатынасын анықтауға бағытталған. Әрбір сурет адамның эмоциялық және когнитивтік реакциялары мен әлеуметтік қарым-қатынасын ашуға көмектеседі. Әр суретте белгілі бір жағдайды немесе оқиғаны бейнелейтін адам мен жануарлардың немесе олардың өзара әрекеттесуі көрсетіледі.

1. Тестке дайындық

Тестті өткізу үшін психолог бірнеше дайындық жұмыстарын жүргізуі қажет:

• Құралдарды дайындау: Тесттің суреттері (адамдар мен жануарлардың бейнелері) дайын болуы керек. Суреттердің сапасы жақсы және анық болуы қажет. Әрбір респондентке тестті өткізуде қажетті жазба құралдары (қалам, дәптер) да болуы тиіс.

• Қоршаған орта: Тесті өткізу үшін тыныш және алаңдаусыз орын таңдалады. Бұл респондентке өз ойларын еркін білдіруге және толық көңіл бөлуіне мүмкіндік береді.

2. Тестті өткізу тәртібі

Тестті өткізу бірнеше кезеңдерден тұрады:

2.1. Респондентке тест туралы түсінік беру

Тестті бастамас бұрын психолог респондентке тесттің мақсатын түсіндіруі қажет. Респондентке тест туралы қысқаша мәлімет беріледі, бірақ оның мазмұны мен қандай да бір дұрыс немесе бұрыс жауаптар болмайтынын айтып, еркін жауап беруін сұрау керек. Мысалы, психолог былай деп түсіндіріп айтады:

• "Мен сізге бірнеше суреттер көрсетемін. Осы суреттерге қарап, олар туралы не ойлайтыныңызды, не көретіндігіңізді айтып беріңіз. Әр суретте адам мен жануарлар қатысады. Сіз олардың арасындағы қатынас немесе оқиға туралы қандай да бір ой-пікір білдіре аласыз. Бұл сұрақтар бойынша ешқандай дұрыс немесе бұрыс жауап жоқ, мен тек сіздің ойыңызды естігім келеді."

2.2. Суреттерді көрсету

• Тест барысында респондентке адам мен жануарлардың бейнесі бар бірнеше сурет көрсетіледі. Әр суретте белгілі бір жағдай немесе әрекет сипатталады, оның ішінде жануарлар мен адамдар арасындағы қарым-қатынас, эмоционалдық реакциялар және әлеуметтік жағдайлар бейнеленеді.

• Әрбір суретті көрсету кезінде респондентке тек "Сіз осы суретте не көресіз?" немесе "Бұл суретке байланысты қандай оқиға ойлап табасыз?" деген сұрақтар қойылады.

2.3. Респонденттің жауаптарын тыңдау

• Респондент әр сурет бойынша өз жауаптарын береді, оны толық тыңдау қажет. Респонденттің жауаптары оның ішкі ойларын, эмоциялық күйін, қарым-қатынасқа деген көзқарасын көрсетеді. Суретке берген жауаптары көбінесе бейсаналық деңгейде болады, яғни адам өзі түсінбестен ішкі әлемін ашып көрсетуі мүмкін.

• Психолог респонденттің берген жауаптарын жазып алады, тек суретке қатысты емес, жауаптардың қандай эмоцияларды қозғайтынын да бағалайды.

2.4. Қосымша сұрақтар қою

Егер респонденттің жауабы толық болмаса немесе нақты түсінік бермесе, психолог қосымша сұрақтар қоюы мүмкін. Бұл сұрақтар респонденттің эмоцияларын, ішкі күйін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Мысалы:

• "Неліктен сіз бұл жануарды осылай сипаттайсыз?"

• "Бұл адам мен жануар арасындағы қарым-қатынас сізге қалай әсер етеді?"

• "Сіз бұл оқиғаның соңында не болады деп ойлайсыз?"

2.5. Тесттің аяқталуы

Тесттің соңында барлық суреттер бойынша жауаптар алынған соң, психолог респондентке тесттің аяқталғанын хабарлайды. Егер сұрақтар немесе түсініктемелер қажет болса, оларды да қосымша талқылауға болады.

3. Нәтижелерді талдау

Тесттің нәтижелерін талдау бірнеше негізгі аспектілер бойынша жүргізіледі:

• Қарым-қатынас динамикасы: Респонденттің адам мен жануар арасындағы қарым-қатынасына қатысты қандай эмоциялық реакциялар мен түсініктер бар екенін бағалау қажет. Мысалы, жануарлар мен адамдардың арақатынасы, олардың бір-біріне деген көзқарасы, жағдайға деген жауаптары — бұның бәрі респонденттің әлеуметтік мінез-құлқын көрсетеді.

• Жауаптардың мазмұны: Респонденттің берген жауаптары, ол суретке қалай қарағаны, қай эмоциялар мен ойлар туындағаны талданады. Әсіресе, жануарлар мен адамдардың әрекеттері мен қатынастары назарға алынады.

• Эмоциялық реакциялар: Респонденттің суретке деген эмоциялық реакциялары да өте маңызды. Егер ол суреттегі кейіпкерлерді агрессия немесе қорқынышпен сипаттаса, бұл оның жеке тұлғалық ерекшеліктері мен эмоциялық күйі туралы маңызды ақпарат береді.

• Жануарларға және адамдарға деген көзқарас: Жануарларға немесе адамдарға деген көзқарастар респонденттің өзіне және өз өміріне деген көзқарасын, сондай-ақ әлеуметтік қарым-қатынастардағы сенімділік деңгейін көрсетеді.

4. Қорытынды жасау

Адамдар мен жануарлар бейнелері бойынша тесттің нәтижелері респонденттің психологиялық жағдайын және тұлғалық ерекшеліктерін толық түсінуге көмектеседі. Бұл тест адамның өз эмоцияларын, басқалармен қарым-қатынасын, бейсаналық деңгейде қорқыныштар мен ішкі қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Нәтижесінде психолог респонденттің психологиялық жай-күйі, әлеуметтік тұрғыдағы дағдылары және өз-өзімен қарым-қатынасын бағалап, қажетті психологиялық көмек көрсету үшін қорытынды жасайды.

Қорытынды

Адамдар мен жануарлардың бейнелері бойынша тест респонденттің ішкі әлемі, тұлғалық ерекшеліктері мен эмоциялық күйі туралы құнды ақпарат бере алатын проективті әдіс болып табылады. Бұл тест арқылы адамның өзіндік мінез-құлқы, басқа адамдармен қарым-қатынасы және жалпы психологиялық жай-күйі туралы деректер алуға болады. Тесттің нәтижелері жеке тұлғаның терең психологиялық қасиеттерін анықтауға және психотерапевтік көмек көрсету қажеттілігі туралы тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Абрамова, И. А. (2005). Психодиагностика: теория и практика. М.: Академия.

2. Леви, С. (2012). Проективные методы в психодиагностике. М.: ВЛАДОС.

3. Меерсон, С. С. (2000). Психология личности и психодиагностика. М.: Юрайт.

4. Анастази, А. (2000). Психологические тесты: теория и практика. М.: Речь.

5. Кудрявцев, В. В. (2011). Психодиагностика: Теоретические основы и методики. М.: Издательство Московского университета.

6. Роршах, Х. (2005). Психологический тест: Тест Роршаха. М.: Смысл.

7. Шмидт, Х. (2003). Тематический апперцептивный тест: методика, применение и интерпретация. М.: Наука.

8. Кан, М. Р. (2009). Психологическое тестирование: методы и практика. СПб.: Питер.

9. Кречмер, Э. (1998). Тесты личности и их применение в психотерапии. М.: Когито-Центр.

10. Смит, Р. В. (2014). Проективные тесты: от теории к практике. М.: Издательство МГУ.

11. Савенкова, А. И. (2010). Психологическое тестирование и диагностика: Применение тестов и шкал. М.: Эксмо.

12. Бенашвили, С. И. (2013). Психология личности и диагностика. СПб.: Речь.