Қазақ әдебиеті мазмұнын цифрлық форматқа көшіру үрдісі: мүмкіндіктер мен мәселелер

Қазіргі ақпараттық қоғам жағдайында білім беру саласы цифрландыру бағытында қарқынды дамып келеді. Соның ішінде қазақ әдебиеті пәнінің мазмұнын сандық форматқа көшіру – уақыт талабы. Цифрлық білім беру ресурстары оқушыларға әдеби шығармаларды қолжетімді, қызықты әрі жаңа форматта ұсынуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар цифрлық контент оқыту үдерісін жеңілдетіп, мұғалімдерге әдістемелік жағынан үлкен қолдау көрсетеді. Алайда бұл үрдістің тиімділігімен қатар бірқатар мәселелері де бар.

1. Қазақ әдебиеті мазмұнын цифрлық форматқа көшірудің мүмкіндіктері

1.1. Қолжетімділік пен ашықтық

Қазақ әдебиетінің мазмұнын цифрлық форматқа көшіру ең алдымен білім беру ресурстарының барынша қолжетімді болуына ықпал етеді. Цифрлық контент интернетке қосылған кез келген құрылғыдан – смартфон, планшет, ноутбук немесе компьютерден – жедел ашылады. Бұл оқушылардың қажетті ақпаратқа тәуелсіз қол жеткізуіне жағдай жасайды.
Сонымен қатар цифрлық форматта ұсынылған шығармалар мен оқу материалдары бір орталықтан жаңартылып отырады, мәтіндердің өзектілігі сақталады. Ауылдық аймақтардағы кітап қоры шектеулі мектептер үшін бұл өте тиімді шешім: олар физикалық кітаптардың жетіспеушілігін сандық контент арқылы толтыра алады.
Тіпті офлайн режимде жұмыс істейтін мобильді қосымшалар да бар, бұл интернет жылдамдығы төмен елді мекендер үшін қосымша мүмкіндік береді.

1.2. Мультимедиялық мүмкіндіктер

Сандық форматтың басты артықшылықтарының бірі – әдеби шығармаларды дәстүрлі мәтін шеңберінен шығарып, мультимедиялық деңгейде ұсынуы. Бұл оқушылардың әдеби мәтінді тереңірек түсінуіне және кітап оқуға деген мотивациясының артуына себеп болады.

Мультимедиялық материалдар қатарында:

• аудиокітаптар — көркем шығармаларды тыңдау арқылы қабылдауды жеңілдетеді, әсіресе көру қабілеті әлсіз оқушылар үшін тиімді;

• интерактивті иллюстрациялар — оқушыларға кейіпкерлерді, тарихи кезеңдерді, оқиға орнын көрнекі түрде елестетуге көмектеседі;

• бейнефрагменттер — шығарманың негізгі эпизодтарын экранда көрсету арқылы мазмұнды нақты түсіндіреді;

• анимациялар — күрделі образдарды, астарлы ойды визуалды түрде жеткізеді;

• AR/VR элементтері — әдеби кейіпкерлер әлеміне «кіру», виртуалды кеңістікті сезіну арқылы әсерлі тәжірибе береді.

Осындай мультимедиялық интеграция көркем шығарманың эмоционалдық әсерін күшейтіп, оқушының есте сақтау деңгейін арттырады. Бұл әсіресе 5–9-сынып оқушылары үшін маңызды, өйткені визуалдық қабылдау олардың танымдық қызығушылығына тікелей әсер етеді.

1.3. Оқушының жеке қарқынына лайықтау

Цифрлық платформалар әр оқушының мүмкіндігі мен оқу жылдамдығын ескеруге мүмкіндік береді. Дәстүрлі сабақ барысында мұғалім барлық оқушыны бірдей қарқынмен оқыта алмайды, ал сандық формат бұл мәселені шешеді.

Артықшылықтары:

• оқушы түсінбеген тұсты бірнеше рет тыңдай немесе оқи алады;

• күрделі сөздер мен әдеби терминдерге бірден цифрлық сөздік арқылы түсініктеме ала алады;

• тарихи-мәдени мәліметтерді интерактивті анықтамалықтан көре алады;

• мұғалім беретін қосымша тапсырмалар оқушының деңгейіне байланысты өзгертіледі.

Бұл сараланған оқытудың ең тиімді үлгісі. Оқушылар өзіне ыңғайлы жылдамдықпен жұмыс істеп, жеке оқу траекториясын қалыптастырады.

1.4. Цифрлық бағалау және кері байланыс

Қазақ әдебиеті пәнін цифрландыру бағалау жүйесін айтарлықтай жеңілдетеді. Қазіргі платформаларда түрлі бағалау құралдары қамтылған:

• LearningApps – интерактивті жаттығулар, пазлдар, сәйкестендіру тапсырмаларын құруға мүмкіндік береді;

• Google Forms – тесттер, рефлексия формалары, әдеби талдау элементтері бар сауалнамалар жасауға ыңғайлы;

• BilimLand, Online Mektep – дайын тесттер мен тапсырмалар кітапханасы, шығармашылық жұмыстарға арналған модульдер бар;

• Jamboard, Padlet – топтық онлайн талқылау және рефлексия ұйымдастыруға қолайлы.

Бұл жүйелер оқушының жетістігін жедел бақылауға, қателерін талдауға және жедел кері байланыс беруге мүмкіндік жасайды. Мұғалімге де, оқушыға да жұмыс тиімділігін арттырады.

1.5. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту

Цифрлық құралдар әдебиет сабағында оқушылардың шығармашылығын жаңа деңгейге көтереді. Әдеби шығарма тек оқып шығатын мәтін емес, оқушы тарапынан жаңадан интерпретацияланатын контентке айналады.

Оқушылар:

• комикс құрастырады — кейіпкерлердің диалогын, сюжетті өз бетінше құрастырады;

• кейіпкерге мінездеме жасайды — Canva, PowerPoint арқылы визуалды бейне жасайды;

• бейнеролик немесе подкаст дайындайды — шығарманы қазіргі заман форматына бейімдеп түсіндіреді;

• интерактивті карта жасайды — шығарманың географиялық немесе тарихи орнын белгілейді;

• цифрлық эссе жазады — формат еркіндігі ойды дамытуға мүмкіндік береді;

• қысқа анимация жасай алады — сюжетті шығармашылық қайта елестету.

Бұл тапсырмалар оқушылардың талдау, синтез, бағалау дағдыларын дамытады және әдебиетке деген қызығушылығын арттырады.

2. Қазақ әдебиеті мазмұнын цифрлық форматқа көшірудің мәселелері

2.1. Дайын сапалы контенттің жеткіліксіздігі

Қазақ әдебиеті пәніне арналған сапалы цифрлық ресурстардың аздығы – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Көптеген платформаларда шығармалардың толық мәтіндері берілгенімен, олар педагогикалық тұрғыда өңделмеген, яғни оқу мақсаттарына сәйкес келетін тапсырмалар, талдау үлгілері немесе әдістемелік нұсқаулықтар жеткіліксіз.
Сонымен қатар көркем шығармаларды мультимедиялық форматқа көшіру (анимация, инфографика, интерактивті тесттер) көп уақыт пен қаржы талап етеді. Нәтижесінде мектеп мұғалімдері көбіне дайын ресурстар таппай, оны өздері жасауға мәжбүр болады. Мұндай жағдай әдеби білім беру сапасына тікелей әсер етеді, себебі сандық контент тек қолжетімді емес, сонымен бірге ғылыми-әдістемелік талаптарға сай болуы тиіс.

2.2. Мұғалімнің цифрлық құзыреттілігінің әркелкі болуы

Цифрлық ресурстарды тиімді пайдалану үшін мұғалім белгілі бір деңгейде ІТ сауатқа ие болуы керек. Алайда білім беру жүйесінде цифрлық құзыреттілік деңгейі педагогтер арасында біркелкі емес. Кейбір мұғалімдер интерактивті платформаларды еркін қолданса, енді бірі тек базалық мүмкіндіктермен шектеледі.
Бұл мәселенің бірнеше себебі бар:

• цифрлық технологиялар бойынша жүйелі курстардың аздығы;

• тәжірибелік қолдау мен әдістемелік қауымдастықтардың жеткіліксіздігі;

• жаңа платформаларды меңгеруге уақыт тапшылығы.
  Мұғалім цифрлық құралдарды толық игермеген жағдайда олардың мүмкіндіктері толық ашылмай, сабақ барысында формалды түрде ғана қолданылуы мүмкін.

2.3. Техникалық жабдықталу мәселелері

Әсіресе ауылдық және шағын жинақты мектептерде техникалық инфрақұрылым әлі де жеткіліксіз. Интернеттің төмен жылдамдығы немесе оның тұрақсыздығы цифрлық платформалармен жұмыс істеуді қиындатады.
Сонымен қатар көптеген мектептерде:

• компьютер саны жеткіліксіз,

• мультимедиялық проекторлар немесе интерактивті тақталар ескірген,

• жеке құрылғыларды (планшет, ноутбук) әр оқушыға беру мүмкін емес.
  Бұл жағдайларда цифрлық контентті қолдануға деген мұғалімнің ынтасы болғанымен, техникалық мүмкіндік шектеу қояды. Нәтижесінде сандық формат тек теория жүзінде ғана тиімді болып көрінеді.

2.4. Көркем шығарманың рухын жоғалту қаупі

Цифрлық форматқа көшіру белгілі бір артықшылықтарға ие болғанымен, әдебиеттің табиғатына әсер ететін қауіптер де жоқ емес.
Қысқартылған мазмұн, мультимедиялық видеоаннотациялар кейде оқушыны шығарманың толық мәтінін оқудан алыстатады. Нәтижесінде әдебиеттің көркемдік тілін, сөз образдарын, автор стилін терең түсіну мүмкіндігі төмендейді.

Сонымен бірге оқушы визуалды контентке үйреніп, мәтінді қабылдау дағдысы әлсіреуі мүмкін. Әдебиеттің басты құндылығы – сөз өнері. Ал цифрлық форматтар кейде көркем сөздің ықпалын азайтып, тек ақпараттық деңгейде қалдыруы ықтимал. Бұл мәселені болдырмау үшін цифрлық контент негізгі мәтінді толық алмастырмай, тек толықтырушы құрал ретінде ғана қолданылуы керек.

2.5. Авторлық құқық мәселелері

Қазақ әдебиетін цифрландыру кезінде жиі кездесетін тағы бір проблема – авторлық құқықтың сақталмауы. Көптеген шығармалар интернетте рұқсатсыз жарияланады, толық мәтіндер дұрыс рәсімделмей таратылады.
Авторлық құқық нормаларын бұзу:

• цифрлық ресурстардың ресми дамуына кедергі келтіреді;

• оқу платформаларының кәсіби контент жасауға ынтасын төмендетеді;

• заңдық жауапкершілікке әкелуі мүмкін.

Сонымен қатар ХХ ғасырдың ортасы мен соңында жазылған көптеген авторлардың шығармалары әлі авторлық қорғауда тұр. Мұндай материалдарды цифрлық ортаға енгізу арнайы келісім мен ресми рұқсатты қажет етеді. Бұл бағытта құқықтық тетіктерді күшейту және мәдени мұраны заңды негізде цифрландыру — өзекті міндет.

Қазақ әдебиеті мазмұнын цифрлық форматқа көшіру – білім беру жүйесінің жаңғыру жолындағы маңызды қадам. Оның мүмкіндіктері оқыту үдерісін оңтайландырып, оқушылардың қызығушылығын арттырып, педагогтардың кәсіби мүмкіндіктерін кеңейтеді. Дегенмен, бұл бағыттағы мәселелерді жүйелі шешу – мемлекет, мектеп және мұғалімдер тарапынан бірлескен жұмысты талап етеді. Сандық контенттің сапасын арттыру, мұғалімдердің цифрлық құзыреттілігін дамыту, техникалық база мен авторлық құқық мәселелерін реттеу – қазақ әдебиетін цифрлық кеңістікке табысты енгізудің негізгі шарттары.