А.Ермакбай, Э.Ж.Ауезова

«Тұран» университеті,

Алматы қаласы, Қазақстан

azizbekermekbay@mail.ru

Қазақ журналистикасының қалыптасу кезеңдері

Аңдатпа. Бұл мақалада қазақ журналистикасының қалыптасу кезеңдері мен оның тарихи эволюциясы қарастырылады. «Түркістан уалаяты» және «Дала уалаяты» газеттерінің қазақ қоғамындағы орны, «Қазақ» және «Айқап» басылымдарының ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі, сондай-ақ «Қазақстан» және «Серке» газеттерінің саяси ықпалы кеңінен талданады. Сонымен қатар, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы және Шоқан Уәлихановтың публицистикалық мұралары мен олардың қазақ журналистикасының дамуына қосқан үлесі сараланады.

Түйін сөздер: қазақ журналистикасы, алғашқы басылымдар, публицистика, ұлттық баспасөз, қоғамдық сана, саяси басылымдар.

Аннотация. В данной статье рассматриваются этапы становления казахской журналистики и её историческая эволюция. Анализируется роль газет «Туркестанские ведомости» и «Дала уалаяты» в казахском обществе, влияние изданий «Қазақ» и «Айқап» на формирование национального самосознания, а также политическое значение газет «Казахстан» и «Серке». Особое внимание уделяется публицистическому наследию Ыбрая Алтынсарина, Абая Кунанбаева и Чокана Валиханова и их вкладу в развитие казахской журналистики.

Ключевые слова: казахская журналистика, первые издания, публицистика, национальная пресса, общественное сознание, политические издания.

Abstract. This article examines the stages of development of Kazakh journalism and its historical evolution. It analyzes the role of Turkestan Ualayaty and Dala Ualayaty newspapers in Kazakh society, the impact of Qazaq and Aiqap publications on the formation of national consciousness, as well as the political significance of Kazakhstan and Serke newspapers. Special attention is given to the journalistic legacy of Ybyray Altynsarin, Abai Kunanbaiuly, and Shokan Ualikhanov and their contributions to the development of Kazakh journalism.

Keywords: Kazakh journalism, first publications, publicism, national press, social consciousness, political publications.

Кіріспе. Қазақ журналистикасы – ұлттың саяси, әлеуметтік және рухани дамуына тікелей әсер еткен тарихи құбылыс. Оның іргетасы XIX ғасырдың екінші жартысында қаланып, ХХ ғасырдың басында ұлттық баспасөз өз дамуында жаңа деңгейге көтерілді. Бұл кезеңдерде жарық көрген алғашқы басылымдар қазақ халқының қоғамдық санасын қалыптастыруға, ұлттық мүддені қорғауға және ағартушылық идеяларды таратуға қызмет етті.

Қазақ журналистикасының бастауында тұрған «Түркістан уалаяты» (1870–1882) және «Дала уалаяты» (1888–1902) газеттері қазақ тілді баспасөздің негізін қалаған маңызды басылымдар болды. ХХ ғасыр басында бұл дәстүрді «Қазақ» (1913–1918), «Айқап» (1911–1915), «Қазақстан» (1911) және «Серке» (1907) басылымдары жалғастырып, қазақ қоғамында ұлттық идеялардың қалыптасуына серпін берді.

Бұл мақалада қазақ журналистикасының алғашқы қалыптасу кезеңдері тарихи деректер негізінде сараланып, оның ұлттық сана мен қоғамдық пікірге ықпалы жан-жақты қарастырылады.

Негізгі бөлім

XIX ғасырдағы алғашқы қазақ газеттері

1870 жылы жарық көрген «Түркістан уалаяты» газеті – Түркістан генерал-губернаторлығының ресми басылымы ретінде қазақ және өзбек тілдерінде шығып тұрды. Газеттің негізгі мақсаты патша үкіметінің саясатын насихаттау болғанымен, оның беттерінде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық және білім беру мәселелері де қамтылды.

1888 жылы Омбы қаласында шыға бастаған «Дала уалаяты» газеті сол кезеңдегі қазақ қоғамының рухани, мәдени және экономикалық дамуына ықпал етті. Бұл басылым қазақ халқының білімге деген қызығушылығын арттыруға, әлеуметтік өзгерістерге бейімделуіне мүмкіндік жасады. Сонымен қатар, газетте қазақ зиялыларының алғашқы публицистикалық еңбектері жарияланып, ұлттық баспасөз дәстүрінің қалыптасуына жол ашты.

Ыбырай, Абай, Шоқан публицистикасының маңызы

Қазақ журналистикасының дамуына ықпал еткен үш ірі тұлға – Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы және Шоқан Уәлиханов болды.

Ыбырай Алтынсарин – қазақ даласында білім мен ағартушылық идеясын дәріптеген алғашқы публицистердің бірі. Оның мақалалары мен шығармалары халықты сауат ашуға, мәдениеттің дамуына үндеді.

Абай Құнанбайұлы – ұлттық сананы қалыптастырушы ойшыл. Оның қара сөздері мен публицистикалық еңбектері әділеттілік, адамгершілік, білім мен ғылымның маңыздылығы туралы құнды пікірлер қалдырды.

Шоқан Уәлиханов – қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайын зерттеген тұңғыш ғалым-журналист. Оның еңбектері Ресей мен Еуропа ғылыми ортасында үлкен қызығушылық тудырды.

ХХ ғасыр басындағы ұлттық басылымдар

ХХ ғасырдың басында қазақ журналистикасы қоғамдық-саяси бағытта дами бастады. Бұл кезеңде ұлттық мүддені қорғаған, ағартушылық және саяси мәселелерді көтерген басылымдар жарық көрді.

«Қазақ» газеті – 1913 жылы шыққан бұл басылым қазақ зиялыларының ұлттық идеяларын насихаттады. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан және Міржақып Дулатов сынды Алаш қайраткерлері редакциялық жұмысты басқарды.

«Айқап» журналы – ХХ ғасырдың басында қазақ қоғамын жаңашылдыққа жетелеген алғашқы журнал. Ол оқу-ағарту, әйел теңдігі, жер мәселесі, өнер және мәдениет тақырыптарын қозғады.

«Қазақстан» газеті – 1911 жылы басылып шыққан бұл газет ұлттық сананың оянуына ықпал етіп, халықтың құқықтары мен әлеуметтік жағдайын жақсарту мәселелерін көтерді.

«Серке» газеті – 1907 жылы Петербургте жарық көрген саяси басылым. Патша үкіметінің цензурасына байланысты оның екінші саны жарық көрмей жатып жабылды.

Кеңес дәуіріндегі қазақ журналистикасының дамуы

ХХ ғасырдың басында ұлттық басылымдар қазақ қоғамының саяси және мәдени өміріне зор ықпал еткенімен, 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін қазақ журналистикасы жаңа идеологиялық бағытқа бет бұрды. Кеңес үкіметінің орнауымен баспасөз социалистік идеологияны насихаттау құралына айналды.

Кеңес дәуіріндегі алғашқы газеттер. 1920 жылы Қазақстанда кеңестік билік толық орнаған соң, қазақ баспасөзі мемлекеттік бақылауға алынды. Осы кезеңде бірнеше маңызды газеттер мен журналдар жарық көрді:

«Еңбекші қазақ» (1920–1932) – қазақ жұмысшылары мен шаруаларына арналған кеңестік бағыттағы алғашқы басылым. Оның ізбасары қазіргі «Егемен Қазақстан» газеті болып табылады.

«Советская степь» (1920) – Қазақстандағы алғашқы орыс тіліндегі кеңестік газет, кейін «Казахстанская правда» атауымен шықты.

«Жас қазақ» (1921–1925) – жастарға арналған басылым, кейін «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш») болып өзгертілді.

Осы жылдары қазақ журналистикасы коммунистік идеологияны қолдауға мәжбүр болды. Баспасөздің басты мақсаты – социалистік құрылысты дәріптеу, жаңа кеңестік мәдениетті насихаттау және халықты коммунистік идеяларға баулу болды.

1930–1950 жылдардағы баспасөз және саяси цензура. Сталиндік кезеңде қазақ журналистикасы ауыр сынақтардан өтті. 1937–1938 жылдардағы қуғын-сүргін кезінде көптеген қазақ зиялылары, соның ішінде журналистер де «халық жауы» деп айыпталып, атылды немесе түрмеге жабылды. Бұл кезеңдегі баспасөз мынандай ерекшеліктерімен сипатталды:

Коммунистік партияның бақылауымен жұмыс істеді.

Қатаң цензура енгізілді, еркін ойлау шектелді.

Баспасөзде тек Кеңес үкіметін мадақтайтын материалдар жарияланды. Дегенмен, бұл жылдары ғылыми-көпшілік және әдеби басылымдар дами бастады. 1940 жылдары «Қазақстан мұғалімі», «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») секілді журналдар жарық көрді.

1950–1980 жылдар: Қазақ журналистикасының кеңеюі. 1950-жылдардан бастап қазақ баспасөзінде біршама еркіндік байқала бастады. Бұл кезеңде ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, мәдениет пен ғылым тақырыптарына арналған басылымдар көбейді.

«Қазақ әдебиеті» (1934) – ұлттық әдебиетті, мәдениетті және өнерді насихаттайтын басылым.

«Білім және еңбек» (1958, қазіргі «Зерде») – жастарға арналған ғылыми-көпшілік журнал.

«Ара» (1956) – сатиралық журнал, қоғамдағы келеңсіз жағдайларды сынға алды. 1970–1980 жылдары журналистикада кәсібилік артты. Журналистердің шеберлігі мен аналитикалық қабілеті артып, газет-журналдар халықтың әлеуметтік мәселелерін көтере бастады.

1980–1990 жылдар: Қайта құру және тәуелсіздікке ұмтылыс.

1985 жылы басталған «Қайта құру» саясаты қазақ журналистикасына жаңа серпін берді. Бұл жылдары кеңестік цензура әлсіреп, баспасөзде ашық пікірталастар көбейді. Қазақ журналистикасы ұлттық мәселелерді көтеруге мүмкіндік алды. «Ана тілі» (1990) – қазақ тілінің мәртебесін көтеруге арналған басылым.

«Түркістан» (1991) – қазақ халқының тарихи санасын жаңғыртуды көздеген газет.

«Жас Алаш» – жастардың саяси және әлеуметтік көзқарастарын қалыптастыруға ықпал етті. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін қазақ журналистикасы жаңа кезеңге аяқ басты.

Қорытынды. Қазақ журналистикасының қалыптасу кезеңдері ұлттың саяси және рухани дамуы үшін маңызды рөл атқарды. XIX ғасырдағы алғашқы газеттер қазақ тілді баспасөздің іргетасын қалап, ұлттық сана-сезімнің оянуына ықпал етті. ХХ ғасыр басында қазақ журналистикасы жаңа деңгейге көтеріліп, ұлттық мүддені қорғау жолында маңызды басылымдар жарық көрді. Қазақ баспасөзінің бұл тарихи кезеңдері ұлттық журналистиканың бүгіні мен болашағына үлкен әсер еткен құнды мұра болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Бөкейхан Ә. Шығармалар жинағы. – Алматы: Атамұра, 1994.

2.Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995.

3.Нұртазина Р. Қазақ публицистикасының тарихы. – Алматы, 2008.

4.Дербісәлин Ә. Қазақ баспасөзінің тарихы. – Алматы: ҚазАқпарат, 2006.

5.Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзі тарихынан. – Алматы, 1958.

6.Сүлейменов М. Қазақ журналистикасының тарихы. – Алматы: ҚазҰУ, 2010.

7.Омашев Н. Қазақ радиожурналистикасы. – Алматы: Білім, 2005.

8.Ахметов З. Абай және журналистика. – Алматы: Ғылым, 1995. 2013.

9.Қазақ энциклопедиясы. Қазақ журналистикасы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2012.

10.Алтынбеков Қ. Қазақ баспасөзінің қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 2001.

11.Шоқабаев Ә. Қазақ кеңес баспасөзінің тарихы. – Алматы, 1981.