ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

Қазақ халқының ауыз әдебиетінің маңызды жанры – мақал-мәтелдер, олар халықтың өмірлік тәжірибесін, дүниетанымын, моральдық құндылықтарын қысқа әрі нұсқа түрде жеткізеді. Мақал-мәтелдер ұрпақ тәрбиесінде маңызды рөл атқарады, себебі олар баланың мінез-құлқын қалыптастыруда, адамгершілік қасиеттерді сіңіруде, ұлттық сана-сезімді дамытуда ықпалды құрал болып табылады. Осы мақалада мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні жан-жақты қарастырылады.

Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихы тереңде жатыр. Ғалымдар мақал-мәтелдерді әртүрлі қырынан зерттеген. Мысалы, М.Ғабдуллин «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» еңбегінде мақал-мәтелдердің әдеби-әлеуметтік мәнін анықтайды. Сонымен қатар, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Ә.Қызырова сияқты ғалымдар мақал-мәтелдердің тілдік, мәдени, этнолингвистикалық аспектілерін зерттеген. Қазіргі таңда мақал-мәтелдерді зерттеу үш негізгі бағытта жүргізілуде: этнолингвистикалық, салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдениеттану және гендерлік лингвистика бағыттары .

Бұл зерттеуде контент-талдау және салыстырмалы әдіс қолданылды. Контент-талдау арқылы қазақ мақал-мәтелдерінің тәрбиелік мазмұны анықталды, ал салыстырмалы әдіс арқылы мақал-мәтелдердің ұлттық ерекшеліктері мен жалпыадамзаттық құндылықтармен байланысы зерттелді.

Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні бірнеше аспектілерде көрінеді:

1. Адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру:

Мақал-мәтелдер адамгершілік қасиеттерді насихаттайды. Мысалы, «Ашу – дұшпан, ақыл – дос» деген мақал адамды сабырлы болуға, ашу-ызасын жеңуге шақырады.

2. Еңбекке баулу:

Мақал-мәтелдер еңбекқорлықты, адал еңбектің жемісін көруді насихаттайды. «Еңбек етсең, ерінбей, тояды қарның тіленбей» деген мақал балаларды еңбекке баулып, жалқаулықтан аулақ болуға үндейді.

3. Ұлттық сана-сезімді дамыту:

Мақал-мәтелдер арқылы ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырады. «Жеті атасын білмеген – ұл жетесіз» деген мақал ұрпақтар сабақтастығын, ата-баба тарихын білу қажеттігін білдіреді.

4. Тіл байлығын дамыту:

Мақал-мәтелдер тілдің көркемдігін, байлығын көрсетеді. Оларды жаттау, түсіну арқылы балалардың сөздік қоры артып, тіл мәдениеті қалыптасады.

5. Қоғамдық тәртіпті сақтау:

Мақал-мәтелдер қоғамдық тәртіпті сақтау, адамгершілік нормаларын ұстану қажеттігін де ескертеді. «Таза мінсіз асыл тас, табиғаттың сәні» деген мақал тазалықты, ұқыптылықты, тәртіпті болуды насихаттайды.

Қазақ мақал-мәтелдері – халықтың ғасырлар бойғы өмір тәжірибесінің, даналығының жинағы. Олар баланың рухани дамуына, мінез-құлқының қалыптасуына, ұлттық сана-сезімінің өсуіне зор ықпал етеді. Сондықтан мектептерде, отбасында мақал-мәтелдерді жиі қолдану, оларды балаларға үйрету – ұлттық тәрбиенің негізі болып табылады. Мақал-мәтелдер арқылы ұрпаққа адамгершілік құндылықтарды, еңбекқорлықты, ұлттық салт-дәстүрлерді, тіл байлығын сіңіру – болашақ ұрпақтың кемел болып қалыптасуына ықпал етеді.