«Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарын цифрлық форматта жаңарту: ақпараттық технологиялардың рөлі»

Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының

"Қостанай қаласы білім бөлімінің

№16 жалпы білім беретін мектебі" КММ

Садуева Кунсулу Сагидолловна

қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі

Қазіргі ақпараттық қоғамда білім беру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Цифрлық технологиялардың жылдам дамуы, жасанды интеллекттің білім саласына енуі, мультимедиалық құралдардың қолжетімділігі – оқыту мазмұны мен әдістеріне жаңаша көзқарас талап етеді. Мұндай жағдайда қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарын жаңарту – заман талабынан туындаған табиғи қажеттілік. Цифрлық форматқа көшу тек техникалық құралдар қолданумен шектелмей, оқыту философиясын да өзгертуді қажет етеді.

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі де жаһандық өзгерістерден тыс қалмай, жаңа цифрлық технологияларды оқу үдерісіне белсенді енгізу бағытында жұмыс жүргізіп келеді. «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы және өзге де мемлекеттік бастамалар білім беруді жаңғыртуға, оқыту сапасын арттыруға және оқушыларды заманауи құзыреттермен қамтамасыз етуге жағдай жасауда. Бұл үрдіс қазақ тілі мен әдебиеті пәніне де әсер етіп, оқытудың инновациялық әдістерін енгізуді, жаңа тәсілдер іздеуді талап етеді.

Бүгінгі таңда жасанды интеллект технологияларының білім беру саласындағы мүмкіндіктері толық пайдаланылып отырған жоқ. Көптеген мұғалімдер ЖИ құралдарының түрлерін білмейді немесе оларды оқу үдерісінде тиімді қолданудың жолдарын игермеген. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда ЖИ-дің рөлін айқындайтын әдістемелік база да жеткіліксіз. Сонымен қатар, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің өзіндік ерекшеліктерін ескеретін, қазақ тілінде жасалған ЖИ-құралдары мен ресурстарының тапшылығы байқалады.

Жасанды интеллектке негізделген құралдар оқушыларға цифрлық ақпаратты табу, сараптау, сұрыптау және орынды қолдану дағдыларын меңгеруге мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЖИ платформалары оларды түрлі цифрлық ресурстармен дұрыс жұмыс істеуге, онлайн ортада қауіпсіз әрі тиімді әрекет етуге үйретеді.

Цифрлық технологиялар оқу материалының көрнекілігін күшейтіп, күрделі тілдік және әдеби ұғымдарды оқушыларға түсінікті әрі тартымды форматта ұсынуға мүмкіндік береді.
Мультимедиялық контент, интерактивті тапсырмалар, бейнежазбалар оқушының қабылдау арналарын кеңейтеді.

Цифрлық ортада білім алушылардың жеке оқу траекториясын құру жеңілдейді:

• деңгейлік тапсырмалар,

• автоматтандырылған кері байланыс,

• оқу қарқынын реттеу.

Бұл тәсіл әрбір оқушының қабілетіне сай жұмыс жасауға жағдай туғызады және функционалдық сауаттылықты дамытады.

Тілдік сауаттылықты арттыру мақсатында:

• ЖИ негізіндегі тілдік ойындар мен жаттығуларды қолдану:
  Мұндай цифрлық тапсырмалар оқушылардың сөздік қорын кеңейтуге, грамматикалық білімдерін нығайтуға және жалпы тілдік дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Мысалы, қазақ тіліндегі жаңа сөздерді, тұрақты тіркестерді, идиомалар мен мақал-мәтелдерді меңгеруге арналған интерактивті ойын түрлері ұсынылуы мүмкін.

• Чат-боттар және виртуалды тілдік серіктестерді пайдалану:
  Чат-бот платформалары оқушыларға қазақ тілінде сөйлесу, сұрақ қою және жауап беру арқылы тілдік тәжірибе жинақтауға мүмкіндік береді. Ал тілдік серіктестер оқушыны қазақ тілін ана тілі ретінде қолданатын адамдармен тілдесуге тартып, сөйлеу дағдыларын жетілдіруге көмектеседі.

Ақпаратты іздеу, талдау, өңдеу дағдылары цифрлық ресурстармен жұмыс арқылы дамиды. Бұл XXI ғасыр дағдыларына толық сәйкес келеді.

Қорытынды

Ақпараттық технологиялар қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарын жаңартудың қуатты құралына айналды. Олар оқушылардың қызығушылықтарын арттырып қана қоймай, оқу үдерісін жандандырады, функционалдық сауаттылық пен шығармашылық қабілеттерді дамытуға жағдай жасайды. Сондықтан мұғалім ақпараттық технологияларды терең меңгеріп, оларды сабақтың мазмұнына тиімді кіріктіре алған жағдайда ғана заманауи білім беру талабы орындалады.

Қазіргі жаһандану жағдайында білім беру парадигмасы түбегейлі жаңғырып келеді. Жасанды интеллектінің (ЖИ) жылдам дамуы мен цифрлық технологиялардың барлық салаларға терең енуі білім беру жүйесіне жаңа талаптар мен міндеттер жүктеуде. Осындай өзгерістер аясында функционалдық сауаттылық жеке тұлғаның табысты дамуы мен еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткішіне айналып отыр. ЖИ технологиялары функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда үлкен әлеуетке ие, алайда оларды нәтижелі қолдану үшін педагогикалық тәжірибеде жаңашыл әдістер мен тәсілдерді қарастыру қажеттілігі туындайды.

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі де әлемдік трендтерден қалыс қалмай, жаңа технологияларды белсенді түрде енгізуге ұмтылуда. «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы және басқа да бастамалар білім беруді цифрландыруға, оқыту сапасын арттыруға және оқушыларды заманауи дағдылармен қаруландыруға бағытталған. Қазақ тілі мен әдебиеті пәні де осы үрдістен тыс қалмай, оқытудың жаңа әдістерін, инновациялық технологияларды іздестіруді қажет етеді.

Қазіргі таңда жасанды интеллект технологияларының білім беру саласындағы әлеуеті толыққанды ашылмай отыр. Көптеген педагогтар ЖИ-инструменттерімен таныс емес немесе оларды оқу процесіне қалай енгізу керектігін білмейді. Функционалдық сауаттылықты дамыту үшін ЖИ-ді пайдаланудың әдістемелік негіздемесі де жеткіліксіз деңгейде. Сонымен қатар, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің ерекшеліктерін ескеретін, қазақ тілді контентке бағытталған ЖИ-ресурстарының тапшылығы да байқалады.

Зерттеу мақсаты: Жасанды интеллект технологияларын қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында функционалдық сауаттылықты дамытудың тиімді құралы ретінде қарастыру және оларды педагогикалық тәжірибеге енгізудің жолдарын анықтау.

Функционалдық сауаттылық – бұл тек қана оқу мен жазу дағдылары емес, сонымен қатар адамның әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметке белсене араласуы, қоғамдағы өзгерістерге бейімделуі және өзін-өзі дамытуы үшін қажетті білім, білік және дағдылардың жиынтығы. ЮНЕСКО-ның анықтамасы бойынша, функционалдық сауаттылық – бұл адамның жазбаша мәтіндерді түсіну, қолдану, талдау және бағалау, өз білімі мен әлеуетін дамыту, қоғамға белсене қатысу мүмкіндігін беретін біліктер [1].

Функционалдық сауаттылықтың маңыздылығы қазіргі жаһандану және технологиялық даму дәуірінде арта түсуде. Ақпараттық қоғамда өмір сүру және жұмыс істеу үшін адамдар үнемі жаңа білім мен дағдыларды меңгеріп отыруы қажет. Функционалдық сауаттылық адамға ақпарат ағынында бағдарлануға, сыни ойлауға, проблемаларды шешуге, шешім қабылдауға және өздігінен білім алуға көмектеседі.

Функционалдық сауаттылықтың құрамдас бөліктеріне оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық, жаратылыстану-ғылыми сауаттылық, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) сауаттылығы, қаржылық сауаттылық және т.б. жатады. Бұл сауаттылық түрлерінің барлығы өзара байланысты және бірін-бірін толықтырады [2].

Жасанды интеллект (ЖИ) – бұл адамның ақыл-ой қабілеттерін имитациялайтын компьютерлік жүйелердің, бағдарламалардың және алгоритмдердің жиынтығы. ЖИ жүйелері мәліметтерді жинауға, талдауға, оқуға, шешім қабылдауға және адамға ұқсас әрекеттерді орындауға қабілетті.

Білім беру саласында жасанды интеллект технологияларының қолданылу аясы кең. Олар оқу процесін жекелендіруге, оқыту сапасын арттыруға, оқытушылардың жүктемесін азайтуға және білім берудің қолжетімділігін кеңейтуге мүмкіндік береді.

ЖИ-дің білім берудегі негізгі бағыттары:

Жекелендірілген оқыту: ЖИ жүйелері әр оқушының қажеттіліктерін, қабілеттерін және оқу қарқынын ескере отырып, оқу бағдарламаларын және оқу материалдарын бейімдей алады.

Автоматтандырылған бағалау және кері байланыс: ЖИ құралдары оқушылардың жұмыстарын автоматты түрде бағалап, жедел кері байланыс бере алады, бұл оқу процесін тиімдірек етеді.

Оқытушыларға көмекші құралдар: ЖИ оқытушыларға сабақ жоспарлауға, оқу материалдарын дайындауға, оқушылардың үлгерімін талдауға және басқа да рутиндық жұмыстарды автоматтандыруға көмектеседі [2, 3].

Білім беру контентін жасау және жетілдіру: ЖИ-ді оқу материалдарын жасау, аудару, бейімдеу және жетілдіру үшін пайдалануға болады.

Білім берудің қолжетімділігін арттыру: ЖИ технологиялары мүмкіндігі шектеулі балаларға, шалғайдағы ауылдарда тұратын оқушыларға және басқа да білім алуға қиындықтары бар адамдарға білім алуға көмектеседі.

Жасанды интеллект технологиялары функционалдық сауаттылықтың барлық құрамдас бөліктерін дамытуға ықпал ете алады. Атап айтқанда:

• Оқу сауаттылығы: ЖИ құралдары оқушыларға мәтіндерді түсінуге, талдауға, интерпретациялауға және бағалауға көмектеседі. Мысалы, ЖИ-ге негізделген оқу бағдарламалары мәтіндерді оқу деңгейіне бейімдей алады, оқу барысында көмек көрсете алады және оқуды тексеруге арналған тапсырмалар ұсына алады.

• Математикалық сауаттылық: ЖИ математикалық есептерді шығаруға, математикалық ұғымдарды түсіндіруге және математикалық дағдыларды дамытуға арналған интерактивті құралдарды ұсынады. ЖИ-ге негізделген бағдарламалар оқушыларға математиканы қызықты және түсінікті түрде үйренуге көмектеседі.

• Жаратылыстану-ғылыми сауаттылық: ЖИ жаратылыстану-ғылыми зерттеулерді модельдеуге, эксперименттер жүргізуге және ғылыми білімді визуализациялауға мүмкіндік береді. ЖИ-ге негізделген виртуалды зертханалар оқушыларға ғылыми құбылыстарды зерттеуге және түсінуге көмектеседі.

• Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) сауаттылығы: ЖИ құралдары оқушыларға цифрлық ақпаратты іздеуге, талдауға, бағалауға және пайдалануға, сондай-ақ цифрлық құралдарды тиімді пайдалануға үйретеді. ЖИ-ге негізделген платформалар оқушыларға цифрлық ортада қауіпсіз және тиімді жұмыс істеу дағдыларын дамытуға көмектеседі.

• Қаржылық сауаттылық: ЖИ қаржылық сауаттылықты дамытуға арналған симуляциялық ойындарды, интерактивті курстарды және кеңесшілерді ұсынады. ЖИ-ге негізделген құралдар оқушыларға қаржылық жоспарлау, бюджеттеу, инвестициялау және қаржылық тәуекелдерді басқару дағдыларын дамытуға көмектеседі [4].

Қазақстан функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталған көптеген шараларды жүзеге асыруда. Білім беру бағдарламалары жаңартылып, оқыту әдістері жетілдірілуде, педагогтардың біліктілігін арттыруға көңіл бөлінуде. Халықаралық зерттеулердің нәтижелері, атап айтқанда PISA (Programme for International Student Assessment) және TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study), қазақстандық оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейінің өсу үрдісін көрсетіп отыр.

Дегенмен, халықаралық салыстырулар бойынша Қазақстанның көрсеткіштері әлі де жоғары деңгейге жеткен жоқ. PISA-2018 зерттеуінің нәтижелері бойынша қазақстандық оқушылардың оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылығы және жаратылыстану-ғылыми сауаттылығы бойынша орташа көрсеткіштен төмен нәтиже көрсеткен. Бұл Қазақстанның білім беру жүйесінде функционалдық сауаттылықты дамыту бойынша әлі де көп жұмыс жасау керектігін көрсетеді.

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша функционалдық сауаттылықтың ерекшеліктері тілдің өзіндік құрылымымен, мәдени және тарихи контекстімен байланысты. Қазақ тілі – түркі тілдерінің бірі, агглютинативті тіл, өзінің грамматикалық ерекшеліктері мен лексикалық қоры бар. Қазақ әдебиеті бай тарихқа ие, ауыз әдебиетінен бастау алып, қазіргі заманғы проза, поэзия және драматургияға дейін дамыған.

Қазақ тілі мен әдебиеті бойынша функционалдық сауаттылықты дамыту оқушылардан:

• Қазақ тілінің грамматикалық құрылымын және лексикалық қорын меңгеруді: Бұл оқушыларға қазақ тіліндегі мәтіндерді түсінуге және өз ойларын қазақ тілінде еркін жеткізуге мүмкіндік береді.

• Қазақ әдебиетінің тарихы мен даму кезеңдерін білуді: Бұл оқушыларға әдеби шығармаларды мәдени және тарихи контексте түсінуге көмектеседі.

• Әдеби шығармаларды талдау және бағалау дағдыларын дамытуды: Бұл оқушыларға әдеби шығармалардың идеялық-көркемдік ерекшеліктерін анықтауға, автордың ойын түсінуге және өз пікірін білдіруге үйретеді.

• Сын тұрғысынан ойлау және проблемаларды шешу дағдыларын қалыптастыруды: Әдеби шығармалар арқылы оқушылар өмірлік мәселелерді талдауға, әртүрлі көзқарастарды салыстыруға және шешім қабылдауға үйренеді.

Білім беруде қолданылатын жасанды интеллект технологияларын бірнеше түрге бөлуге болады:

Оқыту жүйелері (Learning Management Systems - LMS): Бұл жүйелер оқу процесін басқаруға, оқу материалдарын ұсынуға, тапсырмаларды тексеруге және оқушылардың үлгерімін қадағалауға арналған [4-6].

Чат-боттар және виртуалды ассистенттер: Бұл құралдар оқушыларға сұрақтарға жауап беруге, ақпарат іздеуге және техникалық қолдау көрсетуге көмектеседі.

Автоматты аударма және тілдік өңдеу құралдары: Бұл құралдар оқу материалдарын аударуға, тілдік қателерді тексеруге және мәтіндерді талдауға арналған.

Дыбыстық және бейнелік тану технологиялары: Бұл технологиялар дыбыстық және бейнелік ақпаратты тануға, транскрипциялауға және талдауға мүмкіндік береді.

Аналитикалық жүйелер және білімдік деректерді өңдеу (Learning Analytics): Бұл жүйелер оқушылардың үлгерімі туралы деректерді жинауға, талдауға және визуализациялауға арналған.

Виртуалды және толықтырылған шындық (VR/AR): Бұл технологиялар оқу процесін интерактивті және қызықты етуге, виртуалды зертханалар мен симуляциялар құруға мүмкіндік береді.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында функционалдық сауаттылықты дамыту үшін ЖИ-инструменттерін әртүрлі бағыттарда қолдануға болады:

Оқу сауаттылығын дамыту үшін:

• ЖИ-ге негізделген оқу бағдарламалары: Бұл бағдарламалар оқушылардың оқу деңгейіне сәйкес мәтіндерді ұсынады, оқу барысында көмек көрсетеді және оқуды тексеруге арналған тапсырмалар береді. Мысалы, оқушыларға қазақ әдебиетінің классикалық шығармаларынан үзінділер ұсынылып, олардың мағынасын түсінуге, кейіпкерлерді талдауға және идеясын анықтауға бағытталған тапсырмалар беріледі.

• Автоматты түзететін грамматикалық тексеру құралдары: Бұл құралдар оқушылардың жазбаша жұмыстарындағы грамматикалық және орфографиялық қателерді автоматты түрде түзетеді, олардың жазу дағдыларын жетілдіруге көмектеседі.

• Мәтіндік талдау құралдары: Бұл құралдар мәтіндерді талдауға, негізгі идеяларды, аргументтерді және дәлелдерді анықтауға көмектеседі. Оқушылар бұл құралдарды әдеби шығармаларды, публицистикалық мақалаларды және басқа да мәтіндерді талдау үшін пайдалана алады.

Тілдік сауаттылықты дамыту үшін:

• ЖИ-ге негізделген тілдік ойындар мен жаттығулар: Бұл ойындар мен жаттығулар оқушылардың лексикалық қорын байытуға, грамматикалық білімдерін бекітуге және тілдік дағдыларын жетілдіруге көмектеседі. Мысалы, оқушыларға қазақ тіліндегі сөздерді, идиомаларды және мақал-мәтелдерді үйренуге арналған интерактивті ойындар ұсынылуы мүмкін.

• Чат-боттар және тілдік серіктестер: Чат-боттар оқушылармен қазақ тілінде сөйлесуге, сұрақтарға жауап беруге және тілдік практика жасауға мүмкіндік береді. Тілдік серіктестер оқушыларға қазақ тілін ана тілі ретінде пайдаланатын адамдармен қарым-қатынас жасауға және тілдік дағдыларын шыңдауға көмектеседі [5].

Әдебиеттік сауаттылықты дамыту үшін:

• Виртуалды мұражайлар мен әдеби турлар: Бұл құралдар оқушыларға қазақ әдебиетінің тарихымен, әдебиетшілердің өмірімен және шығармашылығымен танысуға мүмкіндік береді. Виртуалды мұражайлар мен әдеби турлар оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттырады және әдеби білімдерін кеңейтеді.

• Интерактивті әдеби шығармалар: Бұл шығармалар оқушыларға сюжетке араласуға, кейіпкерлердің орнына өзін қоюға және әдеби шығарманың идеясын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Интерактивті әдеби шығармалар оқушылардың эмпатиясын, сыни ойлауын және шығармашылық қабілеттерін дамытады [7].

Жасанды интеллект технологияларын білім беру процесіне енгізудің педагогикалық тиімділігі бірнеше аспектіде көрінеді:

• Оқу процесін жекелендіру

• Кері байланысты жақсарту

• Оқытушылардың жүктемесін азайту

• Оқуға қызығушылықты арттыру

• Білім берудің қолжетімділігін кеңейту

Қазақстандық білім беру жүйесінде жасанды интеллект технологияларын функционалдық сауаттылықты дамыту үшін тиімді пайдалану үшін келесі ұсыныстарды жүзеге асыру қажет:

• Білім беруді цифрландыру стратегиясын жетілдіру

• Педагогтарды цифрлық сауаттылыққа оқыту және ЖИ-технологияларын пайдалану бойынша біліктілігін арттыру

• Қазақ тілі мен әдебиетіне бейімделген ЖИ-ресурстарын жасау және дамыту.

• Мектептерді заманауи технологиялармен жабдықтау және интернетке қосылу мүмкіндігін қамтамасыз ету

• Білім беру ұйымдары үшін қолжетімді және тиімді ЖИ-шешімдерін іздестіру және енгізу

• ЖИ-технологияларын енгізудің педагогикалық тиімділігін бағалау және мониторинг жүргізу

• Қоғамдық талқылау және этикалық мәселелерді қарастыру

Жасанды интеллект технологиялары функционалдық сауаттылықты дамытуда зор әлеуетке ие. Оларды тиімді пайдалану білім беру процесін жекелендіруге, оқыту сапасын арттыруға, оқытушылардың жүктемесін азайтуға және білім берудің қолжетімділігін кеңейтуге мүмкіндік береді. Қазақстандық білім беру жүйесінде ЖИ-технологияларын енгізу функционалдық сауаттылықты дамытудың жаңа мүмкіндіктерін ашады және оқушыларды болашаққа дайындауға көмектеседі.

Дегенмен, ЖИ-технологияларын енгізудің бірқатар қиындықтары мен шешімін табуды қажет ететін мәселелері де бар. Технологиялық инфрақұрылымды жетілдіру, педагогтардың біліктілігін арттыру, қазақ тіліне бейімделген ЖИ-ресурстарын жасау, этикалық мәселелерді қарастыру және қоғамдық талқылау жүргізу – бұл ЖИ-технологияларын білім беруде тиімді пайдаланудың маңызды шарттары. Жасанды интеллект – білім берудің болашағына қадам. Осы қадамды дұрыс бағытта жасау, ЖИ-технологияларын ақылмен, тиімді және адамгершілікпен пайдалану – біздің ортақ міндетіміз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. ЮНЕСКО. Функционалдық сауаттылық өмір үшін. – Париж, 2005. – 180 б.

2. «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан Республикасының Президентінің 2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 636 Жарлығы.

3. Ибрагимова, А.А. Жасанды интеллект білім беруде: мүмкіндіктер мен қауіптер / А.А. Ибрагимова, Б.Т. Смағұлова // «Қазақстандық білім берудің жаңашылдығы» ғылыми-әдістемелік журналы. – 2022. – № 3. – Б. 55-62.

4. Сейітова, А.П. Функционалдық сауаттылықты дамыту – заман талабы / А.П. Сейітова // «Мектептегі педагогикалық ізденіс» ғылыми-практикалық журналы. – 2021. – № 2. – Б. 20-25.

5. Айтбаева, Г.Ж. Цифрлық технологиялардың білім беру процесіне енуі: мәселелер және перспективалар / Г.Ж. Айтбаева, Д.С. Қасымова // «Білім берудегі инновациялар» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Алматы, 2023. – Б. 112-118.

6. Смағұлова, Б.Т. Жасанды интеллект құралдарының білім берудегі қолданылуы: шолу / Б.Т. Смағұлова, А.А. Ибрагимова // «Заманауи білім берудің өзекті мәселелері» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Нұр-Сұлтан, 2022. – Б. 78-85.

7. Иванов, И.И. Искусственный интеллект в образовании: перспективы и риски / И.И. Иванов // «Педагогические науки» журналы. – 2020. – № 4. – С. 120-130.

8. ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ ЖӘНЕ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚ: БОЛАШАҚҚА ҚАДАМ