Ш.МҰРТАЗА АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТАРАЗ

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

ШАЙХИЕВА А.Ж.,АЛДЕНБЕКОВА И.Т.,

БЕКБЕРГЕНОВА Р.К.

ҚАЗАҚ ТІЛІ

(оқу-әдістемелік құралы)

ТАРАЗ-2022

ББК 83.3 Қаз

Баспаға Халықаралық Тараз инновациялық институтының

Ғылыми кеңесі ұсынып,

ХТИИ-дың Редакциялық баспа кеңесі бекіткен

П і к і р ж а з ғ а н д а р:

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Р.А. Беркенова

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Э.Қ. Пертаева

Жалпы редакциясын басқарған филология ғылымдарының кандидаты,

доцент С.М. Шормақова

Шайхиева А.Ж., Алденбекова И.Т., Бекбергенова Р.К.

Қазақ тілі (оқу-әдістемелік құрал) /Жалпы редакциясын басқарған С.М.Шормақова

-Тараз: ХТИИ, 2022.-85бет

ISBN 9965-408-79-3

«Қазақ тілі» атты оқу-әдістемелік құралында сөйлеу тілі қалыптаскан үйренушілердің қазақша сөйлеуін, жазуын, баяндауын мамандықтарына қатысты жетілдіру, лексикасын байыту, мемлекеттік тілді білудің қажеттілігін барынша түсіндіру, оларға келешекте бәсекеге қабілетті маман болып қалыптасуда тілдің аса зор басымдығын жан-жақты көрсетілуі қарастырылған.

Пәннің мақсаты қазақ тілі лексикасының семантикалық сипатын айқындау сөз бен ұғымның ерекшеліктерін көрсету, сөздің атауыштық қызметін айқындау,сөздің қалыптасу ерекшелігін айқындау т. б. мәселелерді қарастырады «Қазак тілі» атты оқу-әдістемелік құрал жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттарына, мектеп мұғалімдері мен оқушыларға, жалпы көпшілік оқырман қауымға арналған.

ББК 83.3

ISBN 9965-408-79-3 «ХТИИ» баспасы, 2022

МАЗМҰНЫ

Түсініктеме...............................................................................................
Аудиториялық сабақтардың тақырыптық-күнтізбелік жоспары........
Өзіндік жұмыс тапсырмаларының тізімі...............................................
Курс бойынша өзіндік жұмыс тапсырмаларына қысқаша шолу.........
Практикалық сабақтардың жоспарлары................................................
Мәтінмен жұмыс......................................................................................
Қосымша тапсырмалар...........................................................................
Негізгі әдебиеттер....................................................................................

ТҮСІНІКТЕМЕ

Сөйлеу тілі қалыптасқан үйренушілердің қазақша сөйлеуін, жазуын, баяндауын мамандықтарына қатысты жетілдіру, лексикасын байыту. Студенттерге мемлекеттік тілді білудің қажеттілігін барынша түсіндіріп, оларға келешекте бәсекеге қабілетті маман болып қалыптасуда тілдің аса зор басымдығын жан-жақты көрсету қажет.

Пәннің мақсаты қазақ тілі лексикасының семантикалық сипатын айқындау, сөз бен ұғымның ерекшеліктерін көрсету, сөздің атауыштық қызметін айқындау, сөздің қалыптасу ерекшелігін айқындау т.б. мәселелерді қарастырады.

2. Білім мен іскерлікке қойылатын талаптар:

2.1 Таныс болуы керек: тілдің жүйелері мен лексикалық ерекшеліктері туралы мәліметтермен таныс бола отырып, мамандықтарына қатысты сөздер мен сөз тіркестерін, терминдерді білу;

2.2 Білуі керек: қазақ тіліне қатысты тіл білімі салаларынан алған мектептегі теориялық білімдерін тереңдетіп, мемлекеттік тілде сауатты жазып, өз ойларын анық жеткізе білу;

2.3 Істей алуы керек: мемлекеттік тілде өз ойын анық жеткізіп, сауатты жазып, түрлі тақырыптарда сұқбаттаса ала, т.б. білу;

2.4 Құзыреттілік: танымдық біліктілігін жетілдіру, қазақ халқының рухани-әдеби байлығын дамыту және танымдық құзіреттілік байлығын тіл арқылы дамыту; олардың шығармашылық және ізденімпаздық ой-пікірін жетілдіріп отыру.

3. Пәнді оқып-үйренуге қажетті сабақтар тізімі:

Пәннің пререквизиттері: «Қазақ тілі» пәні орта мектепте оқып білген білімдерін жүйелі түрде жетілдіріп отырады және мамандықтарына байланысты жан-жақты мағлұмат береді.

Пәннің постреквизиттері: Кәсіптік қазақ тілі

4. КУРСТЫҢ МАЗМҰНЫ

4.1 Аудиториялық сабақтардың тақырыптық-күнтізбелік жоспары

4.2 Өзіндік жұмыс тапсырмаларының тізімі

№	Модуль бойынша тақырыбы мен мазмұны	Тапсырмалар	Тапсыру мерзімі
	«Маған анықтама керек еді» тұтынушы мен маман арасындағы диалог	Диалог құрау	1-апта
	Театрда (жағдаяттар бойынша диалогтар құрастыру)	Диалог құрау	2-апта
	Ақшаны үнемдеу (жағдаяттар бойынша диалогтар құрастыру)	Диалог құрау	3-апта
	Әуежайда, вокзалда (жағдаяттар бойынша диалогтар құрастыру)	Диалог құрау	4-апта
	Менің ең қызықты саяхатым (монолог)	Мәтін құрастыру	5-апта
	Қазақстан брендтері жайлы презентация	Слайд	6-апта
	Мен Қазақстанның көрнекті жерлерін көргім келеді (Өз қалауларынайта білу)	Мәтін құрастыру	7-апта
	Мен білетін дәстүрлер (сипаттау)	Слайд	8-апта
	Құттықтаулар	Мәтін құрастыру	9-апта
	Елімнің болашағы	Эссе	10-апта
	Шетелде білім алу: түрлі гранттық бағдарламаларға қатысу; тәжірибе	Пікір сайыс	11-апта
	Жас өнертапқыштар (жаңалықтары туралы баяндау)	Слайд	12-апта
	Қазақ ғарышкерлері жайлы мағлұмат	Реферат	13-апта
	Алғашқы қазақ газеттері жайлы мағлұмат	Конспект	14-апта
	Латын әліпбиі	Ойталқы	15-апта

4.3 Курс бойынша өзіндік жұмыс тапсырмаларына қысқаша шолу

№	Тақырып аты	Тапсырмалар	Тапсыру мерзімі	ЖОТ мен көлемі
	Қызмет көрсету орындары (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	1-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Мәдениет үйлері (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	2-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Қаржы операциялары (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру, жалғаулардың түрін ажыратыңыз	3-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Қоғамдық көліктерде (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру, жалғаулардың түрін ажыратыңыз	4-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Саяхат (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру, жалғаулардың түрін ажыратыңыз	5-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Қазақстандық брендтері (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру, жалғаулардың түрін ажыратыңыз	6-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Қазақстандағы көрнекі жерлер (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	7-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Қазақ халқының дәстүрлері (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	8-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Мерекелер (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	9-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Рухани жаңғыру (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	10-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Білім және ғылым (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	11-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Өнертабыс және жаңашылдық (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	12-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Қазақстандағы ғарыш айлағы (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	13-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Баспасөз (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	14-апта	25-30 сөз және сөйлем
	Қазақ тілі және өркениет (тақырыпқа қатысты сөздермен жұмыс)	Берілген қазақ тіліндегі атауларды орыс тіліне аударып, олармен сөйлем құрастыру	15-апта	25-30 сөз және сөйлем

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

Лексикалық тақырып: Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: халыққа қызмет көрсету орталығында; «Бір терезе» қағидасы; «Электронды үкімет» функциясы Ақпаратты нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу. Грамматикалық тақырып: Жатыс септігі (іс-қимылдың мекені) –шы, -ші жұрнағымен келетін өтініш мәнді сөйлемдер

Лексикалық тақырып: Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: театрда. Қазақ театрлары, билетке тапсырыс беру, белгілі актерлер. Ақпаратты сұрай білу, нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу. Грамматикалық тақырып: Зат есімнің тәуелденуі, көпше түрі, тілде қолданылу жолдары

Лексикалық тақырып: Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: банкте. Ақша алу, аудару, банк қызметін пайдалануға қатысты сөздерді меңгеру. Ақша алу, аудару, банк қызметін пайдалануға қатысты сөздерді меңгеру. Ақпаратты сұрай білу, нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу. Грамматикалық тақырып: Сан есімдердің мағыналық топтары, қолданысы

Лексикалық тақырып: Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: әуежайда, вокзалда. Билет сұрау, уақытын анықтау, бағытты сұрай білу. Ақпаратты сұрай білу, нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу. Грамматикалық тақырып: Бұйрық рай формасының қолданылуы

Лексикалық тақырып: Орын, зат, дерек жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Саяхат жасауда қолданылатын сөздер, құрылымдар. Туристік агенттіктер, саяхаттың пайдасы. Грамматикалық тақырып: Етістіктің шақ формалары

Лексикалық тақырып: Ақпарат беру, нақтылау, мәлімет беру, сипаттау. Қазақстан туралы ақпараттарды жинақтау, түсіну, меңгеру. Грамматикалық тақырып: Себебі, өйткені жалғаулықтарының қолданысы

Лексикалық тақырып: Орын, зат, дерек жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Грамматикалық тақырып: Қалау рай формасының қолданылуы, қалау мәнді сөйлемдердің берілуі. Тілек мәнді сөйлемдердің құрылу жолдары

Лексикалық тақырып: Коммуникацияға қатысу, ақпараттарды жинақтау, талдау, салыстыру. Халқымыздың жиі қолданылатын дәстүрлеріне сипаттама жасау. Грамматикалық тақырып: Мезгіл үстеулер және жатыс септік арқылы берілуі, мезгіл мәнді сөйлемдердің құрылуы

Лексикалық тақырып: Коммуникацияға қатысу: мерекемен құттықтау, тілек айту. Ресми, бейресми құттықтаулар. Грамматикалық тақырып: табыс септігі, тілдегі қолданысы

Лексикалық тақырып: Коммуникацияға қатысу, ақпараттарды жинақтау, салыстыру. Жаһандану барысында ұлттық құндылықтардың сақталуы жайлы пікір алмасу. Грамматикалық тақырып: Болжам мәнді сөйлемдер

Лексикалық тақырып: Коммуникацияға қатысу, ақпараттарды жинақтау, салыстыру. Шетелде білім алу жайлы пікір алмасу. Грамматикалық тақырып: Маған... етістік+у қажет (керек) тіркесінің 3 жақта түрленіп қолданылуы

Лексикалық тақырып: Адам, дерек, оқиға жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Грамматикалық тақырып: Белгілі бір өнертабыс жайлы мәліметті талдау, сөздік қорын байыту. Егер... етістік+са(се)+жіктік жалғауы онда..... тіркесінің шақ, жақ бойынша түрленіп қолданылуы

Лексикалық тақырып: Адам, дерек, оқиға жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Қазақ ғарышкерлері жайлы мәліметті талдау, сипаттау. Байқоңыр – ғарыш айлағы туралы коммуникацияға қатысу. Грамматикалық тақырып: Етістік- (у) –ға, -(у) – ге болады/болмайды формасының қолданылуы

Лексикалық тақырып: Өзі қолданатын БАҚ құралдары жайлы сипаттау. Қазақ баспасөзі тарихына шолу. Грамматикалық тақырып: Сын есімнің шырайлары, салыстыру мәтіннің берілуі

Лексикалық тақырып: Қазақ жазуының тарихы туралы ақпаратты жинақтау, талдау. Грамматикалық тақырып: Латын әліпбиі: жазу емлесі

МӘТІНДЕРМЕН ЖҰМЫС

1 апта. (1-2 сабақ) Қоғамдық орындарда

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: халыққа қызмет көрсету орталығында; «Бір терезе» қағидасы. Ақпаратты нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу.

Жатыс септігі (іс-қимылдың мекені)

-шы, -ші жұрнағымен келетін өтініш мәнді сөйлемдер

Лексикалық минимум: бір терезе, қызмет, жүйе, ақпараттандыру, байланыс, салық

Теориялық анықтама

«Бір терезе» қағидасы дегеніміз – бұл сыртқы экономикалық қызмет жүргізушісінің немесе мемлекеттік органдардың рұқсат қағаздары мен лицензия алу, сонымен қатар ақпарат алудың құрамдас желісі. Бұл жағдайда қатысушыларға барлық сатылардан өту қажет емес, мемлекеттік органдардың қосалқы жүйесіне тіркелу арқылы, олар барлығын ақпараттық желі арқылы жүргізе алады.

1.1 Мәтінді оқып шығыңыздар. Мәтіннің негізгі ойын табыңыз, қосымша ақпаратпен толықтырыңыз

Бір терезе

«Бір терезе» қағидаты дегеніміз – мемлекеттік қызметті алушының құжаттарды жинау мен дайындауға барынша аз қатысуы және уақытын аз жұмсауы. Сондай-ақ, бұл принцип қызмет көрсетушілермен тікелей байланысты жойып, сыбайлас жемқорлыққа жол бермейді. Бұған қоса, аталған жүйе бір орталықтан бірнеше қызмет түрін алуға, халыққа жайлы қызмет ұсынуға бағытталған.

2005 жылдың 24 мамырында ҚР Үкіметінің №501 қаулысы бойынша «Астана және Алматы қалаларында «бір терезе» принципі бойынша халыққа мемлекеттік қызмет көрсетуге» байланысты тәртіптер жинағы жасақталған болатын. Осыған сәйкес, аталған жүйе халыққа қызмет көрсету орталықтарында жер ресурстарын басқару, заңды органдармен байланыс, ақпараттандыру және байланыс, сондай-ақ салық секілді салалар бойынша мемлекеттік қызмет көрсетіп, функцияландырды.

Қазақстанда жасына байланысты зейнетақы төлемдерін тағайындауға берілетін өтініштерді біріктіріп, «бір терезе» қағидатына сай қабылдауға қам жасалуда. Халыққа сапалы қызмет көрсетудегі ұтымды технологиялардың бірі – «бір терезе» қағидаты. Оның басты артықшылығы – тұрғындардың уақытын үнемдеуі, қызмет көрсетуді жеңілдетуі және әкімшілік кедергілерді жоюында болып отыр.

Мәтін бойынша тапсырмалар:

1.2 Мәтін бойынша сұрақ дайындаңыз

1.3 Сұрақты пайдаланып, «Бір терезе» қағидасы бойынша диалог құрастырыңыз.

1.4 берілген мәтіннен 5-6 сөйлемді жазып, талдаңыз (грамматикалық сілтемеге назар аударыңыз)

2.1 Грамматикалық сілтеме: Қазақ тілінде жеті септік бар

Септіктер	Сұрақтары	Жалғаулары	Мысалдары
Атау	кім? не?		мәдениет, ұлты
Ілік	кімнің? ненің?	-ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің	мәдениеттің, ұлтының
Барыс	кімге? неге?	-ға, -ге, -қа, -ке, -а, -е, -на, -не	мәдениетке, ұлтына
Табыс	кімді? нені?	-ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті,, -н	мәдениетті, ұлтын
Жатыс (местный)	кімде? неде? қайда?	-да, -де, -та, -те, -нда, -нде	мәдениетте, ұлтында
Шығыс	кімнен? неден? қайдан?	-дан, -ден, -тан,- тен, -нан, -нен	мәдениеттен, ұлтынан
Көмектес	кіммен? немен?	-мен, -бен, -пен	мәдениетпен, ұлтымен

Жатыс септігіндегі сөз істің, қимылдың қай уақытта, қай мерзімде өткендігін білдіреді. Жатыс септік кімде? неде? кімдерде? нелерде? қайда? Деген сұрақтарға жауап береді. Жатыс септігі атау септікке -да, -де, -та, -те жалғаулары жалғану арқылы жасалады. Бұл жалғауларды жатыс септік жалғаулары деп атайды. Сөйлемде кімде? неде? деген сұрақтарға жауап берсе – толықтауыш, қайда? Деген сұраққа жауап берсе пысықтауыш қызметін атқарады.

2.2 Сөздерді жатыс септігіне қойып, жазыңыз

Жерлер, үй, орман, ақындар, тау, су, дала, шөл, көлік, еден, сөмке, аула, аспан, шаңырақ, оқушылар, білімгерлер.

2.3 Берілген жатыс септігіндегі сөз тіркестерін тауып, сөйлем құрастырыңыздар

Тауда өседі, ауылда қалды, дәптерде жазылған, мектепте ұйымдастырды, университетте оқиды.

2.4 Жатыс септікте тұрған сөздің астын сызыңыз

Еңлік гүл тауда өсетін өсімдік. Аппақ қар жамылған далада қызыл түлкі зытып барады.

2.5 Берілген сөйлемдерден септік жалғауларды табыңыз

Үстелде кітап жатыр. Көктемде сай-сала суға толды. Кешке маған кел. Бүгін емтихан. Сен кітап оқы. Аудиторияда сегіз адам отыр. Дәрігерге бар. Сабаққа дайындалайын. Жылқыда өт жоқ, өсер малда өлім жоқ. Дастархан жаса. Бауырсақ алыңыз.

2.6 Қазақ тіліне аударыңыз

Двадцать пятая аудитория на третьем этаже. Двести сорок восьмой дом там. В словаре шестьдесят пять тысяч слов. Возьми десять картинок. На полке стоят пятнадцать книг. Где четвертый подъезд? Подай две пиалы. В городе полтора миллиона людей. В классе тридцать два ученика. Нас пятеро. Скажи этим двоим. Они трое собираются поехать на Памир. Одна из них – Асель, а вторая – Асем.

2.7 Сөйлемдерді аяқтаңыз

Олар кеше саяхатқа барып еді, ... Ол қызмет бабындағы іссапарда... Бізге жаңа қызметкер келді, ... Оның қызы жақсы оқиды, сондықтан... Жоба қабылданды, комиссия... Ауру сауығып келеді, дәрігер...

2.8 Мақал-мәтелдердің жалғасын табыңыз, аударыңыз

1. Еңбек етсең - ...

2. Күшіңе сенбе, ...

3. Еңбектің наны тәтті, ...

4. Еңбек етсең ерінбей, ...

5. Орақшының жаманы, ...

6. Етікшіні балға мен біз асырайды, егіншіні ...

7. Бір кісі қазған құдықтан, ...

2.9 Мәтіннен термин сөздерді тауып, олардың қай ғылым саласына тән екенін анықтаңыз

Ғылым ерекше әлеуметтік институт және танымдық қызметтің ерекше формасы ретінде XV-XVI ғасырларда пайда болды, яғни ол қайта өрлеу дәуірі мен жаңа заманның мұқтаждығынан туған әлеуметтік құбылыс. Ендеше, ғылым, жаратылыстану ғылымы ең алдымен капиталистік өндіріс тәсілінің нәтижесі. Оның қалыптасуына үлкен үлес қосқан атақты ғалымдар Коперник, Галилей, Кеплер және басқалар болды. Осы жерде Галилей мен Ньютон жасаған классикалық механиканы айта кету керек. Өйткені, ол қоғамдық-тарихи практика дамуының белгілі бір сатысында пайда болған ең алғашқы ғылыми теория. Ғылыми таным мен ғылымның пайда болуына әлеуметтік және логикалық факторлар әсер етті. Ғылым дегеніміз ылғи дамуға байланысты қоғамдық-тарихи практика дамуының белгілі бір сатысында пайда болатын айрықша әлеуметтік институт, адамның танымдық қызметінің ерекше формасы, адамзат мәдениетінің бір саласы. Табиғат пен қоғамның объективтік, адам санасынан тәуелсіз заңдарын ашу ғылымның негізгі қызметі. Ғылым тарихы заттық дүниенің объективтік заңдарын ашу және олардың негізінде қарастырылып отырған құбылыстарды түсіндіру және жаңа процестерді болжай білу тарихы.

1869 жылы ұлы орыс ғалымы Д.И. Менделеевтің периодтық заңды ашуын Ф.Энгельс «Ұлы ғылыми еңбек» деп бағалады. Менделеев ашқан заңның ақиқаттығын кейінгі тәжірибе толық дәлелдеді. Табиғаттың жаңа заңын ашу ғылымның шешуші ерекшелігі. Ғылымды математикаландыру, ғылым мен техниканың дамуында есептеу техникасы мен информатиканы кеңінен қолдану, адам қызметінің көптеген саласына компьютерлік техниканың еркін енуі қазіргі ғылымның ерекшеліктерінің бірі. Ғылымға енетін қағидалар дәлелденген және негізделген болуы керек. Ғылым жетістіктері негізінде жаңа техника мен технология жасалып, одан кейін олар өндірісте қолданылады.

Философия. Алматы. 1991, 245-бет.

2.10 Үйде, көшеде, көлікте, дүкенде қолданатын сөздерді еске ала отырып, жекеленген диалогтар қатарын жазыңыз. Әр диалог қатары кем дегенде 6-7 қатардан құралуы тиіс.

2-сабақ

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: халыққа қызмет көрсету орталығында; «Электронды үкімет» функциясы. Ақпаратты нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу.

Жатыс септігі (іс-қимылдың мекені) -шы, -ші жұрнағымен келетін өтініш мәнді сөйлемдер.

Лексикалық минимум: электронды үкімет, мемлекет, технология, интернет, термин, бәсеке, терминал, идея, жарлық.

Теориялық анықтама

Электронды үкімет – ақпараттық технологиялар көмегімен ішінара келіспеушілікті қамтамасыз ететін, мемлекет пен азаматтар арасындағы, сондай-ақ мемлекеттік органдардың өзара әрекеттетігінің бірыңғай механизмі. Мемлекеттік органдарға кезекті қысқартып, анықтама, куәлік, рұқсат құжаттарын және тағы басқаларын алуды жеңілдетуге әрі жылдамдатуға мүмкіндік берген де дәл осы механизм.

1.1 Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз

Электронды үкімет

Электронды үкімет дегеніміз – мемлекет атқаратын барлық қызметтер мен функциялардың электронды түрі. Электрондық Үкіметтің іс-әрекетінің қызмет ету тетігі ақпараттық технологияларды кеңінен қолдануға негізделген және азаматтар мен ұйымдарға барынша қызмет көрсетуге бағытталған.

«Электрондық үкімет» (e-Government) термині барлық мемлекеттік органдардың басын біріктіріп, оларға интернеттің, электронды терминалдардың немесе тіпті ұялы телефондардың көмегімен тұрғындарға қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін біртұтас жүйені білдіреді.

Елімізде электронды үкімет құру идеясын Мемлекет басшысы өзінің республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына енгізу туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауында білдірген болатын. 2004 жылғы 10 қарашада электронды үкіметті қалыптастырудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Президент Жарлығымен бекітілді.

Бағдарламаны іске асыру келесі міндеттерді кезең-кезеңмен шешу жоспарланған болатын:

Электрондық үкіметті қалыптастырудың бірінші кезеңінде – ақпараттарды жариялау және тарату.

Екінші кезеңі – мемлекеттік органдар мен азаматтардың өзара қарым-қатынасына тікелей және қайтармалы жолды интерактивті қызмет ұсынады.

Үшінші кезеңде – қаржылық және заң операцияларын үкіметтік порталдар арқылы жүзеге асыру жолымен транзакциялық қызмет көрсету.

Төртінші кезеңде – ақпараттық қоғамды толық қалыптастыру.

Электрондық Үкіметтің көмегімен Сіз:

• мемлекеттік қызметті алу, мысалы: жеке тұлғаның жылжымайтын мүлкінің жоқ (бар) екендігі жайлы анықтама алу, баланың туылуын тіркеу, ӘЖК алу және т.б.;

• коммерциялық қызмет көмегін алу, мысалы: теміржол немесе әуебилеттерін броньдау, ұялы байланыс қызметтеріне ақы төлеу және т.б.;

• өтініш беру және лицензия алу;

• бюджеттік төлемдерді төлеу, мысалы: төлқұжат алғаны үшін, жол жүру ережесін бұзғаны үшін айыппұл, жылжымайтын мүліктің заңдастырушы құжаттарының көшірмесін алғаны үшін төлем және т.б.;

• мемлекеттік органдардың жұмысы жайлы ақпарат алу;

электрондық цифрлық қолтаңба (ЭСҚ) рәсімдеу; «Электронды үкіметтің» тиімді қызмет етуіне арналған Интернет-технологияның әзірлену деңгейі әр елде әр қалай екені сөзсіз. Көптеген экономикалық дамыған елдер «электронды үкімет» дамуы мен қалыптасуына бағытталған бірқатар құқықтық, ұйымдастыру және технологиялық шараларын қабылдаған болатын. Мемлекеттік басқару қызметін компьютерлендіру көптеген үкіметтік қызметтерді «онлайн» режимінде жұмыс істеуі жатады. Бірқатар елдердегі ұлттық үкіметтік порталдарды сипаттауға болады.

1.2 «Электронды үкімет» тақырыбына жазбаша мәлімет беріңіз

1.3 Мәтін бойынша жоспар құрыңыз

1.4 «Қазақстан» сөзіне синквейн құрастырыңыз

2.1 Грамматикалық сілтеме: Жатыс септігі (іс-қимылдың мекені)

-шы, -ші жұрнағымен келетін өтініш мәнді сөйлемдер.

Жатыс септік кімде?неде?кімдерде?нелерде?қайда? деген сұрақтарға жауап береді.

Жатыс септіктегі сөздер де етістіктен болған сөйлем мүшелерімен байланысып, мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіреді. Мысалы: ол мектепте болды.

2.2 Сөздерден септік жалғауларын жалғап, сөйлем құраңыз

Арнат, Астана, қала, ауыл, Қазақстан, жаңа үй, тұрады. Сәуле, мектеп, ауылы, Қазақстан, жұмыс, келді. Әкем, аға, ұшқыш, болған. Сен, жаз, Шымкент, сапар, шек.

2.3 Мәтінді оқып, айтылған өсиет сөздердің мағынасын ашыңыз

Тама елінде Сары би деген ақылгөй ақсақал өтіпті. Сол Сары би бірі Сырым балаға мынадай өсиет айтады: - Балам, бұл дүниеде алты ұлы сөз бар, соны есіңнен шығармай жүрсең, ең алдымен беделді, сыйлы боласы. Егер ол сөзді ұмытсаң, халық сенің маңайыңа жоламай аулақ қашады, - дейді. – Ол қандай сөз ата, айтыңызшы, дейді ұлы сөз дегенге қызығып қалған бала. Сонда Сары би: - Арлы-ұжданды бол! Елге деген парызыңды ұмытпа! Намысыңды жастан сақта! Халқыңды алалама! Жақыныңды жаралама! Қалысыңды қаралама! – деп толғанады. Міне, осы сөзді Сырым шешен қартайған шағына дейін есіне сақтап келген деседі.

Ар-ұждан – совесть

Парыз – обязанность

Намыс – честь

Алаламау (бөлмеу) – не разделять

Жаралау – ранить

Қаралау – клеветать

Қалыс – посторонний

2.4 Жатыс септікте тұрған сөздің астын сызыңыз

1. Көктем келіп, қыр да, көк те қуанышқа кенелді. Қырда қызғалдақ қаптап кетіпті.

2. Кеш те, ерте де емес, дәл уақытында бар. Кеште барлық өнерпаздар сайысқа түсті.

2.5 Орны ауыстырылып берілген сөздерден сөйлем құраңыз

Тіршілік табады ететін одан шалғында көптеген жануарлар өздеріне пана.

2.6 Қарамен жазылған сөздер қай септікте тұрғанын айтып, септік жалғауларын атаңыз

Шөл далада не түрлі мақұлық тіршілік етпейді десейші! Құмда селтиіп өскен бұтақтарда жабысып агама кесірткелері тұрады. Мұнда жұмырбас кесіртке де тіршілік етеді. Ыстықтаса немесе қауіп-қатер төнген кезде құмға батып, көзден ғайып болады. Ол құйрығын иіріп, аузын арандай аша айбат шегіп, жауларын қорқытады. Бірақ, шын мәнінде, оның еш зияны жоқ.

2.7 Көп нүктенің орнына септік жалғауларын жалғаңыз

Майра жарыс... жеңімпаз атанды. Мен аялдамада Қарлығаш... көрдім. Бақыт ертеңгілік жаттығу... болмады. Б. Артаев Тараз мемлекеттік университетін... оқыған. Әсем олимпиада... жүлделі орынға ие болды.

8. Берілген сөздерден мағынасына қарай сөйлемдер құраңыздар

1. өте, тілін, оңай, қазақ, үйрену

ә) барып, үшін, мен, жүрмін, қазақ, курстарға, тілін, арнайы, үйрену

б) жақсы, ағылшын, мен, қазақ, білемін, орыс, тілдерін

в) де, тіл, өнер, бірнеше, білу

г) меңгергім, көптеген, келеді, мен, тілдерді

2.9 Берілген мәтінді қазақша аударып,тайтылған ойды ары қарай жалғаңыз

Семья – это самое главное в жизни каждого человека. Это близкие и родные люди, те, кого мы любим, с кого берем пример, о ком заботимся, кому желаем добра и счастья. И если в семье царит взаимопонимание, доверие и тепло – это настоящее счастье.

2.10 Өз ойыңмен толықтыр

Ата-ананың балалары алдындағы міндеттері:

Балалардың ата-ана алдындағы міндеттері:

Бауырлардың өзара міндеттері:

Туған-туысқандарымыздың алдындағы міндеттеріміз:

2-апта. (3-5 сабақ) Мәдени орындарда

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: театрда. Қазақ театрлары, билетке тапсырыс беру, белгілі актерлер.

Зат есім. Зат есімнің тәуелденуі.

Лексикалық минимум: ойын-сауық, салт-дәстүр, жәрмеңке, шымылдық, тарландар, із қалдыру, ғимарат.

Теориялық анықтама

Театр (грек. theatron – ойын-сауық орны; ойын-сауық) – сахналық өнердің өмір көріністерін драмалық әрекет арқылы көрермендердің көз алдында актерлер күшімен бейнелейтін бір түрі; ойын-сауық немесе спектакль; түрлі сахналық ойын-сауықтар, сонымен қатар жалпы мәдени шаралар өткізілетін орын-жай. Театрдың тарихи жағынан қалыптасып, даму, өсіп-өркендеу жолы әрбір ұлттың, әр халықтың өмір-тұрмысымен, олардың жалпы тарихымен және тұрлаулы мәдениетімен тығыз байланысты. Басқа өнер түрлері сияқты театр өнері де қоғамдық ой-сананың негізгі бір формасы болып табылады.

1.1 Мәтінді оқып, мазмұндаңыз

Театр

Театр – ойын-сауық орны. Мұнда ойын-сауықтан басқа драмалық шығармалар, мәдени шаралар да өтеді. Театр ең алғаш Грецияда ашылған. Үйлену салты, шілдехана тойымен байланысты өтетін ойын-сауықтар, ақындар айтысы, т.б. дәстүрлеріміз театр өнерінің алғашқы көріністері болған.

Кейін халқымыздың талантты өнерпаздары шағын группалар құрып, ел аралап, жәрмеңкелерде өнер көрсеткен. 1917 жылы Ойқұдық жайлауында (қазіргі Семей облысы, Абай ауданында) М. Әуезовтің «Еңлік-Кебек» трагедиясы тұңғыш рет қойылды.

1925 жылдың аяғында Қызылорда қаласында тұңғыш музыка театры ашылды. Театр шымылдығы 1926 жылы ақпанның 13-інде М. Әуезовтің «Еңлік-Кебек» трагедиясымен ашылды. Театр алғаш рет құрылған жылы онда Иса Байзақов, Әміре Қашаубаев, Қалибек Қуанышбаев, Елебек Өмірзақов, Серке Қожамқұлов, Жұмат Шанин, Шара Жиенқұлова және тағы басқа өнер тарландары қызмет етті. Олар театр тарихына өшпес із қалдырды. 1934 жылы қазақ драма театрының құрылуына негіз болды. Бұрынғы қазақ музыкалық театрының орнында қазір Н.Бекежанов атындағы облыстық театрдың ғимараты тұр.

Бұл күнде облыс орталықтарының бәрінде драма театрлары ашылды. Қазақ драма театрының сахнасында қойылған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Ақан сері - Ақтоқты», «Еңлік – Кебек», «Ана – Жер-ана» спектакльдері театр сахнасынан түспей келеді. Соңғы жылдары театр репертуары байи түсті. Қазақ театр өнері ежелден келе жатқан салт-дәстүрлерімізге негізделген.

1.2 Мәтін бойынша диалог құрыңыз

1.3 Мәтін бойынша мына сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Театр қашан құрылды?

2. М. Әуезовтің «Еңлік-Кебек» трагедиясы қай жылы, қайда қойылды?

3. Театр шымылдығының ашылуы

2.1 Грамматикалық сілтеме: Зат есім. Зат есімнің тәуелденуі

Зат есім дегеніміз – заттың атын білдіретін сөздерді зат есім дейміз. Зат есімдерге кім?не?нелер?кімдер? деген сұрақтар қойылады. Мысалы: оқушы, терезе, Асан, Анар, мұғалім, студенттер.

Зат есім сөйлемде негізінен, бастауыш қызметін атқарады. Мысалы: Маржан сабаққа барды.

Зат есім тәуелденеді, жіктеледі, септеледі, көптеледі.

Тәуелдік жалғау бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша.

	Жалғаулары	Мысалдары
		Жекеше	Көпше
І жақ	-ым, -ім, -м, -ымыз, -іміз, -мыз, -міз	Менің Отаным	Біздің Отанымыз
ІІ жақ	-ың, -ің, -ң	Сенің Отаның	Сендердің Отандарың
Сыпайы түрі	-ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз	Сіздің Отаныңыз	Сіздердің Отандарыңыз
ІІІ жақ	-ы, -і, -сы, -сі	Оның Отаны	Олардың Отаны

Көпше түрде айтсақ. Мысалы:

Менің қаламым Біздің қаламдарымыз

Сенің қаламың Сендердің қаламдарың

Сіздің қаламыңыз Сіздердің қаламдарыңыз

Оның қаламы Олардың қаламдары

2.2 Көп нүктенің орнына қажетті жалғауды қойыңыздар

Қазақстан – менің Отан... Бұл – сенің үй... Мынау – оның жер... Менің кітаб... көк түсті. Олардың ауыл... үлкен. Біздің қала... да үлкен мұражай ашылды. Бүгін біз оның ауыл... на бардық.

2.3 Мына сөздерге тәуелдік жалғауын жалғап, сөйлем құрастырыңыз

Ел, мемлекет, әлем, азамат, білім, тарих, ұлт, заң

2.4 Мағынасына қарай жақшаның ішіндегі сәйкес сөзді жазыңыз

Айша Айбектің (ағасы, әпкесі), Айбек Айшаның (қарындасы, інісі), Айнұр Айшаның (әкесі, шешесі), Ермек Айшаның (әкесі, сіңлісі), Майра Айшаның (қарындасы, сіңлісі), Серік Айманның (әжесі, атасы).

2.5 Кестедегі сөздерді сәйкестендіріңіз

Отаным	Оның
Елі	Сіздің
Еліңіз	Менің
Туған жерің	Олардың
Ордасы	Біздің
Елбасымыз	Сенің

2.6 Өлең жолдарынан тәуелдік жалғаулы зат есімдерді табыңыз

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың.

Бет бергенде шырайың сондай жақсы,

Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың?

Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,

Аузымен орақ орған өңкей қыртың.

Өзімдікі дей алмай өз малыңды,

Күндіз күлкің бұзылды, түнде ұйқың.

2.7 Сөздерді төмендегі үлгі бойынша жаз

Ана, қол, қозы, етік.

Менің анам Біздің анамыз

Сенің анаң Сендердің аналарың

Сіздің анаңыз Сіздердің аналарыңыз

Оның анасы Олардың аналары

2.8 «Биографиялық поэма» (Биопоэма)

Өзі туралы мынандай сауалдарға жауап беру тапсырылады:

1. Есімім (Өз есіміңізді келтіріңіз)

2. Мен қандаймын? (Өзіңізді сипаттайтын үш сын есім келтіріңіз)

3. Сүйікті іс-әрекеттерім (Қол боста айналысуды құмартатын үш әрекетіңіз, хобби)

4. Неден қорқамын, сескенемін? (Өмірдегі қорқыныш пен қауіптеріңіз)

5. Өмірлік қағидам (кредо) (Өмірде ұстанатын басты қағидаңыз, ұраныңыз)

6. Сүйікті ақын-жазушыларым (Қандай ақын-жазушыларды ұнатасыз?)

7. Сүйікті тағамдарым (Қандай тағамдарды ұнатасыз?)

8. Менің жетістіктерім (Отбасыңызда, оқуда, жұмыста қандай жетістіктеріңіз бар?)

9. Менің арманым (Бір арманыңызды атаңыз)

2.9 Шашыраңқы сөздерден сөйлемдер құрастырыңыздар

1. Айгүл, ойнайды, жақсы, тоғызқұмалақ, ойынын

2. Жарысы, наурыз, болды, мерекесінде, ат

3. Біздің, балалары, ауылдың, асықты, ойнайды, жақсы

4. Мен «Көкпар» теледидардан, көрдім, ойынын

5. Досанның, бірінші, бәйгеден, аты, алды, орын

6. Ойындары, көп, ұлттық, қазақтың, өте

5-сабақ

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: театрда. Ақпаратты сұрай білу, нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу. Актерлік өнер

Зат есімнің жіктелуі

Лексикалық минимум: актер, өнер, театр, опера, ән, би, салт-дәстүр

Теориялық анықтама

Білім алушы қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу, ақпаратты сұрай білу, нақтылау мәтіндегі ақпаратты түсіну, әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени, қоғамдық-саяси, қарым-қатынас жағдайына сәйкес ақпарат сұрауға және хабарлауға, таным мен қарым-қатынас жағдайында әңгімелесен адамға әсер ету құралы ретінде ақпаратты пайдалануға, тілдің, мәдениеттің, өз көзқарасын білдіруге, оны дәлелді түрде қорғауға, әңгімелесушілердің пікірін сыни бағалауға; өзінің жеке ниеттері жеткілікті дәрежеде жариялау мақсатында әртүрлі қарым-қатынас салаларындағы жағдаяттарға қатыса алуға қабілетті бола алады.

1.1 Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз

Актерлік өнер

Актерлік өнер – адам бойындағы қабілеттерінің көмегімен белгілі бір кезең мен уақытқа тән тірі образ (кейіп) жасау өнері. Актерлік өнер шабыт күшін, қиял қуатын, ыстық сезімді талап ететін ерекше қабілет. Негізінде салт-дәстүрлік рәсімдерден басталған актерлік өнер жан-жақты өнер түрі болып қалыптасты. Салт-дәстүрлік рәсімде ән, би, музыка, сөз, грим, киім т.б. қолданылатын. Бертін келе актерлік өнердің балетте – бимен, операда – әнмен, ал драма театрында – сөзбен тығыз байланысты үш түрі айқындалды.

Актерлік өнердің алғышарттарының бәрі қазақ тұрмысында болған. Қазақ театрының іргесін қалап, шаңырағын көтерген актерлердің бәрінде де актерлік өнерге қажетті қабілеттер мол болатын. Қазақ киносының майталманы Асанәлі Әшімұлы – (08.05.1937 жылы туылған, Жамбыл облысы, Сарысу ауданы, Жайылма ауылы) – актер, режиссер, Қазақстанның халық әртісі (1976), КСРО халық әртісі (1980). Алматы консерваториясын бітірген (1961). Студент кезінде әртүрлі фильмдерде кен жетай («Ботагөз», 1957), Жанай («Асау Ертіс жағасында», 1959), Бектасов («Бір ауданда», 1960), Болат («Ұшы қиырсыз жол», 1960), рөлдерін ойнады. «Қазақфильм» киностудиясында Мұрат («Менің ұлым», 1962), Ескендір («Торап», 1963), Тұрар («Тұлпардың ізі», 1964) сияқты әр алуан бейнелер жасады. Содан кейін Кебек, Шуақ (Әуезовтің «Еңлік-Кебегі» мен «Қарақыпшақ Қобыландысында»), Қозы, Қодар (Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлуында») Сәнжан (Ә. Таразидің «Күлмейтін комедиясында»), Еламан (Ә.Нұрпейісовтың «Қан мен терінде», КСРО мемлекеттік сыйлығының, 1974), Бекежан ролінде «Қыз-Жібек» фильмінде сияқты әр замандағы, әр түрлі қоғамдағы әр қилы мінезді бейнелерді сомдады. Бұлардың бәрі махаббат пен терең сезімнің жымдасуынан туған тосын образдар ретінде Қазақ сахна өнерінің тарихында қалды. Әшімов – Қазақ киносын әлемдік деңгейге көтерген. Біресе қыздың, біресе кемпірдің, біресе шалдың рөлін орындайтын, тіпті сиыр мен лақтың үнін де айнытпай салатын Қ.Қуанышбаев, бір спектакльде қыздың, кемпірдің және жас жігіттің рөлін қатар ойнайтын Е. Өмірзақов, бір өзі бүкіл ансамбльге тұратын И. Байзақов, аққуға үн қосқан Әміре т.б. нағыз халық арасынан шыққан актерлер болатын. Бұлардың бәрі де «таза» актерлік өнерді ешбір оқусыз меңгерген табиғи таланттар.

1.2 Қазақстанның белгілі актерларын атаңыз

1.3 Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыз

1.4 «Театрда» сөзіне диалог құрастырыңыздар

1.5 Берілген мәтіннен 4 сөйлемді жазып, талдаңыз (грамматикалық сілтемеге назар аударыңыз)

2.1 Грамматикалық сілтеме: Зат есімнің жіктелуі

Зат есім сөйлемде баяндауыш болғанда, оған І, ІІ жақта жіктік жалғау жалғанады. Жіктік жалғаулар баяндауыштың қай жақ екеніне байланысты жекеше, көпше түрде жалғанады:

Жекеше: (І жақ -бын, -бін, -мын, -мін, -пын, -пін)...

Көпше: (І жақ -быз, -біз, -мыз, -міз, -пыз, -піз)...

Жіктік жалғауы, басқа қосымшалар сияқты сөзбен сөзді байланыстырып, қарым-қатынасқа келтіріп тұрады. Жіктік жалғауы жалғанған сөз үнемі баяндауыш қызметінде жұмсалып, бастауышпен жақтық, шақтық жағынан қиыса байланысып келеді. Мысалы: Мен сарбазбын. Сен келдің.

Сөздерге жіктік жалғау жалғануын сөздің жіктелуі дейміз. Қазақ тілінде сөздер төрт топқа бөлініп жіктеледі. Отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері мен есімдер, үстеулер баяндауыш болып жекеше де, көпше де жіктеледі.

Жекеше түрі:

Мен студентпін, тұрмын

Сен студентсің, тұрсың

Сіз студентсіз, тұрсыз

Ол студент, тұр

Көпше түрі:

Біз (біздер) студентпіз, тұрмыз

Сендер студентсіңдер, тұрсыңдар

Сіздер студентсіздер, тұрсыздар

Олар студенттер, тұр

Жіктік жалғауы

	Жалғаулары	Мысалдары
		Жекеше	Көпше
І жақ	-мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін, -мыз, -міз, -пыз, -піз, -быз, -біз	Мен қазақпын	Біз қазақпыз
ІІ жақ	-сың, -сің, -сыңдар, -сіңдер	Сен қазақсың	Сендер қазақсыңдар
Сыпайы түрі	-сыз, -сіз, -сыздар, -сіздер	Сіз қазақсыз	Сіздер қазақсыздар
ІІІ жақ		Ол – қазақ	Олар – қазақтар

2.1 Мәтіннен зат есімдерді тауып, тұлғасына қарай талдаңыз

2.2 Сөздерді сәйкестендіріңіз

Мен дәрігерсің

Сен дәрігер

Сіз дәрігермін

Ол дәрігерсіз

2.3 Сөйлемдер мен сөз тіркестерін аударыңыз

Города Казахстана. Мой дом. Дом Наташи. Ваш брат. Моя зарплата. Наши тетради. Моя школа. Твой отец. Мой сын. Моя скрипка. Ваша книга хорошая. Моя дочь – умная. Твой сын – воспитанный. Моя мам хорошая. Большой дом – красивый.

2.4 Көп н.ктенің орнына тиісті жіктік жалғауын қойып, сөйлемдерді көшіріп жаз

Мен – қазақ..., мың өліп, мың тірілген. Мен Оразбай емес..., елдің жазықсыз, қылмыссыз адамы... Біз бейбітшілікті сүйетін ел... Сіз талантты ақын...

2.5 Берілген зат есімдерді жіктелу ерекшелігіне қарай топтап жаз

Жекеше: қазақпын, қызметкермін...

Көпше: кезекшісіңдер, бишіміз...

2.6 Мәтінді оқып шығып, жіктік жалғауын табыңыздар. Қай жақта тұрғанын анықтаңыздар

Бауыржан: Мен соғыс кезінде «Красная звезда» газетіне былай жазғанмын: «Өз халқын құрметтеп, сүймеген адам опасыз, оңбаған адам» дегенмін. Сол сөзімді әліде қайталаймын. Өйткені, Энгельс айтқандай, өз елінің бағасын білген адам ғана басқа елді қадірлей алады. Өйткені халықтардың туыстығы алдымен адамдардың өз халқына сүйіспеншілігі арқылы ғана келеді. Мен өзге ұлттарды құрметтеуші, өз ұлтын сүюші адаммын. Мен нацизмның туын көтерген фашизмге қарсы жан аямай күрескен кісімін. (Ә.Нұршайықов)

2.7. Мәтінді оқып шығыңыз. Қарамен жазылған сөздердің құрамын анықтаңыз.

Мамандық

Мамандық таңдау-әрбір мектеп бітіруші түлектің мақсаты. «Армансыз адам қанатсыз құспен тең» дейді халық. Барлық адам баласының арманы болады. Арманшыл адам болашақта дегеніне жете алады. Мамандық пен өнерді өз қабілетіне де қарай таңдап алады. Өмірде мамандықтың түрі көп. Халық алдына шығып ән салатын әнші болу. Адам өмірінің арашасы болатын ақ халатты дәрігер болу. Шәкірттерді білімге жетелейтін ұстаз болу.

Адам жас кезінен бастап өзінің жүрегі қалаған мамандығына қарай бейімделе бастайды. Терең білім алуға талпынады. Өз бетінше ізденеді. Көп оқиды. Түрлі мамандықта еңбек етіп жүрген адамдардың өмірімен танысады.

Сұрақ: Сіз неліктен бұл мамандықты таңдадыңыз?

2.8. Берілген мақал-мәтелдердің құрамынан заттанған сөздерді тауып, қай сөз табынан екенін анықтаңыз. Мақал-мәтелді жаттап алыңыз.

1. Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат.

2. Ұялшақ, сыбағасынан құр қалар.

3. Баланың жақсысы-қызық, жаманы-күйік.

4. Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен.

5. Жақсылыққа жақсылық әр кісінің ісі,

Жамандыққа жақсылық ер кісінің ісі.

6. Жаяуға жол алыс.

2.9. «Тарихи бас қатырғыш» Сұрақ беріледі. Адасқан әріптердің орнын тауып сұрақты дұрыс оқып, жауабын табулары керек.

1. ӨЛТЕ би қай жылдары өмір сүрді?

2. АЗҚЫКБЕ би қай жылдары өмір сүрді?

3. Әйгілі қазақ РІЛЕИБ жасауға қатысқан заң?

4. ӘУТЕК ханның тұсында Қазақ хандығының астанасы қай қала болды?

5. ЕКТЕЙӘ би қай жылдары өмір сүрді?

6. ТШАКЕТН қаласында жерленген би?

2.10. Мәтін бойынша сұрақтар құрастырып жаз.

Мынау-Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы№ Қазақстанның Туы көгілдір және алтын түсті. Тудың ортасында күн және қыран бейнеленген. Көгілдір түс-бейбітшіліктің, ашық аспанның белгісі. Күн-бейбітшілік белгісі. Қыран құс-еркіндік белгісі. Күн, қыран және ұлттық өрнек алтын түсті. Алтын түс-молшылық пен байлықтың белгісі. Мемлекеттік Тудың авторы-суретші Шәкен Ниязбеков.

2.11. Төмендегі сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.

Әділ адам, әдепті қыз, асыл әже, іскер адам, әсем ән, әулие баба, әзіл сөз, әдеп сақтау.

3-апта. (6-7 сабақ) Банк қызметі

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: банкте. Ақша алу, аудару, банк қызметін пайдалануға қатысты сөздерді меңгеру.

Сан есімдердің мағыналық топтары, қолданысы.

Лексикалық минимум: Банк, қаржы, қор, несие, жинақтау, кәсіпорындар, айналым, төлем, делдалдық, валюта, операция, саудагер, салымдар, есепшот, капитал.

Теориялық анықтама

Банк (итальянша banko-үстел) – ақша қаржылары мен қорларын жинақтау, беру, мемлекеттер, кәсіпорындар (фирмалар), мекемелер және жеке адамдар арасындағы өзара төлемдер мен ақшалай есеп айырысуда делдалдықты жүзеге асыру, ақшаның белгілі бір түрін айналымға қосу, ақша мен құнды қағаздар шығару, алтынмен, шетелдік валютамен түрлі операциялар жасау және басқа да қызметтер атқаратын қаржы мекемесі. Банктің пайда болуы мен дамуы тауар-ақша қатынастарының дамуымен тығыз байланысты.

1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.

Банк

«Банк» сөзі «banсo» деген ағылшын тілінен аударғанда «айырбас столы» дегенді білдіреді. Бұл «айырбас столы» тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың әртүрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әртүрлі нысандағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әртүрлі елдердің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.

Банк ерекше кәсіпорын. Егер кәдуілгі кәсіпорын қызметінде ақша төлем рөлін атқарса, ал Банк қызметінде ол тауар орнында жүреді. Банктер уақытша пайдаланылмай тұрған бос ақша қаражаттарын өзіне жинақтау, клиенттерге есепшот ашып, кассалық қызмет көрсету, қысқа және ұзақ мерзімге несие беру, кредит бөлу, инвестициялық қызмет атқару (ұзақ мерзімді күрделі шығындарды қаржыландыру, құнды қағаздар шығару) т.с.с. қызметтерді атқарады.

Қазақстанға банк капиталының енуі және оның территориясында несие желісінің жасалуы 19 ғасырдың соңында басталды. 20 ғасырдың басында Қазақстандағы негізгі Банктер – Ресей банктері болды. Олардың филиалдары өлкенің орталық қалаларында (Оралда, Омбыда, Петропавлда, Семейде, Верныйда) орналасты.

Банк жүйесінің, маңызды элементі – банктер болып табылады. Банктік қызмет – бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді.

Қазақстан Республикасының ақша төлемі мен аударымы туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді.

1.2 Мәтінге жоспар құрыңыз

1.3 Мәтінге байланысты 3-4 сөйлем жазыңыз

1.4 «Банк» сөзіне кластер жасаңыз

2.1 Грамматикалық сілтеме: Заттың санын, ретін білдіретін сөздерді сан есім дейміз. Сан есімдерге қанша?неше?нешінші? деген сұрақтар қойылады. Мысалы, елі, алты, бірінші.

Сан есімнің мағыналық түрлері

Сан есімнің түрлері	Сұрақтары	Жасалу жолдары	Мысалдары
Есептік сан есім	қанша? неше?		бір, екі, үш
Реттік сан есімдер	нешінші? қаншасыншы?	-ыншы, інші, -ншы, -нші	бірінші, оныншы, мыңыншы
Жинақтық сан есімдер	нешеу?	-ау, -еу	біреу, жетеу, алтау
Болжалдық сан есімдер	қанша? неше? қаншадай? нешеге жуық?	-дай, -дей, -тай, -тей, -даған, -деген, -таған, -теген, -ер	елудей, отыздай, ондаған, жүздеген, бірер
Топтау сан есімдер	нешеден? қаншадан?	-дан, -ден, -тан,- тен, -нан, -нен	он-оннан, бір-бірден, жүз-жүзден
Бөлшектік сан есімдер	қанша? неше?	жарты, жарым, бүтін	оннан бір, екіден бір, бір жарым, он бүтін екіден бес

2.2 Берілген сандарды сөзбен жазып, реттік сан есімге айналдырыңыз

27, 35, 14, 57, 33, 82, 46, 12, 95, 43, 62, 65, 94, 15, 78, 594, 245

2.3 Көп нүктенің орнына жинақтық сан есімнің тиісті жұрнақтарын қойыңыз

1. Кітап ал. – Нешеу? – бес... 2. Сендер нешеусіңдер? – біз жет/і/... 3. Үйде адамдар отыр – Нешеу? – төрт... 4. Менің жақын туыстарым бар. – нешеу? – алт/ы/... 5. Отбасың үлкен бе? – нешеу? – Біз жет/і/... 6. Ыдыстар ана үстелде тұр. – Нешеу? – бес...

2.4 Берілген сан есімдердің қасына зат есімдерді қойып жазыңыз

Бес, жеті, алты, төрт, он тоғыз, жиырма жеті

Үлгі: төрт қап

2.5 Сөйлемдерді оқып, құрамындағы сан есімдерді мағыналық түріне қарай ажыратыңыздар

Білекті бірді жығар, Білімді мыңды жығар.

Мың кісінің түсін білгенше, бір кісінің атын біл (Мақал).

Қырық километрге төрт жүз шұңқыр керек. Жиырма адамның жетеуі үшеуден ғана қазып жатыр. Бір түн отырып, ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, барлығына бір түрлі іс тапсырған (М.Әуезов). Салтанатты бас қосуға үш жүздей мейман келеді деп күтілуде.

2.6 Бағандардағы сөздерді сәйкестендіріңіз, орыс тіліне аударыңыз

Менің аталары

Сенің анамыз

Сіздің қарындастарың

Оның інілеріңіз

Біздің ата-анаңыз

Сендердің отбасым

Сіздердің пәтерің

Олардың баласы

2.7 Ойқозғау. Сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Ұлы Абайдың өмірі жайлы не білесіз?

2. Қай жылдары өмір сүрген?

3. Абайдың басты еңбектері қандай?

4. Биыл ұлы ақынның неше жылдығы тойланғалы жатыр?

2.8 Мәтінді оқып, қоысмша ақпаратпен толықтырыңыз

Абайдың шығармашылығы

Болашақ ақын ел анасы атанған Зере әженің таусылмайтын аңыз-ертегілерін естіп, сөзге шебер Ұлжан анасының тәрбиесін көріп өсті. Абай алдымен әкесінің өз туыстарының балаларын оқытамын деп, «Ескітам» деген қоныста салдыртқан медреседе сауат ашты. Одан кейін ауылдағы Ғабитхан молдадан білім алды. Ал 10 жасқа толғанда Семейдегі Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыды. Сол жерде араб пен парсы тілдерін меңгеріп шыққан. Абай дін оқумен ғана шектелмей, білімін өз бетінше жетілдіруге тырысады. Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Хафиз, Физули сияқты ұлы ғұламалардың шығармаларымен танысады. Орысша сауат ашады.

Құнанбай баласының зеректігін бірден байқап, оған жан-жақты білім беруге тырысады. Ал 13 жасында оны оқудан алып кетіп, ел басқару жұмысына салады. Оған қоса, әкесі ел тартысында жалғыздық сезе бастайды. Басында «барып кел, шауып келмен» жүрген жас Абай аз уақыттың ішінде жуан би, ел тартысының атқа мінері болып шыға келеді.

Абай алғашқы өлеңін 10 жасында жазған. Ал ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы – «Қансонарда». Абай өлеңдерінің ішінде мазмұны жағынан да, көркемдік бітімі жағынан да ерекшеленіп тұрған үздік туындылар көп. «Сегіз аяқ», «Қан сонарда бүркітші шығады аңға», «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», «Желсіз түнде жарық ай», «Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?» сияқты өлеңдерінің әрбіреуі тың дүние, шығармашылық жаңалық.

Абайдың іргелі еңбектерінің бірі әрі бірегейі – қара сөздер. Осы сөздердің бірнешеуі алғаш рет 1918 жылы Семейде шыққан «Абай» журналында жарық көрді. Артынан Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз және тағы басқа әлемнің көптеген тіліне аударылды.

2.9 Мәтін бойынша 5 сұрақ әзірлеңіз

2.10 Әр жыл мезгіліне қатысты айтылатын сөз тіркестерінің қатарын жалғастырыңыз

1. Аязды күн,...........................................................................................................

2. Жылы жел,...........................................................................................................

3. Ыстық күн,...........................................................................................................

4. Жапырақтар түседі,.............................................................................................

7 сабақ

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: банкте ақпаратты сұрай білу, нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу.

Сан есімдердің мағыналық топтары, қолданысы

Лексикалық минимум: экономика, тауар, ақша, сауда, өндіруші, стаушы, тұтынушы, айырбастау, металл, теңге, айналым, төлем, қор жинау, сақтау

1.1 Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз

Ақша айналымы

Ақша (ағылш. money) – жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ал барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қамтамасыз етеді. Ақша – ол тауарлардың тауары, оның өз юойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал.

Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға тәуелді. Сауда-саттық ақшаны «туғызды», ал сауда болса – адамдардың ең байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да (түрі де) мыңдаған жылдар ішінде талай рет өзгерген. Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.

Әр уақыттарда және дүниенің түрлі бөліктерінде адамдар ақша ретінде әртүрлі тауарларды – астық, мал, қымбат тастар және металдарды пайдаланды. Ұзақ уақыттар бойы ақша есебінде алтын және күміс жүрді. Құнды металдың белгілі бір көлемінің сақталуына мемлекеттік кепілдік ететін алтын және күміс теңгелер пайда болды. Соңғы ғасырларда алтын және күміс теңгелердің орнына қағаз ақшалар жүре бастады. Қағаз ақшаның құны алтынмен кепілденді және олар алтынға еркін айырбасталды.

Қазақ елі (қазақ халқын құрағана негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды.

Ақша әр алуан қызмет атқарады: тауарлар мен әртүрлі қызметтердің құнын көрсетеді, айналым құралы, төлем құралы ретінде пайдаланылады, сол сияқты қор жинау және сақтау құралының рөлін атқарады.

1.2 «Банкте» тақырыбына диалог құрыңыз

1.3 Ақшаны Сіз қалай бағалайсыз?

1.4 Қазақстанның төл ақшасы жайында әңгімелеңіз

1.5 Мәтінге байланысты сұрақтар дайындаңыз

2.1 Грамматикалық сілтеме: Сан есімдердің мағыналық топтары, қолданысы.

Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер – заттың немесе заттық ұғымдар мен құбылыстардың санын, мөлшерін, бөлшегін, ретін білдіретін сөз табы. Қазақ тіліндегі барлық сан есімдер жиырма шақты сөздер арқылы жасалады. Оларды бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар деп беруге болады. Миллион, миллиард сан есімдері түркі тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне де орыс тілі арқылы енген. Сан есімнің басқа сөз таптарынан негізгі айырмашылығы – зат есіммен тіркесіп, сандық атауды білдіру. Сан есім басқа сөз таптарынан жасалмайды.

2.2 Берілген есептік сан есімдерден реттік сан есімдер жасап, оларды сөзбен жазу

10, 45, 47, 58, 95, 21, 59, 117, 62, 48, 985, 77

Мысалы: жеті – жетінші, он – оныншы

2.3 Сан есімнің мағыналық түрлерін ажыратыңыз/Семантикалық карта

Бесінші, елудей, он алты, екі мың бірінші, алтау, жүз-жүзден, сегіз, елудей, қырық жеті, біреу, он бүтін екіден бес, оныншы, бесеу, екеу, алпыстай, ондаған, бір-бірден, жүз-жүзден, алтыншы, оннан бір.

2.4 Сәйкестендіру тесті

Менде екі мың он тоғызыншы жыл

Биыл сабақты беске оқиды

Ол Тәуелсіздік алғанына 27 жыл

Қазақстанның бес кітап бар

2.5 Сандарға байланысты халқымыз қазақ ұғымында 1 ,3, 5, 7, 9, 40 секілді сандардың бәрін киелі деп есептеген. Сондықтан сіздерге төмендегідей сұрақтар қоямын:

1. Жеті атаңды ата –

2. Халқымыздың кие тұтқан сандарын ата –

3. Үш арсызды ата –

4. Жігіттің үш жұрты –

5. Төрт түлік –

6. Ер қаруы бес қару –

2.6 Сан есімдердің әр түріне 2 сөзден тауып, сол сөздермен сөйлем құрыңыз

2.7 «Адасқан сөздер» әдісі. Сөйлемді дұрыс құрыңыз

1. Су/ 1.5-2/ ден/ литрге/ сау/ абзал/ ересек/ тәулігіне/ тұтынғаны/ жуық/ адамдар/ тәулігіне

2. Суды/ мүмкін/ жағдайда/ тым/ тигізу/ көп/ әсерін/ пайдалану/ кері да/ ағзаға/ кей

3. Мүмкін/ мұздай/ қиындату/ үдерісін

4. Дене/ абзал/ температурасын/ пайдаланған/ ас/ тұрақтандыратын/ көбірек/ тері/ суды/ қорытуды/ ететін/ жасушаларын/ қамтамасыз/ істеуін/ ылғалдандырып/ жұмыс/ әр мидың/ қалыпты/ жақсартып/ беретін

2.8 «Суретке қарап, сөйлеп көр»

Адам өміріндегі маңыздылығы

2.9 Сөйлемдерді қалпына келтіріңіз

1. аты, менің атым, Әлімжан, әкемнің, Кәмил

2. оқимын, мен, ұлттық, атындағы, әл-Фараби, университетінде

3. мектепте, ол, қаласындағы, №12, пәнінің, Астана, дене шынықтыру, мұғалімі

4. ауылда, зейнеткерлер, әке мен шешем, істейді, ағаларым, жұмыс

5. анасы, кісі, Жұлдыздың, бұл

6. шағын, емес, отбасым, үлкен, менің

4 апта (8-10 сабақ) Жол жүру

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: әуежайда. Ақпаратты сұрай білу, нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу

Бұйрық рай формасының қолданылуы

Лексикалық минимум: Әуежай, тасымалдау, рейс, аэродром, тасымалдау, ұшақ, жолаушылар, қызмет, жабдықтар, радиотехника

Теориялық анықтама

Аэропорт, әуежай – әуе көлігі құралдарымен тұрақты түрде жолаушыларды, жүк пен пошта тасымалдауды қамтамасыз етуге арналған кәсіпорын.

Бұл ұғым гректің aer – ауа, француздың port және латынша portus, яғни айлақ деген екі сөздің бірігуінен шыққан. Құрамына аэродром, аэровокзал, т.б. ғимараттар, техникалық қызметтер, құрал-жабдықтар енеді.

1.1 Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз. Мәтіннің негізгі ойын табыңыз, қосымша ақпаратпен толықтырыңыз

Әуежайда

Кез келген адам өмірінде бір рет болса да әуежайда болып көрген шығар. Оның себебі әртүрлі болуы мүмкін: біреуіміз қарсы аламыз, екіншіміз шығарып саламыз, үшіншіміз бір жаққа ұшып жатамыз. Шынында, әуежай болмаса заманауи үлкен қалалардың өмірін елестету мүмкін емес. Қазіргі уақытта күн сайын қаншама адам жердің бір түкпірінен екінші түкпіріне 3-4 сағатта жетіп жатқан жоқ па? Біздің әуежайлардан АҚШ-қа, Ұлыбританияға, Аустралияға, Таиландқа, Швейцарияға ұшып кету үйреншікті жай болды. Заманауи әуежай – үлкен кешен. Онда әртүрлі қызмет түрлері көрсетіледі: рейсіңізді күтіп отырғанда тамақтанып алуыңызға, шашыңызды сәндеп, киіміңізді тазартып алуыңызға мүмкіндік бар. Яғни, мұнда адамдарға барлық жағдай жасалған. Көптеген халықаралық әуежайларда рейс кейінге қалдырылатын болса, қонақ үйлері бар. Қазіргі әуежайлар ыңғайлы, таза, онда барлық инфрақұрылымдар ескерілген.

Әуежай – әуе көлігі құралдарымен тұрақты түрде жолаушыларды, жүк пен пошта тасымалдауды қамтамасыз етуге арналған кәсіпорын. Жабдықталу және тасымалдау дәрежесіне қарай халықаралық және жергілікті әуежайлар болып ажыратылады. Әуежай радиолокатормен, автоматты радиотехникалық құралдармен жабдықталады. Әуежайдың орнын таңдағанда, оның қалаға қатынауға ыңғайлы болуы, қалада шуды көбейтпеу мақсатында едәуір қашықтыққа орналастыру, әуежай жанында биік кедергілердің болмауы және т.б. ескеріледі. Әуежайдың негізгі бөлігі – аэродром. Онда ұшақ ұшатын және қонатын жолақты жолдар, бағдарлану жолы, ұшақ тұратын орындар т.б. болады. Қызмет көрсету – техникалық аймағына жолаушылар кешені радионавигациялық және ұшақтарға техникалық қызмет көрсететін т.б. ғимараттар, сондай-ақ жүк тиеу және түсіру кешені жатады. Ірі әуежайлардың аумағы мыңдаған гектарға жетеді. Оларда бір мезетте бірнеше ұшақ ұшып-қонып жатады. Қазақстанның барлық облыс орталықтары мен ірі қалаларында әуежай бар. Алматы әуежайында тәулігіне, орташа есеппен, 4 мың жолаушыға қызмет көрсетеді.

1.2 Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіздер

Әуежай қандай кәсіпорын?

Әуежайлар қандай түрлерге бөлінеді?

Әуежайлар қалай жабдықталады?

Әуежай орнын қалай таңдайды?

Аэродромда қандай орындар болады?

Қызмет көрсету – техникалық аймағына нелер жатады?

1.3 «Әуежайда» тақырыбында диалог құрастырыңыз.

1.4 «Әуежай» сөзіне синквейн әдісін қолдану

Не?

Не? Қандай?

Қандай? Не? Қайда?

Қандай? Не? Қайда? Не істеген? Не?

1.5 Сөздікпен жұмыс/аудару/

Елестету мүмкін емес, жердің бір түкпірінен, үйреншікті жай, рейс кейінге қалдырылған, инфрақұрылымдар, әуежай, көлік, кедергі, құрал, бір мезетте, тасымалдау, ыңғайлы, қалаға қатынау

2.1 Грамматикалық сілтеме: Бұйрық рай формасының қолданылуы

Бір шаққа (көбінесе 2-жаққа) қаратылып, қимылдың, іс-әрекеттің орындалуын талап ету мағынасын білдіретін етістіктің рай түрі бұйрық рай деп аталады.

Бұйрық рай етістігі бұйрықты, насихатты, тыйымды және т.б. білдіреді: «Сіз барыңыз!», «Бала кетсін», «Ол жаққа барма!», «Мүмкін, мен барармын».

Бұйрық рай бірнеше түрде болады: бұйрық, өтініш, қалау, рұқсат, сақтандыру, т.б. Жекеше түрдің 2-ші жағында етістік түбіріне сәйкес келеді:

Айту, - айт!

Оқу, - оқы!

Қарау, - қара!

2.3 Жақшадағы есімдіктерді пайдаланып, мына сөз тіркестерді бұйрық рай формасына қойыңыз

Үлгі: кітап оқу (біз) – біз кітап оқиық.

Кітап оқу (біз); Бала бағу (Сіздер); Баланы көтеру (ол); Демалу (Сіз); Шай беру (сендер); Ет пісіру (сен); Телефон соғу (мен).

2.4 Бұйрық райлы етістіктерді, шартты, қалау райға айналдырып жазыңыз

Сен дәптерге жаз. Кітапты дауыстап оқы. Жұмысқа ерте кел. Оған ойыңды ашық айт. Дәрігерге бүгін бар. Таңертең ерте тұр. Салқын суға жуын. Тамағыңды іш.

2.5 Әуежайда, ұшақта адам өзін қалай ұстауы керек екені жайында ойыңызды жазыңыз.

2.6 Мәтінге қатысты ой-пікір білдіріңіз. Тақырыбын қойыңыз. Сұрақтар дайындаңыз.

Тараз – тарихымыздың алтын діңгегі. Осынау тарихы тасқа, шежіресі құмға сіңген киелі өлкеде ежелгі дәуірлерден, орта ғасырлардан жеткен ұзын-саны 1000-нан асып жығылатын тарихи-мәдени мұралар бар. Бұл қасиетті мұралар тек бір елдің, бір ұлттың мүддесі үшін емес, бүкіл Жер шарын мекен ететін адамзат үшін қызмет етіп келеді. Бүкіл адамзатқа, оның ортақ өркениетіне тән жәдігерлердің қазақ топырағында орын тепкен бірегейлердің бірі – іргетасы шамамен 2100 жыл бұрын қаланған, қай-қай дәуірде де өзінің аса ірі мәдени-рухани және саяси орталықтардың бірі санатындағы биігінен төмендеп көрмеген шаһарлардың бірі – Тараз қаласы екені даусыз.

Тараз қаласының орталығында орналасқан (Төле би мен Байзақ батыр көшелерінің қиылысы), ортағасырлық рабат аумағындағы діни-мемориалдық кешенге кіреді. Кесене Қараханидтер әулетінің көрнекті тұлғасының бірі – Шах Махмід Қараханға арналып салынған. Кесенені салушы шебердің аты-жөні тарихта сақталмаған. Кесененің алғашқы нұсқасы біздің заманымызға жетпеді. 1906 жылы жергілікті тұрғындардың күшімен алғашқы кесененің орнына қайта салынған, алайда оның сәндік өрнектері жойылған. Кесененің алғашқы келбеті мен сәулеттік құндылығы тек 1902 жылы түсірілген фотосуреттен ғана көре аламыз. Суретте кесене шаршы формалы.

Бас қасбетінде кірпіштен өрілген өрнектер бар. 1961 жылғы қазба жұмыстары кесенені сәндеу үшін 30-ға жуық түрлі терракоттар пайдаланылғанын анықтады. Кіреберіс иіні сүйірлене қаланып колоннаға тірелген. 1836-1936 жылдар аралығында қала Қараханның құрметіне Әулиеата деп аталды.

Қазір бұл жер – бесік орналасқан орталық залы, үш бұрышында үш құджыра бөлмелері бар порталды-күмбезді құрылыс. Қарахан кесенесінің қабырғалары патшалық кезеңінің кірпіштерімен өрілген. Күмбезі мен арқалық ойықтары ғана ХІ ғасырдағы кірпіш-плиткалармен салынған.

2.7 Әуежайда, вокзалда жағдаяттар бойынша диалогтар құрастыру)

2.8 Үлгідегідей сөйлемді бұйрықты сөйлемге айналдырыңыз

Үлгі: Бұлақты ластауға болмайды. Бұлақты ластама.

Орманда от жағуға болмайды. Көктемде ағаш егу керек. Ата-анаңа пайдаң тиюі керек. Ауладағы керексіз шөпті жұлуға болады. Үйге гүл өсіруге болады.

2.9 Орыс тіліне аударыңыз

Біз студентпіз. Мен инженермін. Олар дүкенде. Сендер оқушысыңдар. Біз кезекте біріншіміз. Мен оқытушымын. Сіздер бүгін үйдесіздер. Сендер жалқаусыңдар. Дариға – филолог. Сіз орыссыз. Олар үлкен. Мен қазақпын. Біз американдықтармыз. Сіз қаталсыз. Сіздер ауылдассыздар. Оқытушы келе жатыр. Айнала жым-жырт. Мен оқып болдым. Кеше нөсерлеп жаңбыр жауды. Жаңбырдан кейін кемпірқосақты көрдім.

10-сабақ

Қоғамдық орындарда коммуникацияға қатысу: Вокзалда. Билет сұрау, уақытын анықтау, бағытты сұрай білу. Ақпаратты сұрай білу, нақтылау, қоғамдық орындарда сақталатын сөз әдебін сақтап сөйлеу.

Бұйрық рай формасының қолданылуы.

Лексикалық минимум: вокзал, ғимарат, көлік, жолаушылар, автовокзал, касса, поезд, хабарлау, билет, вагон, жолсерік, бағыт, онлайн, сайт, жүйе, брондау

Теориялық анықтама

Вокзал – жолаушыларға қызмет көрсетуге, көлік қозғалысын басқаруға арналған қоғамдық ғимараттар мен құрылыстар кешені. Көлік түріне қарай Вокзал ғимараттары аэровокзалдарға, т.ж., өзен, теңіз вокзалдарына, қалааралық қатынастардың автобекеттеріне бөлінеді. Кешендік Вокзал ғимараттары алуан түрлі көлік жолаушыларына қызмет етеді. Қазақстанда алғашқы т.ж. вокзалдары Кеңес төңкерісіне дейін Оралда, Қызылжарда (қазіргі Петропавл), Қызылорда т.б. қалаларда пайда болды. Алматы, Шымкент, Астана, т.б. қалаларда қалааралық байланыстар үшін қолайлы автовокзалдар бар. Қостанай қаласында біріккен вокзал ғимараттары (автовокзал, т.ж. вокзалы), Семейде, Өскеменде, Павлодар қалаларында өзен вокзалдары бой көтерген.

1.1 Мәтінді оқып, аударыңыз

Вокзалда

Қаланың темір жол вокзалы кең, жап-жарық. Вокзалда жолаушылар көп. Шығарып салушылар да көп. Жолаушылар вокзалдың ішінде жүр, кассаның алдында, перронда тұр.

Біз бүгін Астанаға жол жүреміз. Жаңа кассадан билет сатып алдық. Поездың жүруіне әлі бір сағат бар. Біз өз поездымыздың келуін күтіп тұрмыз. Қазір ғана бірінші жолға жүрдек пойыздың келіп тоқтағаны хабарланды. Вагонның жанында жолсерік тұр. Ол жолаушылардың билеттерін тексерді. Жолаушылар вагондарға отыра бастады. Вокзалдың күту залы бос қалды. Пойыз жайлап орнынан қозғалды да, жүріп кетті. Алыстан даусы ғана естіледі. Вокзал маңы сәл тынышталғандай болды.

Пойызға билеттерді кезекте тұрусыз және үйден шықпай сатып алу – оңай. Ticket.post.kz сайтында билетті қосымша комиссиялар мен алымдарсыз онлайн сатып алуға болады. Сіз бағытты, вагонның класы мен орындарды таңдайсыз. Біздің іздеу жүйеміз сіз үшін бағасы және бір немесе екі жаққа қатынас бойынша ең жақсы ұсыныстарды іздейді. Билеттерді ең жақсы бағалар бойынша үйден шықпай-ақ брондауға болады. Төлемақы банк картасының көмегімен жасалады. Ең жақсы бағалар бойынша т/ж билеттерді Ticket.post.kz сайтынан іздеңіз.

Мәтін бойынша тапсырмалар:

а. «Вокзал кассасында» мәтін құрастыру

ә. Сөздікпен жұмыс/аудару/

Темір жол, жолсерік, жолаушы, жүк вагоны, жүк қоймасы, пойыздардың жүру кестесі, жүрдек пойыз, жолға шығару, жол полициясы

1.4 Мәтіннен бірнеше етістікті теріп жазып, оларды бұйрық райдың болымсыз түріне қойып, сөйлемдер құрастырыңыздар

2.1 Грамматикалық сілтеме: Бұйрық рай формасының қолданылуы

Қимылдың, іс-әрекеттің орындалуын талап ету мағынасын білдіретін етістіктің түрі бұйрық рай деп аталады.

Бұйрық рай: Бұйрық, тілек, талап ету, ниет ету мағыналарын білдіреді.

Бұйрық рай -шы, -ші жұрнақтары арқылы өтініш, тілек мағынасын да білдіреді.

І жақта -(а)йын, -(е)йін, -(а)йық, -(е)йік қосымшалары арқылы жасалған формалар таза бұйрық мағынасында емес өтініш, кеңес түрінде айтылады. Мысалы, көрейін, берейін, қарайық, көрсетейік.

Нағыз бұйрық мағынасы ІІ жақ формасында қолданылады. ІІ жақтағы -ші, -шы жұрнағы жалғанғанда, бұйрықтан гөрі өтініш, жолының мағынасы басым болып келеді. Мысалы: баршы, барыңызшы, барыңдаршы т.б. ІІІ жақта да бұйрық рай мағынасы жиі аңғарылғаны өтініш, тілекті білдіру сәті де кездесіп тұрады. Мысалы: Ол үйден шықпасын деген де бұйрық мағынасы аңғарылса, көсегесі көгерсін, басынан жақсылық кетпесін дегенде тілек айтылып тұр.

2.2 Бұйрық райлы етістікті тауып, қай жақта айтылғанына назар аударыңыздар

Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба,

Құмарланып шаттанба,

Ойнап босқа күлуге.

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз.

Тілеуің, өмірің алдыңда,

Оған қайғы жесеңіз.

2.3 Бұйрық мәнде айтылып тұрған мақал-мәтелдер тауып жазу

Досыңа өтірік айтпа, дұшпаныңа сырыңды айтпа.

Бір түлікке бай болғанша, әр түлікке сай бол.

Білегіңе сенбе, біліміңе сен.

Таспен атқанды аспен ат.

Жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен бірге адас.

Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.

Биік тауды алыстан көріп, түбіне барма,

Жақсының атын естіп үйіне барма.

Қызым саған айтам, келінім сен тыңда!

Ел боламын десең бесігіңді түзе.

Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен.

2.4 Бұйрық райлы етістікті тауып, аударыңыз

Сіздер ертең жиналысқа барасыздар. Сендер таксиге отырыңдар. Күн күркіресе, жаңбыр жауады. Мен отырсам, сен де отырасың. Мен жұмысқа кеттім, ал сен сабағыңды оқы.

2.5 Елбасының «Рухани жаңғыру – болашаққа бағдар» мақаласынан бұйрық райлы етістікті тауып, үзінді жазып келіңіз

2.6 Ізденімдік тапсырма. «Қазақ тілінің синонимдер сөздігін» пайдаланып, төмендегі сөздерге синонимдік қатар құраңдар:

Басы, аяғы, көзі, сұлу, ақылды, күшті, әлсіз, оқу, орындау

2.7 Мәтінді оқып, тақырып қойыңыз. Сұраулы жоспар жасаңыз

Қазақ халқы қаншалықты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан ұқсатып неше түрлі әшекейлі ою-өрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым құралдарын мұра етіп сақтап қалды.

Қазақстандағы қолөнері бұйымдарының түрлерін, қосымша түрлі суреттер мен саяхатшылардың, елшілердің жазбалары мен археологиялық қазбалар, ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындылары арқылы шамалауға болады. Қазақ халқын құраған этникалық топтардың қолөнер кәсібі жайлы тарихи мәліметтер бізді өте ерте заманға жетелейді. Археологиялық қазбалар мен ескерткіштерге қарағанда, Қазақстан аймағын мекендеген тайпалар мыңдаған жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз балшық, ағаш, жүн, т.б. шикізаттарды түрлі шаруашылық кәсіптері мен күнделікті үй-ішінің мүліктеріне пайдаланып келген. Қазақ халқы өз ата-бабаларының қолөнершілік пен көркем өнердегі дағдысын мұра етіп қана қойған жоқ, оны айтарлықтай дамытып, байыта түсті. Мұның сол замандардағы нақтылы әлеуметтік жағдайларға, тарихи оқиғаларға, қоғам өндірісіне байланысты.

Қолөнершілер қазақ ауылдарында ата-бабасынан зергерлік ағаштан түйін түйіп, металл бұйымдарынан алуан түрлі тұрмыстық заттар жасайтын шеберлер де болды, бірақ олар өте аз болған.

2.8 Ой толғау. «Уақыт» тақырыбына 5 жолды өлең құрастыру

2.9 Мақал-мәтелдерді түсіндіріп, жалғастырыңыз

1. Халық айтса, қалт айтпайды.

2. Ел іші – алтын бесік.

3. Алып анадан туады.

5 апта (11-12 сабақ). Саяхат

Орын, зат, дерек жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Саяхат жасауда қолданылатын сөздер, құрылымдар. Туристік агенттіктер, саяхаттың пайдасы.

Етістіктің шақ формалары

Лексикалық минимум: саяхаттау, алуан, жеткізу, рейс, жүгіну, қызмет, күту, зал, туристік, серуен

Теориялық анықтама

Саяхат дегенде туризм саласы туралы айтамыз. Туризм (франц. tourisme, tour – серуендеу, жол жүру) – адамның бос уақытында негізінен айтқанда жұмыстық, не мәлім міндеттік мәжбүрлеумен емес, туысшылаумен емес, өз еркінше көңіл көтерумен демалу үшін тәуекел жасау үшін, көріп қызықтау үшін, яғни рухани қажеттілік бойынша басқа бір жерге ерікті саяхаттап, серуендеп баруы. Жақын жердегі қысқа мезетті орындалатыны – серуен делінсе, алыс жерге аттанған ұзақ мерзімдісі – саяхат делінеді. Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Туристік бағыттарды құру және өңдеу барысында елімізде «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы жасалынды.

1.1 Мәтінді оқып шығыңыздар

Саяхат

Саяхаттау керемет нәрсе ғой! Саяхат жасаудың арқасында мына үлкен әрі қызықты әлеммен танысасың. Саяхаттау арқылы өмірдің қаншалықты астарлы, сануалуан оқиғаларға толы екеніне көзіңді жеткізесің. Халықаралық ірі әуежайлардың бірі – Амстердамдағы Схипхол әуежайы. Схипхолдың қызметіне жылына 50 миллион адам жүгінеді екен. Амстердамдың өзінде 1 миллион адам тұрады десек, қаншама адам транзитпен осы қала арқылы саяхат жасайды.

Жазғы демалыс, саяхат, туризм. Мұның бәрі үлкен дайындықты талап етеді.

Елімізде туризмді дамыту – мемлекеттік саясаттың басым бағыты. Туризмді дамыту арқылы Қазақстанның экономикалық жағдайын жақсартып, бірқатар әлеуметтік мәселелерді шешуге болатыны да белгілі. Қазақстанда туризмді дамыту үшін барлық қажетті мәдени, тарихи, географиялық және климаттық жағдайлар жеткілікті.

Туризмді дамытуға болса да туристтер үшін қонақүй – ақылы уақытша өз үйі. Қонақүй туристтер үшін сапалы қызмет көрсетеді, оларға барлық жағдайды жасайды. Ал үй ішінде адамның өзін жақсы сезінуі, көтеріңкі көңілде болуы, оны әрқашан ілтипатты ықыласпен күтіп алатындығына, оның барлық сұраныс түрлерін қанағаттандырылығына сенімді болуы шарт. Осындай жолмен ғана қонақүйлерді туристтердің екінші үйі ретінде, осы үйге қайта келу тілегін қалыптастыру керек.

Саяхат кезінде қиындықтар кездеспес үшін қандай шаралар жүргізу керек? Демалысқа баратын орынның жергілікті тұрғындары қандай тілде сөйлейтінін анықтап алғаныңыз абзал. Ағылшын тілі халықаралық тіл болғанымен, кейбір елдердің тұрғындары бұл тілді еркін меңгермеген болуы мүмкін. Сондықтан, өзіңіз саяхаттайтын елдің тілін «нан сұрай алатын» деңгейде болсын меңгеріп алуға тырысыңыз. Әйтпесе, ауаға сурет салып әуре боласыз.

Саяхаттау барысында әр түрлі жағдайлар орын алуы мүмкін. Банк картасының бұғатталуы, әмиянның ұралануы сияқты жағымсыз жағдайлар орын алып жатса, өзіңізбен бірге бөлек артық ақша болғаны жөн. Оны әмияндағы, картадағы ақшадан бөлек, жүк салғыштың ішінде немесе киіміңіздің ішкі қалтасында сақтасаңыз болады.

Сақтандыру жүйесінен ешқашан бас тартпаңыз. Сапар барысында қандай жағдайға тап болатынын ешкім білмейді. Егер сапар барысында түсініспеушіліктер мен қиындықтарға тап болып қалсаңыз, сақтандыру жүйесінсіз көп қаражат жұмсауыңызға тура келеді.

1.2 Мәтінге байланысты жоспар құрыңыз

1.3 Берілген мәтін ішінен етістік шақтарын тауып жазыңыздар

1.4 «Саяхаттау» тақырыбына эссе жазыңыздар

2.1 Грамматикалық сілтеме: Етістіктің шақ формалары

Іс-әрекеттің өту кезеңіне қарай етістік үш шақта жұмсалады:

1. Осы шақ екіге бөлінеді:

• нақ осы шақ отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктері арқылы жасалады;

• ауыспалы осы шақ -а, -е, -й жұрнақтары арқылы жасалады.

2. Өткен шақ үшке бөлінеді:

• жедел өткен шақ –ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтары арқылы;

• бұрынғы өткен шақ -ып, -іп, -п, -ған, -ген, -қан, -кен жұрнақтары арқылы;

• ауыспалы өткен шақ -атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтары арқылы жасалады.

3. Келер шақ үшке бөлінеді:

• болжалды келер шақ -ар, -ер, -р, -с жұрнақтары арқылы;

• мақсатты келер шақ -мақ, -мек, -бақ,- бек, -пақ, -пек жұрнақтары арқылы;

• ауыспалы келер шақ -а, -е, -й жұрнақтары арқылы жасалады

2.2 Сөйлемдерді көшіріп жазып, шақ түріне ажыратыңыз. Етістіктердің жасалу жолын айқындаңыз

Қазақ халқының ана тілі – қазақ тілі. Ана тілін адамдар кішкентай кезінен әке-шешесінен, әжесі мен атасынан үйренеді.

Қазақ тілі – мемлекеттік тіл. Қазақстанда көптеген ұлт өкілдері тұрады. Олар Қазақстанды өз елі санайды. Қазақстанда тұратын ұлты басқа халықтар да қазақ тілін үйренуге көңіл қояды. Олар қазақ тілін үйірмелерде, қоғамдарда, мектептер мен институттарда оқып біледі. Бірақ өз ана тілдерін ұмытпауға тырысып үйренуде.

2.3 Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойыңыз

Менің атым – Ұлан Арманұлы. Мен заңгер... Айдар Теміртау қаласы... тұра... Сен Абай көшесі... жетінші үйде тұра... Пәтерімде төрт бөлме... бар. Сыныпта бес мұғалім... отыр. Келесі бөлмеде студент... отыр.

2.4 Сөйлемдерді көшіріп жазып, шақ түріне ажыратыңыз

Түс кезі. Екі дос мектептен қайтты. Қызу әңгімелесіп, тым көңілді келеді. Екеуінің қолында ішінде шұжығы бар ақ тоқаш. Сөз арасында достар тоқаштарынан тістеп қояды. Қазыкен нанының бір кішкене қалдығын қағазға орап, сөмкесіне салып алды. «Үйге барған соң жеймін» деп ойлады.

2.5 Менің ең қызықты саяхатым (монолог)

2. Мәтінді оқып, түсінігін айтыңыз

Мен бала кезімде ұшқыш болуды армандадым. Әйтсе де өмір тез өзгереді, біз де онымен бірге өзгеруге бейімбіз. Мен қазір өзімнің тіпті басқа салада керек екенімді түсінемін. Жас кезімнен-ақ адамдармен араласуды, олармен сөйлесуді, сұрақ беріп, жауап алуды жақсы көрдім. Мен әрдайым өзімді қоршаған дүние әлемін жан-жақты білуге тырысамын. Мектеп қабырға газетін шығаруға қатыстым, менің жазған мақалаларым жетістікке ие болып жүр. Мен бар күшімді кәсіпкер журналист болуға сынап көрсем несі бар? Бұл менің толық және сенімді ақпарат алуға деген талпынысыма жауап болар еді.

Шынын айтсам, журналистиканың қай саласын таңдауды әлі шешкен жоқпын. Газет пе, радио ма, әлде теледидар ма? Мүмкін, бәрін де байқап көруім керек шығар. Сондай-ақ мен саяхат жасауды өте жақсы көремін. Сондықтан журналистика маған басқа елдерді көруге жол ашып, әрі менің әуесқойлығым өзінің орнын табар еді. Адамдар журналистиканы «төртінші өкімет» дейді. Мен оны былай түсінемін: жан-жағымызда болып жатқан уақиғаларға өзінің көзқарасын айтуға және сол көзқарасын қорғауға оның пәрмені де, күші де жетеді. Бүгін, мысалы, әдебиеттің бұрынғыдай қоғамға күшті ықпалы жоқ, ал журналистикада ондай күш бар. Сондықтан, егер «ой әміршісі» болғың келсе, сенің журналист болғаның абзал. Меніңше, журналистика – бұл бүкіл әлемді өзгертуге, оны түсініп, сезінуге және оны жақсартуға жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызу (Қайнар Олжай).

2.7 Сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз

1. Мамандықты таңдау неге байланысты?

2. Ол неге журналистиканы таңдады?

3. Адамдар журналистиканы қалай деп атайды?

4. «Ой әміршісі» деп кімдерді атаймыз?

2.8 Бұйрық райды тауып, сөйлемдерді аударыңыз

Сен дәптерге жаз. Кітапты дауыстап оқы. Жұмысқа ерте кел. Оған ойыңды ашық айт. Дәрігерге бүгін бар. Таңертең ерте тұр. Салқын суға жуын. Тамағыңды іш.

12 сабақ.

Орын, зат, дерек жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Саяхат жасауда қолданылатын сөздер, құрылымдар. Туристтік агенттіктер, саяхаттың пайдасы. Етістіктің шақтары

Лексикалық минимум: стратегия, шырайлы, патриот, кешен, қазына, көшбасшы

1.1 Мәтінді оқып шығыңыздар

Қазақстан – саяхат елі

Кең байтақ Қазақстан өзгені сұлу табиғатымен баурайды. Осындай шырайлы мекендердің өз елімізде қалуы Тәуелсіздігіміздің арқасы.

Егер де, әр жанұя мүшелері Елбасының халық игілігі үшін жасаған қызметі, алып бара жатқан саясатынан хабардар болып отырсақ, біздің де Отанға деген патриоттық сезіміміз оянары сөзсіз. Сондай-ақ Тұңғыш Президенттің кіндік қаны тамған жері – Алатау бөктеріне, Іле өзенінің жағалауына Ел ағасына арналған «Мұражай кешенін» салуды ұсынар едім. Кешенді салу барысында, оның қазақ елі үшін жасаған барша игі істері, ел болашағы үшін және әр ауыл тұрғынының әл-ауқатын жақсартуға арналып жасалған бағдарламалары, келешекті бағамдаған – 2030, 2050 стратегиялары, әр облыс орталықтарын көркейтуіне мән беруін басшылыққа ала отырып, әр облыстағы көркейген қала макеттерін жасау қажет. Қабатында демалыс орындарын салудыкөздеу керек. Келген саяхатшы Қазақстан атты «Мәңгілік Елмен» жіті танысып, демалысын тамаша табиғат аясында өткізеді. Бұдан еліміз қазынасы да артады. Қазынамыз толықса, әр дүние есігін ашар сәбидің есепшотына қыруар қаржы түсірер едік дамыған мемлекеттегідей. Ол есепшоттағы қаржы депозитке салынса, айналымға түсіп отырары сөзсіз. Осылайша «Қазақстан – саяхат елі» деген атақты Үшқоңырды жәннат бағына айналдыру арқылы берсек. Ол үшін мен де өз үлесімді қосқым келеді. Елбасының нұрлы жолын жалғастыру әр оқушының парызы емес пе? Отанымыздың ертеңі үшін біздер де дәл осы сәттен бастап еңбектенуімізбен қатар, жұмыс талғамауымыз қажет деп ойлаймын. Өз елі туралы ойланатын пенде, мықты адам емес пе? Сондықтан да Нұрсұлтан атам туралы қалай айтсақ та жарасады. Өйткені Көшбасшы жолы – Ұлы жол дегім келеді.

1.2 «Анықтама бюросында» диалог құрастырыңыз

1.3 «Қазақстан» сөзіне синквейн құрастырыңыз

2.1 Грамматикалық сілтеме: Етістіктің шақтары

Осы шақ сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқанын, не дағдылы түрде болып тұратынын білдіреді. Мысалы: «келе жатыр», «оқып отыр», «жел соғады». Осы шақтың 2 түрі бар: 1) Ауыспалы осы шақ. 2) Нақ осы шақ.

Ауыспалы осы шақ -а, -е, -й көсемше тұлғалы етістіктің жіктелуі арқылы жасалады. Мысалы, Мен жүземін, оқимын. Сен жүзесің, оқисың. Сіз жүзесіз, оқисыз. Ол жүзеді, оқиды. Немесе дағдылы түрде болып тұратын құбылыстарды білдіреді: жаңбыр жауады, құс ұшады, ит үреді. Бұл етістіктің осы не келер шақты білдіріп тұрғаны сөйлемнен анықталады.

Нақ осы шақ қалып етістіктің (жүр, жатыр, отыр, тұр) тікелей жіктелуі арқылы немесе негізгі етістіктерге осы қалып етістіктердің тіркесіп, жіктеліп келуі арқылы жасалады. Мысалы, мен отырмын, жазып отырмын. Сен отырсың, жазып отырсың. Сіз отырсыз, жазып отырсыз. Ол отыр, жазып отыр.

2.2 Мәтіннен осы шақта тұрған етістікті тауып жазыңыз

2.3 Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойып жазыңыз

Мен... жүрмін. Мұрат Және Болат... отыр. Бала ... жатыр. Сен ... тұрсың. Біз ... жатырмыз. Сіздер ... отырсыздар. Мен ... отырмын. Сіз ... тұрсыз. Марат ... жүр. Сендер ... жатырсыңдар. Әже ... отыр. Ата ... жатыр.

2.4 Сөйлемді көшіріп жазып, аударыңыздар

Мен Қазақстанда тұрамын. Қазақстан – менің Отаным. Біздің еліміз – тәуелсіз мемлекет. Қазақстанның қалалары көп. Қазақстанның табиғаты әдемі. Қазақстанның табиғаты әдемі. Қазақстанның жері бай. Қазақстанда жануарлар, өсімдіктер мен құстар көп. Қазақстан – көпұлтты мемлекет. Астана – Қазақстанның бас қаласы. Алматы – менің туған қалам.

2.5 Мына етістіктерден өткен шақта сөйлем құраңыз

Жазып алу, өшіре салу, ойнай беру, әпере салу, тексеріп шығу, сындыра жаздау.

2.6 Мәтіннен етістіктерді тауып, қай райда, қай шақта тұрғанын анықтаңыздар

Ей, перзентім, тамақтан аш қалсаң да, ақыл-парасатқа тоқ бол. Адамдарға дөрекілік жасама. Ойпыл-тойпыл сөйлеуден сақтанып, тіліңді тыйып ұста. Сонда ғана сен әр қилы қырсықтардан аулақ боласың адамдар бойыңда жоқ және болып та көрмеген қасиеттерді сенде бар деп мақтаса, ондай мақтауға сеніп, мардымсыма.

Еі, перзентім, шынайы ілімге ынтық бол. Өз айтқаныңнан қайтпайтын бір мойын болмай, өзгелердің де айтқанына мән беріп, құлақ сал.

2.7 Сөйлемдерді көшіріп жазып, қай райда тұрғанын анықтаңыз

Марат шақырса барамын, шақырмаса бармаймын. Баласы жақсы оқыса, анасы қуанады. Ол ертең келсе, айтамын. Күн күркіресе, жаңбыр жауады. Қар жауса, күн суытады.

2.8 Бұйрық райды тауып, сөйлемдерді аударыңыз

Сен дәптерге жаз. Кітапты дауыстап оқы. Жұмысқа ерте кел. Оған ойыңды ашық айт. Дәрігерге бүгін бар. Таңертең ерте тұр. Салқын суға жуын. Тамағыңды іш.

6 апта (13-15 сабақ) Менің Қазақстаным

Ақпарат беру, нақтылау, мәлімет беру, сипаттау. Қазақстан туралы ақпараттарды жинақтау, түсіну, меңгеру

Себебі, өйткені жалғаулықтарының қолданысы.

Лексикалық минимум: қазбалар, мұнай, байлық, байтақ, өндіруші, шаруашылық, өнеркәсіп, шикізат, дәстүр.

Теориялық анықтама

Қазақстан Республикасы – Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда орналасқан мемлекет. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзақ шекара солтүстігінде және батысында Ресеймен, оңтүстігінде – Түрікменстан, Өзбекстан және Қырғызстан, ал шығысында – Қытаймен шектеседі. Батыста Каспий теңізімен, оңтүстік батыста Арал теңізімен шайылады.

2018 жылдың 1 қаңтарға елдегі тұрғындар саны – 18 157 078 адам бұл әлем бойынша 64-орын. Жер көлемі жағынан әлем елдерінің ішінде 9-орын алады (2 724 900км²)

Елдің астанасы – Астана қаласы. Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Ресми тілі – орыс тілі.

Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін қазақтар құрайды.

1991 жылдың 16 желтоқсан күні КСРО-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады.

1.1 Мәтінді оқып мазмұндаңыз

Менің елім – Қазақстан

Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Қазақстан тәуелсіздігін 1991 жылы 16желтоқсанда алды. Ел астанасы – Астана қаласы. Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі мәртебесіне ие. Ақша бірлігі – теңге.

Қазақстан жер көлемі жағынан әлемде Ресей, Қытай, АҚШ, Аргентина, Бразилия, Канада, Үндістан және Австралиядан кейінгі 9-орынды алады. Қазақстанның табиғаты әр алуан. Оның кең-байтақ аумағында таулар да, орман-тоғайлар да, кең жазықтар да бар. Қазақ жері ұлан-байтақ, таңқаларлық әдемі жер. Еліміздің ұлан-байтақ даласында есепсіз байлық бар, бұл – сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктер, пайдалы қазбалар. Қазақстанның байтақ жерінде Менделеев кестесінің 99 элементі бар. Бұл да біздің үлкен мақтанышымыз. Елімізде мұнай, көмір, темір, алтын, күміс және тағы басқа да байлықтар жеткілікті. Қазақстан мұнай қоры бойынша әлемнің көптеген мұнай өндіруші елдерінен алда тұр.

Қазақстан – дәнді дақылдар (негізінен астық), азық-түлік пен техникалық дақылдардың (күнбағыс, мақта) ірі өндірушісі. Ауыл шаруашылығындағы негізгі салалардың бірі – мал шаруашылығы. Ол жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен, халықты тамақ өнімдерімен қамтамасыз етеді.

Қазақ елі өз мәдениетін дамытқан ел. Қазақ халқы салт-дәстүрге өте бай ел. Бұл – оның мәдениетті әрі тәрбиелі ел екендігінің айғағы. Белгілі қоғам қайраткері, заңгер Н. Шайкенов: «Ұлт дәстүрі – заңнан биік», - деген. Демек, салт-дәстүрлі ел – мықты әрі тұғыры берік ел. Біздің халқымыз өз ұрпақтарына ғасырдан ғасырға ұлт қасиетін салт-дәстүрмен, өнегелі әдет-ғұрыппен, үлгілі жон-жосықпен, әдепті ырым, тыйыммен тәрбиелеп, ұлағатты ұл, инабатты қыз өсірген.

Қазақстан ғылымы да әлемдік ғылым қазынасына зор үлес қосты, іргелі ғылымдарды түбегейлі зерттеуге бағытталған ірі институттар жұмыс істейді.

1.2 Мәтінге жоспар құрыңыздар

1.3 «Қазақстан және Елбасы» тақырыбына шығарма жазыңыз

1.4 Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Қазақстан егемендігін қай жылы алды?

2. Еліміздің астанасы қай қала?

3. Қазақстан жерінде қандай пайдалы өнімдер өндіріледі?

4. Қазақ халқының салт-дәстүрлері жайында не білесіз?

2.1 Грамматикалық сілтеме: Шылау сөздер – толық лексикалық мағынасы жоқ, тек сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып тұратын немесе сөзге қосымша мән үстеп тұратын көмекші сөздер. Шылау сөздер мағыналарына, қызметіне қарай 3 топқа бөлінеді: септеулік, демеулік, жалғаулық шылаулар.

Жалғаулық шылаулар сөзбен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады:

Олар мыналар: мен (бен, пен), да (де, та, те), не, не болмаса, яки, немесе, және, әрі, біресе, бірақ, алайда, әйтпесе, әйткенмен, дегенмен, сонда да, әлде, өйткені, себебі, сондықтан, сол себепті т.б.

Себеп-салдарлық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: себебі, өйткені, сондықтан, т.б. Мысалы: Мен бұдан артыққа баспадым, өйткені берік болмай, ерік жоқ. Ауылдағылар малдарын өріске жібере алмай отыр, өйткені жерде әлі қар бар, күн әлі салқын. Мен ұйықтап қалдым, сол себептен сабаққа кешігіп келдім.

2.2 Өлеңді мәнерлеп оқып, мазмұнын айтып, шылауларды табыңыз

Туған тілде сыры терең жаным бар,

Туған тілде мың-мың ыстық қаным бар.

Туған тілде әнім менен сәнім бар,

Туған тілім – жүрек үнім, наныңдар,

Нанбасаңдар, жүрегімді суырып-ақ алыңдар.

2.3 Себеп-салдарлық қатынасты білдіретін (себебі, өйткені, сондықтан, сол үшін) шылауларды қатыстырып сөйлем құрастырыңыздар.

2.4 Жалғаулық шылауды тауып астын сызыңыздар

Қымызға тәттілік беру үшін бал, яғни, қант, әлде өрік, не мейіз қосып піседі. Себебі бал қымыз көбінесе сырқат адамдарға, яки балаларға, кейде жас босанған әйелдерге арналады. Сірге жияр қымыз деп күзді күні бие ағытарда жиналған, яғни, соңғы сауылған қымызды айтады. Салт бойынша ел шақырып ет асады, өйткені сірге жияр қымыз бөлініп ішіледі.

7 апта (16-17 сабақ) Қазақстандағы көрнекті жерлер

Орын, зат, дерек жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Қалау рай формасының қолданылуы, қалау мәнді сөйлемдердің берілуі

Лексикалық минимум: ақпарат, хабар, кесте, құжат, электронды, терминал, жолсерік

Ақпарат

Ақпарат – адамның өзіне қарағанда әлдеқайда көне құбылыс. Адамдар өздерінің алғашқы қадамдарынан бастап-ақ ақпарат беру мен сақтаудың жаңа құралдарын іздеуде және табуда. «Ақпарат» термині латынның түсіндіру, баяндау, мәлімет деген ұғымдарды білдіретін «informatio» сөзінен шыққан. Ақпарат көлемі, қандай жағдайда болмасын, оны алу ықтималдығына тәуелді: хабар неғұрлым ықтимал болып табылса, оның ақпараты соғұрлым аз болады.

Жолаушылар поездарының қозғалыс кестесі жарқағаздарда, әртүрлі анықтамалықтарда, Интернетте көрсетіледі.

Тасымалдаушы темір жол вокзалдарында және жолаушылар поездарында жолаушылар поезының қозғалыс кестесі туралы ақпаратты орналастырады.

Жолаушылар поездарына жол жүру құжаттарын (билеттерін) ресімдеу жолаушылар тасымалдарын автоматтандырылған басқару жүйесінде және жол жүру құжатын (билетін) сатып алуға ниет білдірушінің жеке басын куәландыратын құжат ұсынылған кезде қол технологиясы бойынша, не жолаушының талап еткен жеріне жеткізу арқылы жүргізіледі.

Отыруға арналған орындары бар вагондардан құрастырылған поездарда, сондай-ақ жолаушылар поездарының жалпы вагондарында, билет кассалары жоқ станцияларда жол жүру құжаттарын жолсеріктердің сатуына жол беріледі.

2.1 Грамматикалық сілтеме: Қалау рай формасының қолданылуы

Қимылдың, іс-әрекеттің жүзеге асу, орындалу мүмкіндігіне қарай етістіктің райлары 4 түрге бөлінеді: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай.

Етістіктің қалау райы іс иесінің қимылды, іс-әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді де, белгілі жолдармен жасалады.

1. -қы, -кі, -ғы, -гі жұрнақтары арқылы: барғысы келді.

Менің ашық айт-қы-м келеді Біздің ашық айт-қы-мыз келеді

Сенің ашық айт-қы-ң келіп тұр. Сендердің ашық айт-қы-лар-ың келер

Сіздің ашық айт-қы-ңыз келген Сіздердің ашық айт-қы-лар-ыңыз келіпті

Оның ашық айт-қы-сы келетін Олардың ашық айт-қы-сы келеді

2.2 Қалау райлы етістікті тауып, аударыңыз

Мен жазда Бурабай көлінде болғым келеді. Айнұрдың күзде Балқаш көліне барғысы келеді. Оның домбыра тартқысы келеді. Теледидар көргісі келмеді. Өнерлі шәкірт ұстаз тәлімін үйренгісі келді.

2.3 Сөйлемдерді көшіріп жазып, қай райда тұрғанын анықтаңыз

Марат шақырса барамын, шақырмаса бармаймын. Баласы жақсы оқыса, анасы қуанады. Ол ертең келсе, айтамын. Күн күркіресе, жаңбыр жауады. Қар жауса, күн суытады.

2.4 Мәтіннен етістіктерді тауып, қай райда, қай шақта тұрғанын анықтаңыздар

Ей, перзентім, тамақтан аш қалсаң да, ақыл-парасатқа тоқ бол. Адамдарға дөрекілік жасама. Ойпыл-тойпыл сөйлеуден сақтанып, тіліңді тыйып ұста. Сонда ғана сен әр қилы қырсықтардан аулақ боласың. Адамдар бойыңда жоқ және болып та көрмеген қасиеттерді сенде бар деп мақтаса, ондай мақтауға сеніп, мардымсыма.

Еі, перзентім, шынайы ілімге ынтық бол. Өз айтқаныңнан қайтпайтын бір мойын болмай, өзгелердің де айтқанына мән беріп, құлақ сал.

2.5 Берілген мақалдағы жасырын сөзді тауып, мақалды жалғастыру

1. Тіл тас жарады, тас жармаса ...

2. Бал тамған тілден...

3. Тауды, тасты жел бұзар, адамзатты ...

4. Жақсы сөз – ...

5. Қаһарлы сөз ...

6. Шебердің қолы ортақ, шешеннің ...

7. Жақсы байқап сөйлер, жаман...

8. Бас кеспек болса да, ...

9. Дәлелсіз сөз ...

2.6 Мына етістіктерден сөйлем құраңыз

Өсу, оралу, білу, болу, өту, бөлу, басқару, жүргізу, көру, есту, оқу, баяндау, жасау, жазу, сызу, бастау, қалдыру.

2.7 Мына етістіктерден сөйлем құраңыз

Мен бүгін ерте (тұру). Беті-қолымды (жуу). Тісімді (ысу). Сүлгімен (сүртіну). Содан соң бір тілім нанға май жағып (жеу). Бір кесе шай (ішу). Кітап, дәптерлерімді сөмкеме (салу). Киімімді киіп, көшеге (шығу). Аялдамаға (келу). Автобусқа (міну). Университетке (келу). Сабақ сағат 9-да (басталу).

2.8 Өзіндік жұмыс. Менің көрнекті жерлерді көргім келеді.

17 сабақ

Орын, зат, дерек жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау. Қалау рай формасының қолданылуы, қалау мәнді сөйлемдердің берілуі.

Грамматикалық тақырып: Тілек мәнді сөйлемдердің құрылу жолдары

1.1 Мәтінді оқып мазмұндаңыз

Көне Тараз

Тараз шаһары тарихи оқиғаларға бай. Бұл қала Әулие-атадан бастап, Талас, Наманған, Йени-Тараз, Жамбыл, Мирзоян болып аталды. Киелі топырақта б.э. 1 ғасырында көшпенді халықтар өмір сүрген. Тараз еліміздің тарихында зор маңызға ие болуы XV ғасырдың орта тұсында Қазақ хандығының іргесі қалану кезеңіне тұспа-тұс келеді.

Орта ғасырда қала Тараз деген атауымен әйгілі болды. Ең бірінші қоныстанған этнос – Ферғана өзбектері. Тарихи атауы 1997 жылынан бастап қалаға қайтарылды. Тараз өзінің 2000 жылдық тарихи мерейтойын 2002 жылы атап өтті. Сондай-ақ көне Тараз Ұлы Жібек Жолының бойында орналасқан қалаларының бірі болған. Әсіресе Қарахан билігінде дами бастаған. ХІХ ғасырда Әулие Ата Қоқан қамалы деп аталды. Тарихы мол қала бүгінде Жамбыл облысының орталығы болып табылады. Халық саны – 350 000 адамға жуық. Тараз қаласы халық санының 70% қазақтар. Қалада орыс, корей, өзбек, түрік, татар, неміс, күрд, қырғыз, дүнген, грек, ұйғыр ұлт өкілдері тұрады. Сондай-ақ Қарахан, Айша бибі, Бабаджа Хатун, Дәуітбек, Тектұрмас т.б. кесенелері, Мыңбұлақ сквері, Достық үйі, «Көне Тараз»тарихи-мәдени орталығы, Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған монумент, Бақылау мұнарасы, т.б. әлем және республикамызға танымал жәдігерлер мен орындар бар.

2. Мәтін бойынша сұрақ дайындаңыз.

3. «Көне тараз кереметтері» тақырыбына эссе жазыңыз

4. «Тараз қаласы – ерекше қала!» тақырыбында қысқаша ой білдіріңіз

Қалау рай. Қалау мәнді сөйлем. Қалау райдың жасалу жолдары. Етістіктің қалау райы іс иесінің қимылды, іс-әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді де, белгілі жолдармен жасалады.

1. -ғы/гі; -қы/кі жұрнақтары және тәуелдік жалғауы жалғанып, кел көмекші етістігімен жасалады.

Мысалы: Менің теледидар көр-гі-м келеді. Менің жақсы оқы-ғы-м келеді. Менің Астанаға бар-ғы-м келеді. Бар-ғы-сы келді.

2. Етістікке -ғай/-гей; -қай/-кей жұрнақтары мен жіктік жалғауы жалғанып жасалады.

Мысалы: Сен досыңа бар-ғай-сың. Ол тезірек кел-гей. Сабақтан шыққан соң үйлеріңе аман жетсеңдер игі еді.

3. Етістікке -ғай/-гей; -қай/-кей жұрнақтары жалғанып еді көмекші етістігімен тіркесіп те қолданылады. Мысалы: Мен оны көр-гей едім. Ол бар-ғай еді.

4. Етістіктің шартты рай тұлғасына екен сөзі тіркесіп, қалау рай жасалады. Мысалы: Анам қаладан кел-се екен. Мен оны жақсы біл-се-м екен.

Енді қалау райының жіктелуіне тоқталайық (кесте арқылы түсіндіру). Мысалдар келтіреді.

І топ: Көргісі келеді

ІІ топ: Орындағым келді

ІІІ топ: Жазғайсың

Бұл райдың көрсеткіштері есебінде -ғы (+м, +ң) сы кел; -са игі еді; ғай еді; -са екен (аналитикалық) форматтары қызмет етеді. Мысалы:

Менің барғым келеді Біздің барғымыз келеді

Сенің барғың келеді Сендердің барғыларың келеді

Сіздің барғыңыз келеді Сіздердің барғыларыңыз келеді

Оның барғысы келеді Олардың барғылары келеді

2.1 Грамматикалық сілтеме: Тілек мәнді сөйлемдердің құрылу жолдары.

Қалау райы сөйлеушінің белгілі бір амалды немесе әрекетті жүзеге асыруға бағытталған ниетін, тілегін, үміт-арманын білдіреді. Өтініш, тілек мәнді сөйлемдерге -ғы (+м, +ң) сы кел; -са игі еді; ғай еді; -са екен тіркестерінің жалғануы арқылы жасалады.

Менің	оқы-ғы-м келеді	Біздің	оқы-ғы-мыз келеді
Сенің	оқы-ғы-ң келеді	Сендердің	оқы-ғы-лары-ң келеді
Сіздің	оқы-ғы-ңыз келеді	Сіздердің	оқы-ғы-лары-ңыз келеді
Оның	оқы-ғы-сы келеді	Олардың	оқы-ғы-лар-ы келеді

Күрделі -са игі еді тіркесі арқы да сөйлеуші басқа (ІІ, ІІІ жақ) субъектінің амалды орындауын тек тілек ретінде атайды. Бірақ, амалдың нақтылы орындалатыны я орындалғаны аңғарылмайды. Мысалы: сендер оқысаңдар игі еді; олар оқыса игі еді т.б.Бұл мысалда күдік немесе күмән мағынасы күштірек білінеді. Күрделі -са еді тіркесі амалға тек арман мәнін үстейді, бірақ оның орындалуы немесе орындалмауы жөнінде ешқандай мәлімет білдірмейді. Мысалы: ол көрсе еді; сіз көрсеңіз еді т.б. Күрделі -са екен тіркесі де болашақта істелетін амалдың жүзеге асуы немесе аспауы ескерілмейді. Мысалы: Біз ертең жүрсек екен; ол ойын айтса екен т.б.

2.2 Берілген сөйлемдердегі етістіктерді қалау райына қойып, жазыңыздар. Сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыздар

1. Қарағанды суретшілерінің көпшілігі қала және өндіріс пейзажының жанрларына ерекше көңіл бөлген.

2. Мұндағы шеберлердің мақсаты – тек көріністі беру ғана емес, сонымен қатар қоршаған орта әлемі және адамдардың көңіл күйі мен ой толғанысының өзара әрекеттесуін бейнелеу.

3. Ол сурет галереясына мектеп оқушыларын апарды.

4. Суретші адамның сырт бейнесімен қатар, оның ішкі жан дүниесін де сезе білді.

2.3 Етістіктерді тауып, оларды рай түрлеріне қарай талдау, морфологиялық талдау жасау

1. Армансыз адам алысқа бармас.

2. Әркім қолда барын ұсынады.

3. Ұлық болсаң, кішік бол.

4. Көп ізденген адам көмбенің үстінен шығар.

5. Балапан ұяда не көрсе, Ұшқанда соны іледі.

6. Болар адам он бесінде бас болар, Болмас адам қырық бесінде жас болар.

7. Ақылды жігіт атқа да мінер, таққа да мінер.

2.4 Орыс тіліне аударыңыз

Қазақ тілі – өзінің даласындай кең пішілген жайдары да жалпақ тіл. Оған қысылып-қымтырылу, ерін ұшынан шүлдірлеп-былдырлау мүлде жат. Қазақ нені айтса да ауызды толтырып айтады. Қазақ сөзі қашанда даланың қоңыр желіндей еркін есіп тұрады. Қазақ тілінің биязы мақамы – домбыраның күмбір қаққан сазындай. Кейде қазақ болып туғаның үшін және әлемдегі ең бай, ең сұлу тілде сөйлегенің үшін өзіңді бақытты сезінесің.

2.5 Көп нүктенің орнына қажетті қосымшаны қойып жазыңыз

Біз кеше кітапханаға бар ... Кітапханаға бару үшін 5-автобусқа мін ... Абылай хан көшесіндегі аялдамадан түс ... Сол жерде Айгүлді көр ... Екеуміз кітапханаға бірге кір ... Кітапханадан оқырман билетін ал... Содан соң қажетті кітаптарды алып, оқу залына барып отыр ... Кітапханада сағат беске дейін отыр... Бестен кейін кітапханадан шық... Жатақханаға сағат алтыда жет... Кітапхана маған өте ұна...

2.6 Мына мақалдарды толықтырыңыз

1. Отанын сүй... отқа жанбайды, суға батпайды.

2. Ынтымақ жүр... жерде, ырыс бірге жүреді.

3. Ақсұңқар ұш... жем үшін, ер жігіт ту... ел үшін.

4. Жақсы сөз жан сүйіндір..., жаман сөз жан күйіндір...

5. Қатарынан оз... ұл биікте жүреді, ез атанып тоз... ұл иықта жүреді.

6. Әркімнің шық... тауы биік.

7. Атасын сыйла... абыройға бөлен...

2.7 Тараз қаласын туристік орынға айналдыруға арналған жобаларыңызды ұсыныңыз

8-апта (18-20 сабақ) Қазақ халқының дәстүрлері

Коммуникацияға қатысу, ақпараттарды жинақтау: Талдау, салыстыру. Халқымыздың жиі қолданылатын дәстүрлеріне сипаттама жасау

Мезгіл үстеулер және жатыс септік арқылы берілуі

Лексикалық минимум: өнеге, шашу, мәдени-тұрмыстық, той, рухани байлық, ғұрып, салт-сана, мінез-құлық, тәлім-тәрбие

Теориялық анықтама:

Салт-дәстүр – әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптардың жиынтығы. Салт-дәстүр ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық – өнеге тәжірибесін құраған. Бұл талаптар мен ережелерді халық бұлжытпай орындаумен бірге оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды сол заң негізінде жазалап та отырған. Өткен заманда қазақ қоғамы үшін салт-дәстүр бұлжымас заң рөлін атқарды. Мысалы, той, наурыз көже, қыз ұзату, қонағасы, шашу, ерулік ата салты болып саналады. Салт-дәстүрдің ел арасындағы тәлімдік, тәрбиелік, халықтық мәні зор. Халықтың атадан балаға көшіп, дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекетінің көрінісі дәстүр арқылы танылады.

Алғышарт – предпосылка

ауысу – сменяться

әзірлеу – подготовить

әлеуетті – потенциальный

басымдық – превосходство

жасап шығару – выпускать

жатқызуға болады – можно отнести

кездейсоқ – случайно

қалпына келтіру – восстановить

қатар жүретін – идущие рядом

қолайлы – подходящий

құбылмалы – изменчивый

құрамы – состав

құру – установить

мағына – смысл; значение

мөлшерлеу – устанавливать меру

өндіріс – производство

тапқырлық – находчивость

тәжірибе – опыт

іске асыру – осуществит

1.1 Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз

Рухани, мәдени мұраларды тарихи салыстырмалы тұрғыдан зерттеу арқылы, қазақ қоғамының тарихи-өркениеттік дамуындағы рухани дәстүрдің сабақтастығын және қоғамдағы тұтастырушылық орнын анық бағамдауға болады.

Адамның күнделікті тұрмыс-тіршілігінде жиі қолданылатын дәстүрлі әдет ғұрыптары, салт дәстүрі, ырымдар мен тыйымдар, наным сенімдер – рәміздер арқылы дана халқымыздың әрбір тұтынған мүлкі мен заттарын мағыналандырып киелілік, қасиеттілік сипат дарытқаны, олардың әрқайсысына терең мән бере тұрып, әрбір қолданған сәтінде ғибрат алуға ұмтылғаны көрінеді. Осы құнды жәдігерлер біздің дәстүрлі мәдениетіміздің терең мазмұнынан, діліміздің сырлы әлемінен хабар беріп, әрқайсымыздың жүрегімізден терең тамыр алатын ел-жұртымызға, туған халқымызға, төл мәдениетімізге сүйіспеншілігімізді қозғайтыны, өткеніміз бен бүгініміз арасында жанды байланыс түзетіні хақ.

Бүгінгі заманымызда әрбір халық, кез келген ұлт ежелден келе жатқан, ұмыт бола бастаған өз ата баба дәстүрлерін, ұлттық дүниетанымын сол қалпында сақтап ұрпақтан ұрпаққа жеткізуді өздеріне міндеті санайды. Осыған байланысты адамзат тарихында барлық адамдардың өмірінде, салт-дәстүрін және әдет-ғұрыптарын, халықтың мәдениетін зерттеп, ұмыт бола бастаған дәстүрлерді қайта жаңғырту қажеттіліктерітуындап отырған заманда қазақ халқының басқа ұлттармен мәдени семиотикалық ұқсастықтары мен ерекшеліктерін салыстырып зерттеу өте бір қызықты тақырыпқа айналып, бірнеше мыңдаған жылдар бойы әлемнің әртүрлі мыңдаған халықтар жайлы мағлұматтар жинау жалғасып жатыр.

Салт-дәстүрлеріміздің кейбірі халық арасында кеңінен пайдаланылып жүрген кейбірі ұмыт қалып барады. Әсіресе, жастарымыз біле бермейтін салт-дәстүрлеріміз жетерлік. Ата-бабаларымыздан мұра боп қалған салт-дәстүрлер әрдайым игі мақсаттар үшін қолданыста болған. Сол себепті оларды біле жүру, кей-кейде өмірде іске асыру да артық.

1.2 Мәтінге байланысты жоспар құрыңыз

1.3 Мәтінде берілген ақпаратты пайдаланып, 5 сұрақ құрастырыңыз

1.4 «Қаламыңды ұшта» ойыны. Шығармашылық тапсырма. Тірек сөздерді пайдаланып, «Ата дәстүр-салтымыз» тақырыбына әңгіме құра.

1.5 Тірек сөздер: аман, сақтау, бұрын-соңды, сыйлы, мәртебе, досы көпті, қоныс

1.6 Қазіргі таңда осы дәстүр сақталған ба? Қосымша өз ұлтыңыздың салт-дәстүрін жазыңыз

Ақсарбас атау. Қауіп-қатерге ұшырағанда «А, Құдайым оңдасын! Мені осы қиындықтан құтқара гөр! Ақсарбас!» деп құдайы атайтын болған. Мұндай жағдайда «Ақсарбас!» деп үш рет айқайлаған. Сосын қауіп-қатерден аман қалғанында әлгі адам ауыл аймағын шақырып, құдайы берген. Ақсарбасқа шалынатын малдар: бозқасқа (қой), көкқасқа (жылқы), қызыл-қасқа (сиыр). Адам ақсарбас атағанда қай малын айтса, соны құдайыға союға тиіс.

Асату. Бұл дәстүр дастархан басында ет жеп отырғандар тоғая бастағанында, төрде отырған ақсақал қалған етті қолымен қонақтарға, жас балаларға асатады. Бұрындары ауыл балалары ет асаймыз деп қонақ келген үйдің қасында жүретін-ді.

Аунату. Қазақтар үйіне келіп қонақ болған, қонып кеткен адамдардың жатқан жеріне «баламыз осы атасына тартсын, бойына осы атасының қасиеттері қонсын» деп балаларды аунатып алатын болған. Елге, ағайынға сыйлы азамат кіндік қаны тамған туған жеріне келгенінде халық, туған-туыстары, дос жарандары оны сол жердің топырағына аунатып алған.

Аяғына жығылу. Кешірім сұраудың ең үлкен, кішіреюдің ең ауыр түрі – осы ғұрып. Оны орындағанда айыпты адам жанына абыройлы, қадірлі кісілерді ертіп алып, тиісті адамның үйіне рұқсат сұрап кіріп, кешірім сұрайды. Айыбы үлкен болса, айыпкер өзі кінәлі болған адамның аяғына жығылып, оны құшақтаған қалпы жылап, кешірім сұрап, жалынған. «Аяғына жығылу» - әрі ғұрып, әрі жазаның бір түрі.

Байғазы беру. Үлкеннің кішіге, яғни балаға беретін сыйы. Жас ұл-қыз, бойжеткен, бозбала жаңа киім кигенде, жаңа зат алғанда аға, апа, ата-әжесінен, туған-туыстарынан оған байғазы сұрайды. Олар байғазыға ақша, мал, мүлік, әйтеуір бір зат беріп, құтты болсын айтады.

Босаға майлау. Жастар шаңырақ құрғанында немесе біреу жаңа үй алғанда босаға майлайды.

Енші беру. Ата-анасы баласы балалы болғаннан кейін «енді өз күндерін өздері көре алады» деген сенімге келіп, отау тігіп, бөлек шығарады. Сонда малынан – мал, мүлкінен – мүлік бөліп береді, ыдыс-аяқ сыйлайды. Оған келіннің төркінен келген дүниесі қосылып, жас жұбайлар жеке шаңырақ болып шыға келеді. Мұны енші беру деп атайды.

Ерулік беру. Ауылға басқа жақтан бір үй көшіп келсе, бауырларының бірі туған-туыстарына жапсарлас келіп қонса, көрші-қолаң немесе жақындары жаңа үйге «ерулік» деп ас пісіреді, табақ тартып, қонақасы береді. Осылайша қазақтар танысын, танымасын бір-бірін бөтенсімей, өз ортасына тарта білген.

Жылу жинау. Бір бақытсыздыққа ұшірағанында, үй мүлкі, малынан айырылғанында ауыл тұрғындары, көрші-көлемі, туған-туыстары мал, дүние, ақшалай көмек көрсетеді. Мұны олардың ортасынан бір адам ұйымдастырады. Бұл жәрдем – жылу жинау деп аталады. Арам жолмен шығынға ұшырағандарға жылу жиналмайды. Олар: дүние-мүлкін картаға салып ұтқызып жібергендер, зинақорлыққа салғандар, ішіп құртқандар, қоғамның, мемлекеттік дүние-мүлкін жеп қойғандар.

Қазан шегелеу. Жақын туыс, әзіл-қалжыңы жарасқан адамдардың үйіне екі-үш адамдардың үйіне екі-үш адам бірге барып: «Осы үйдің қазанын шегелей келдік» дейді. Бұл олардың түстеніп, ет жеуге келгендігі. Үй иесі оған әзілмен жауап қайтарып: «Жақсы болды, қазан шегелейтін адам таба алмай отыр едік» деп қонақжайлық танытады, әйелі ет асып қонақасы береді.

Қалау айту. Біреудің жақсы малына, мүлкіне көңілі кеткен адам сол үйдің иесіне немесе әйеліне, баласына соған лайықты бір тарту әкеліп, әлгі дүниені, жануарды «менің қалауым осы» деп сұрайды. Кейде үй иесі мұндай сыйлы, жөн-жоралғысымен келген қонаққа өзі сөз салып: «Бұл үйден қалаған бір затың бар ма? Қалауыңызды айтыңыз» деп сұрап, қалаған затын сыйлайды.

1.7 Мен білетін дәстүр (сипаттау)

1.8 Жағдаяттық тапсырма

Көрші елдің азаматы сізден қазақ халқының салт-дәстүрі туралы сұрады. Сіздің жауабыңыз...

1 .9 Суретке қатысты қандай дәстүрлерді білесіз? Салыстыра отырып жазыңыз

2.1 Салт-дәстүрге қатысты он мақал-мәтел жазып, жаттаңыз

2.2 «Ана сүтін ақтамағанды, ешкім мақтамайды» тақырыбына эссе жазыңыз, ауызша талдаңыз.

Грамматикалық анықтама: Мезгіл үстеу – қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін білдіреді де, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: бүгін келді, ертең барады, таңертең тұрады, бұрын жүрді, күні бойы дайындалды, күні-түні оқиды, жазғытұрым келеді т.б. Мезгіл үстеулері – негізгі түбірлер мен кейбір туынды түбір сөздерге әртүрлі сөз тудырушы қосымшалар қосу арқылы пайда болған. Мезгіл мәнді сөздерге -ша/-ше қосымшасын қосып айту арқылы әзірше, бүгінше, биылша, қазірше, уақытша т.б. сияқты мезгіл үстеулері жасалған. Әр қилы зат есім түбір алғанында жақын туған-туыстары келіп жаңа үйдің босағасына май жағу салтын жасайды. Ол осы үй берекелі, майдай жұғымды, көптің үйі болсын деген ниеттен туған. Босағасын майлаған адамға шаңырақ иелері кәде береді.

Сөздерге -дай/дей, -тай/-тей қосымшаларын қосу арқылы жаздай, жастай, күздей, қыстай т.б. мезгіл үстеулері жасалған.

Бұлардан өзге мезгіл үстеулерінің қатарында әртүрлі септік жалғауларының консервациялануы арқылы жасалған көптеген туынды сөздер де кездеседі.

а) көне түркі және қазіргі қазақ тілінде қолданылатын барыс септік жалғауының консервациялануымен соңыра, кешке, әзірге, күніге сияқты формада жасалған.

ә) жатыс септік жалғауының консервациялануы арқылы анада, ақырында, әуелде, әшейінде, әлгінде, әлгіде, әдепкіде, баяғыда, баста, басында, бертінде, ертеректе, ертеде, жақында, заматта, кейде, күнде, сонда, ілезде, ілуде сияқты формада жасалған.

б) шығыс септік жалғауының консервациялануы арқылы әуелден, әлден, әзелден, баяғыдан, бұрыннан, басынан, бастан, ежелден, салғаннан т.б. сияқты формада жасалған.

в) көне -ін және қазіргі қазақ тіліндегі -мен көмектес септік жалғауының консервациялануы арқылы бертін, кешкісін, қысын, алдымен, ертеңмен, күнімен т.б. сияқты формада жасалған.

2.3 Деңгейлік тапсырмалар

І деңгей

Мына үстеулермен тіркес құрап, сұрағын қойыңыз

Лезде, жылдам, шапшаң, баяу

Үлгі: лезде жеттік ( ?)

Мына сөйлемдердегі «әлі» деген сөз қайсысында үстеу, қайсысында зат есім? Үстеуді қалай табуға болады?

Әлі ( ?) жетер заман жоқ. (А)

Әлі ( ?) ол да өнерлі адам болар

Әлі ( ?) талай барармыз

Үстеу істің, қимылдың қандай белгілерін білдіреді?

ІІ деңгей

1. Мына тіркестермен сөйлем құраңыз

Қатар отырды, сонымен қатар. Кейін қайтады, мерекеден кейін қайтады.

ІІІ деңгей

Мына үстеулерді қатыстырып, «Қысқы көрініс» атты шағын әңгіме құр, оған өзің ат қой.

Кешке, түнде, кенеттен, тез, енді

2.4 Көп нүктенің орнына үстеулердің бірін қосып жазыңыз

... мен театрға барамын. ... керемет концерт көреміз. Халық әншісі ... ән айтады. ... балалар мектепке барады. ... аяз қатты болады.

Тиісті сөздер: Ертеңнің арғы күні, ол жақта, М. Жүнісова, бүгін, қыста.

2.5 Жатыс септік жалғауының жалғануы арқылы жасалған мезгіл үстеуді теріп жазыңыз

Анада, соңыра, әлден, ақырында, әуелде, кешке, әуелден, күніге, әшейінде, әлгінде, әлгіде, бұрыннан, әдепкіде, баяғыда, баста, басында, ілуде, бертінде, баяғыдан, ертеректе, әзірге, ертеде, жақында, заматта, кейде, күнде, сонда, ілезде, әзелден, басынан, бастан, ежелден, салғаннан.

2.6 Өзіндік жұмыс. Мен білетін дәстүр

20-сабақ

Халқымыздың құнды мұралары

Мезгіл мәнді сөйлемдердің құрылуы

Лексикалық минимум: салауаттылық, парасаттылық, имандылық, адамгершілік, тәлім-тәрбие, кішіпейілділік, асыл қазына, мұра, құндылық

1.1 Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз

Қазақ ұлтының салауаттылық, парасаттылық, имандылық, адамгершілік тәлім-тәрбие туралы мәңгі өлмес құнды ұлттық мұрасының дамуын шолып өтсек, Ибн Сина еңбектері, Шығыс Аристотелі атанған ғұлама әл-Фараби, сонау көне түркі жазуымен тасқа қашап жазған ескерткіш «Орхон-Енисей жазуларынан» бастап, Ержүрек қолбасшы Күлтегін, Білге Қаған, мемлекет қайраткері Тоныкөк, Омар Хаям рубайлары, түркі тілдес халықтардың бәріне өшпес рухани мұра қалдырған: Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Ахмет Яссауи, Ахмет Жүгінеки, Қыдырғали Жалайыри, Мұхаммед Хайдар Дулати шығармаларының орны ерекше. Араға бес ғасыр салып, қолымызға сағындырып жеткен ғұлама-ғалым Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» атты еңбегі, ұлттық психологиядан болашақтың салауаттылығына, имандылығына арналған мол мағлұмат алуға болатын еңбек.

Тауасарұлы Қазыбек бектің «Түп тұқианнан өзіме шейін» атты еңбегі қазақ тарихының асыл мұралары екені айқын, жалпы салауатты өмір салтын қалыптастыру, зиянды әдеттер, әдепсіз қылықтан арылу, ауырып ем іздемей тұрып, салауатты ғұмыр кешуге жол табу туралы мәселе ерте кезден-ақ зерделенген. Адамның рухани ішкі және сыртқы тазалығы адамгершілік, имандылық қасиеті, ақыл-ойының, дене бітімінің саулығы, тәлім-тәрбиесі туралы мәселелерді адамзат тарихи тамырын тереңнен алады.

Халқымыз жас ұрпақты рухани-адамгершілікке, салауаттылыққа тәрбиелеуге ерекше көңіл бөліп, кейінгіге талай ұлағатты сөздерін, іс-тәжірибесінқалдырған. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында және оқу-тәрбие саласына байланысты басқа да құжаттарда жан-жақты білімді, ой-өрісі кең, мәдениеті жоғары, денсаулығы мықты, шешен тілді, рухани дүниесі бай және салауаттылық деңгейі жоғары ұрпақты тәрбиелеу қажеттігі көрсетілген.

Ұлттық мәдениет, ұлттық мүдде, ұлттық сана-сезім, ұрпақты руханилыққа және салауаттылыққа тәрбиелеуде ұлтымыздың өзіне тән әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, жазба мұралары негізінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан асыл мұраларды жинақтап, зерттеп зерделеудің құндылығы арта түсуде. Қазақ халқы жастарды отбасында кішіпейілділікке, ізеттілікке, имандылыққа, инабаттылыққа, салауаттылыққа тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған. Ер балаларға ауылдың үлкендеріне қос қолдап сәлем беруді, қыз балаларға ибалық жасап, үлкендерге жол беруді, олардың алдын кесіп өтпеуді уағыздаған. Жастардың жадына «сіз» деген сыпайылық, «сен» деген анайылық, «Адамдықтың белгісі – иіліп сәлем бергені», «Кішіпейілділіктен кішіреймейсің», «Жұпыны жұтамайды, сыпайы сүйкімді» деген қағидаларды үнемі уағыздаған. Ұлт тағдыры – ұрпақ қолында екенін жақсы түсінген ата-бабамыз жас жеткіншектерді өнерге, еңбекке шақыра отырып, рухани-адамгершілік ізгі қасиеттерге баулу мәселесін алғашқы орынға қойған. Халық мұраларында рухани-адамгершілік ізгі қасиеттерді, әсіресе, ар-ожданды қастерлеу тәрбиенің басты қағидасы болып саналған. Осыны басты нысана етіп ұстанған ата-бабамыз «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол», «Ақ жүрген адам азбас», «Әдептілік, ар-ұят – адамдықтың белгісі» деп ар тазалығы басқаға қиянат жасамауға, шыншыл, әділ болуға баулиды.

Әдептілік, сыпайылық, кішіпейілділік, мейірімділік, иманжүзділік қасиеттердің бәрі ар-ұят, ождан тазалығынан туындайды. Имансыз болу – ата-ананы, ұстазды, үлкенді сыйламауды халқымыз кешірілмес күнә деп санаған. Қазіргі мейірімсіздік, қатыгездік, дөрекілік етек алып отырған заманда жасанды ар-ождан тазалығын сақтауға, рухани-адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлу қажет болып отыр.

1.2 Кестені толтырыңыз

Құнды мұраларды	Құнды қасиет	Құнды жәдігер

1.3 Абай мен Шәкәрімнің діни мұралары жайлы мағлұмат жинап, жазыңыз

Грамматикалық анықтама: Тойға барсаң – бұрын бар, Бұрын барсаң – орын бар (Мақал). Бұйымтайым мұным да, әзірше айтар сізге сол (Жамбыл). Өткір, турашыл Жанәбіл әрдайым ұнайды Ардаққа. Әп-сәтте өзгереді екен, бұрынғы, именшек Жәмилә бүгін батыл (Мұстафин) дегендегі бұрын сөздерінен алдын ала я ертерек деген сияқты мағынаны аңғарсақ, әзірше сөзінен қысқа мерзім мағынасын, әрдайым сөзінен ұзақ мерзім, ұдайы, өне бойы сияқты мағыналарды, ал, әп-сәтте сөзінен соншалық тез, жылдам арада өтетін мерзім мәнін ұғынамыз. Демек, мезгіл үстеулері тілімізде қимылдың әр алуан мерзімдік белгісін білдіру үшін қолданылады екен. Мезгіл үстеулері қатарына жататын сөздер әр алуан. Морфологиялық құрылысы және жасалу жүйесі жағынан олар негізгі түбір, туынды түбір үстеулер болып екіге бөлінеді.

Негізгі түбір үстеулер қатарына әуелі, әмсе, әзір, әлі, бағана, былтыр, бұрын, дәйім, ерте, жаңа, енді, кеш, кеше, қазір, мана, ұдайы, ылғи т.б. сияқты сөздер жатады.

Туынды түбірлер қатарына жататын сөздер жасалу жүйесі жағынан екі түрлі: морфологиялық (синтетикалық) тәсіл және синтаксистік (аналитикалық) тәсілмен жасалған сөздер.

Қазақ тіліндегі уақыт, мезгіл өлшемдерін білдіретін сөйлем – мезгіл мәнді сөйлем деп аталады. Мезгіл мәнді сөздерге -ша/-ше қосымшасын қосып айту арқылы әзірше, бүгінше, биылша, қазірше, уақытша т.б. сияқты мезгіл үстеулері жасалған.

1.4 Жағдаяттық тапсырма

Досыңыз А.Байтұрсынұлының: «Басқадан кем болмас үшін, біз білімді, бай һәм күшті болуымыз керек. Білімді болуға оқу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек», деген ғибратты сөзінің мағынасын сұрады. Сіздің жауабыңыз

5. Лексикалық минимумдағы сөздерден сөйлем құрастырыңыз

6. Тақырыптық жоспар құрыңыз

7. Құндылық – деген не? (түсініктеме)

2.1 Сөйлемдердің қайсысын мезгіл мәнді, қайсысын себеп мәнді құрмалас етіп құрауға болатынын ойланып, бірінші мен екінші топтағы сөйлемдерді құрмаластыр.

1. Тереңге балық уылдырық шаша алмайды, ...

2. Сасық күзен, тышқан, жылан сияқты жәндіктер оқпанды жерден інді көп қазады ...

3. Есенқұл жауап қатқанша болған жоқ...

4. Кей металдар табиғатта өте аз...

5. ... жаңағы жүк машинаға да жеттік

6. ... неге десең, ондай жердің асты ылғалсыз құрғақ болады.

7. ... және таза түрінде кездесуі де сирек.

8. ... неге десең, онда уылдырық оралатын не балдыр, не шөп, не қамыс жоқ.

2.2 Мақал-мәтелдерге үстеулерді қосып жаз

Тиісті үстеулер: бұрын, бастан, жастан, тал түсте

Адаспаймын деген адам адасады,

Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық.

Баланы , әйелді .

2.3 Көп нүктенің орнына мезгіл үстеулерді қойып жаз.

... заманда адамдар үйлерінің маңына көкөніс, жеміс ағаштарын, емдік өсірген. ... олар көркмен көз тартатын небір әдемі өсімдіктерді еге бастады. ... бастап, парктер дүниеге келген.

2.4 Көп нүктенің орнына тиісті мезгіл, мекен үстеулерді жаз, сөйлемде атқаратын қызметін анықтаңыз

1. ... Торғын шықты.

2. ... жиын басталды.

3. Ішінен қалпақ киіп біреуі ... шықты.

4. ... әсіресе қатқан дария.

5. ... киліккен жігіттердің аттары әп-сәтте ойнап шыға келеді.

6. ... тарта жөнелді.

2.5 Құрметтеу, мадақтау туралы 5 мақал-мәтел жазыңыз

2.6 Төмендегі сөйлемдердің асты сызылған сөздердің мағынасын дұрыс түсіндіріп беріңіз

Атасы немересінің отауына кірді. Айдалада ақ отау, аузы-мұрны жоқ отау (жұмбақ). Жазда арамшөпті отау керек. Біздің жағымызда мықты спортшылар болды. Баланың тісі ауырып, жағы ісіп кетті. Сен ана жақта бол, мен мына жақта боламын. Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді (мақал). Құмалақшы кісі құмалақ салды. «Тоғызқұмалақ» - есеп ойыны.

2.7 Берілген сөздерді сөз құрамына талда

Кезекші, күздік, жидектер, кемелер, жапырақтар, жазғы, бақша, астық, жаңбырлы, егістік, ауамен, пайдалы, бұлтты, жұмысшы, дүкенші, кезекшілер, суретші, ақылшы, оқушылар, хаттар, үлкендер, балықшы, жастық, балалық, бестік, өтірікші, тәрбиеші, әнші, бірлік, байлық.

9 апта (21-22 сабақ) Мерекелер

Коммуникацияға қатысу, мерекемен құттықтау, тілек айту

Табыс септігі

Лексикалық минимум: туған күн, концерт, той, ниет, тілек

Тәжірибелік анықтама:

Мереке деп – мемлекеттік, ресми түрде бекітілген салтанатты оқиғаларды айтамыз. Мәселен, Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік мерекесі, Халықаралық әйелдер мерекесі, Тілдер мерекесі, Президент күні. Заңмен бекітілген барлық мейрам атаулысы мереке ретінде танылады. ҚР заңы бойынша мерекелер ұлттық мерекелер, мемлекеттік мерекелер, кәсіби және өзге де мерекелер деген мәртебелерге бөлінеді. Ресми түрде бекітілген салтанатты оқиғалармен қатар, жалпыхалықтық үрдіске ие емес мерекелік кештер мен оқиғаларды да мереке ретінде танимыз. Мәселен, туған күн кештері, отырыс-жиын, концерт, той, атап өту.

Тілек – ықылас, ниет. Ниет – қажеттілікті қанағаттандыру үшін әрекеттенуге және оған іштей ұмтылу. Ниеттің жүзеге асуы материалданған сипатта болады. Тілек – адамның бір іс-әрекетті, ой-пікірді іске асыруға ниет білдіруі. Адам тілегі арқылы алға қойған мақсатын іске асыруға жоспар жасап, әрекетке бағыт-бағдар алады. Тілек – іс-әрекеттің бастау бұлағы. Ол адамды қаракетке, ойға алған, алға қойған жоспарын іске асыруға бағыттаушы саналы әрекеттің ұйытқысы. Бұл жағдайда оның іс-әрекет объектісі санасынан орын алып қана қоймайды, оны іске асырудың мүмкіндік жолдары да айқындала түседі.

1.1 Мәтіндегі ережелерге сүйене отырып, наурыз мейрамына арнап тілек жазыңыз. Көпшілік алдында өз ойыңызбен бөлісіңіз

Мерекелерде не туған күн кештерінде тілек айту тамаша дәстүрлердің бірі екенін жақсы білеміз. Алайда тілекті дұрыс әрі қысқа, жүрекке жететіндей етіп айту кез келгеннің қолынан келе бермейді. Себебі, бірі – көпшілік ортада қысылып, ашылып сөйлей алмайды, ал кейбірі – ортада өзін дұрыс ұстай алмай не сөздерін шатастырып ыңғайсыз жағдайға қалып жатады. Әрине, «сөз тапқанға – қолқа жоқ» - демекші, ол ситуациядан шығудың жолын табу өз қолыңызда. Тілек айтудың кейбір ережелерін ұсынамыз:

1. Қысылмаңыз. Дастархан басында көпшіліктің көңіл-күйі көтеріңкі, жүрегі қуанышқа толы болады. Сондықтан сіздің міндетіңіз – жақсы көңіл-күймен жақсы тілек білдіру. Ең бастысы, барлығы шынайы болуы тиіс. Тілек айту – көпшілік алдына шығып сұхбат беріп, баяндама оқу емес, өз сезіміңізді жеткізу.

2. Орныңыздан тұрып сөйлеңіз. Тілек білдірер алдында міндетті түрде орныңыздан тұрыңыз. Бұл бас қосып отырған көпшілікке көрсеткен сыйластығыңыз. Оған қоса, бұл әрекетпен өзгелер назарын өзіңізге аудартасыз. Көп адамның назары сізді ыңғайсыздандыруы мүмкін, бірақ бұл сізді ешкім тыңдамағанға қарағанда әлдеқайда жақсы.

3. Іштей дайын болыңыз. Тілек айту алдында ойыңызды, айтатын сөзіңізді жүйелеп алыңыз. «Бір нәрсе ойлап табармын» деген ойдан аулақ болыңыз.

4. Бастаңыз. Дайын тост-тілектер үлгісін көріп алыңыз. Тақырыптарына сәйкес жаттап алсаңыз да болады. Алайда үлгілерді оқығаннан кейін өз сөзіңізбен айтуға тырысыңыз. Қызықты анекдоттар немесе өткен бір қызықты ортақ естеліктер арқылы да жап-жақсы тілек айтуға болады.

5. Отырысты нақты анықтай біліңіз. Кейбір дайын үлгілер өзіңіз отырған отырысқа қатысты болмай қалуы да мүмкін. Сондықтан бұл үлгілерді бөліп алған жөн: дос-жарандар, құрбы-құрдастар жиналатын еркін отырыс және қандай да бір үлгіні ұсынуға болатын салтанатты шара немесе барлығы да емін-еркін келетін той деп бөліп алыңыз.

6. Айтар сөзіңізге екпін қойыңыз. Тілектің дұрыс, мәнді айтылуына кейбір сөйлемдер мен сөздерге екпінді нақты қоя білу әсер етеді. Қажетті сөздерді дауыс ырғағыңыз бен тоныңызды өзгерте отырып ерекшелеп айтыңыз. Қалыпты, бір ырғақпен сөйлеуге қарағанда, қажетті сөзге екпін түсіріп айту әсерлі шығады.

7. Қысқа да нұсқа. Тілек айту барысында ұзақ сөйлеудің қажеті шамалы. 1-3 минут тілек білдірсеңіз жетіп жатыр.

8. Өз қалпыңызда болыңыз. Кештің «гүлі» болуға тырыспаңыз, имиджіңізді бұзып аласыз. Өз қалпыңызда тілек білдірсеңіз әлдекқайда мәнерлі шығады.

9. Уақыт таңдай біліңіз. Отырыстың алғашқы жартысында тілек білдіріп қалуға тырысыңыз. Себебі белгілі бір себептермен кеш соңына дейін болмайтындарын айтып, көпшілік сұранып жатады немесе отырыстың екінші жартысында түрлі жағдайлар орын алуы да мүмкін.

10. Шынайы тілек білдіріңіз. Сіз керемет тілек айтқаныңызбен, ол ниетіңізбен сәйкес келмесе, айтқан тілегіңіз жүректен емес, ауыздан ғана шығып жатқаны көрініп тұрады. Сондықтан жүректен шыққан сөз жүрекке жететінін ұмытпағайсыз.

1.2 «Ой қозғау» стратегиясы

• Құттықтау хат қандай жағдайда жолданады?

• Құттықтау хат қандай сөздермен басталады?

• Қандай тілектер айтылады?

• Қандай сөздермен аяқталады?

1.3 Берілген тірек сөздермен анаңыздың туылған күніне арнап тілек жазыңыз

Мерейтой, қуаныш иесі, қадірлі, қымбатты, шын жүректен, ізгі тілекпен, шынайы көңілден, тілек білдіруші, табыс, амандық, саулық, қажымас қайрат, зор денсаулық.

1.4 Жағдаяттық тапсырма.

Сіздің көршіңіз қазақ тілін білмейді. Үйренгісі келеді. Сізден қалай үйрену керектігін, онлайн-ресурстар туралы кеңес сұрайды. Сіздің әрекетіңіз...

1.5 Лексикалық минимумдағы сөздерге түсініктеме беріңіз

1.6 Себебі, өйткені жалғаулықтарын қатыстырып 10 сөйлем құраңыз

1.7 Туған күн немесе арнайы мерекелерді атап, тойлап өткізуге деген өзіңіздің пікіріңіз

Грамматикалық анықтама: Табыс септігінің негізгі мағынасы қимылға түсетін объектіні білдіреді. Мысалы, Бүркітті көрген түлкі ол кезде тастың үңгіріне кіріп кеткен. Қарапайым жұрттың ішінде беделді Бұланбайды Байжан да қатты қадірлейтін еді. Табыс септік те ілік септік секілді бірде ашық, бірде жасырын қолданылады. Табыс септіктің қосымшалы, қосымшасыз формалары тілдің грамматикалық құрылысының дамуында әрқайсысы өзінше мағыналық реңкке ие болып, әрқайсысының қолданылатын орны мен қызметі ажыратылған. Сондықтан да, бұл екі форманың екеуі де тілде күні бүгінге дейін сақталып, қызмет атқарады. Бұл септіктің қосымшасы -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н. Осы қосымшалардың ішінде -н тәуелдік жалғаулы зат есімнің үшінші жағынан кейін жалғанады (ел-і-н, жер-і-н т.б.). Сұрағы: кімді? нені?

2.1 Төменде жазылған тілек сөзден табыс септігін тауып, көшіріп жазыңыз

Ақты ақ деп айтатын, қараны қара деп айтатын ақылды досты тіледім! Жаныңа жалау болатын, сөзіңе қалам болатын жанашыр жанды тіледім! Көзінде от бар, сөзінде оқ бар қайсар бауырды тіледім! Сырыңды шашпайтын, сандығыңды ашпайтын адал жандарды тіледім! Жалғызсыратпайтын, орынсыз мұңайтпайтын биіктегілерді тіледім! Шыңнан құлатпайтын, жаныңды жылатпайтын мейірімділерді тіледім! Себепсіз хабарласатын, есепсіз араласатын асыл жандарды тіледім! Айтқызбай ұғып жүретін, қадіріңді біліп жүретін іні-сіңліні тіледім! Маңдайдан сүйіп тұратын, сен үшін күйіп тұратын аға-апаларды тіледім! Бақытты, байлықты, екі дүниенің абыройы, барлық заңғарды тіледім! Бұл менің сіздерге айтар ақ тілегім!

2.2 Табыс септігіне бес мысал жазыңыз

2.3 «Анамның асыл қасиеті» - тақырыбында табыс септігін қатыстыра отырып әңгіме жазыңыз

2.4 Көп нүктенің орнына табыс септік жалғауларының тиістісін қойып, сөйлемдерді көшіріп жазыңыз

1. Арман бұл тапсырма... орындады. 2. Кітапхана кітап... оқуға үйге береді. 3. Мұғалім Әбіш... тақтаға шақырды. 4. Әжем май..., қаймақ..., сүт... базардан сатып алады. 5. Досан қағаз... қайшымен кесті. 6. Мен туған күніме достарым... шақырамын. 7. Табиғат... қорғау керек.

2.5 Мәтінді түсініп оқып, табыс септікте тұрған сөздерді теріп жазыңыз

Көк алманы үзбе,

Өзі үзілер күзде.

Қыста малыңды бақ,

Жазда шөбіңді шап.

Еңбек ептілікті сүйеді.

Әкені көріп ұл өсер,

Ананы көріп қыз өсер.

Алмасты алмас кеседі.

2.7 Өзіндік жұмыс. Наурыз мейрамы

22-сабақ

Коммуникацияға қатысу, ресми, бейресми құттықтаулар

Табыс септігінің тілдегі қолданысы

Лексикалық минимум: стиль, экспрессивті, үндеу, эмоция, қарым-қатынас

Тәжірибелік анықтама:

Ресми стильдің белгілі бір деңгейде қалыптасқан тәртіптерінің сақталуы қызметтік құжаттардың мазмұны мен ресімделуінде қатаң талап етілсе, ауызша сөзде де әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялық, орфографиялық нормаларының сақталуы талап етіледі. Сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал-тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білу қажеттілігі көзделеді. Бұлар, іс-қағаздары қалыптасқан белгілі форма бойынша жазылады. Ол форманың түрлі үлгілері болады. Ресми қағаздар да бірнеше түрге бөлінеді. Олардың кейбірінің алдын ала дайындалған арнаулы қағаздары болады. Іс-қағаздар мен ресми стильде экспрессивті – эмоционалдық сөз тіркесі өте сирек пайдаланылады. Ондай сөздер құттықтаулар мен үндеулерде жиі кездеседі.

1.1 Мәтінді оқыңыз

Бүгін сіз оқып, естіп, көріп жүрген барлық статистикалардың «авторлары», барлық мемлекеттік бағдарламалардың іске асуына мүдделі, азаматтар мен мемлекет арасын жалғаушы, күн-түн, қыс-жаз ештеңеге қарамай мемлекеттік идеологияға жұмыс жасайтын мемлекеттің қызметкерлерінің мейрамы. Статистикаға жүгінетін болсақ елімізде шамамен 100 мыңға жуық мемлекеттік қызметкер бар екен және де жылына бұл азаматтарға шамамен 600 млрд. Теңге жұмсалады екен. Салыстырмалы түрде. Иә біздің елде мемлекеттік қызметкер көп, оларға ақша көп шығындалады немесе олар жұмыс жасамайды деген пікірлер өте көп. Бірақ сол азаматтардан мемлекетке пайда өте көп. Мен осы жазбада сіздерге ең төменгі сатыдағы жергілікті мемлекеттік қызметкерлер жайлы сөз қозғайтын болам. Бірден алдын ала кетейін мен ол кісілердің жиналыстар мен алыстан келген азаматтардың концерттерінің орнын толтыратын еңбектерін, Партия мен Кәсіподақтарды жарналары арқылы асырау міндеттерін, мемлекеттік газеттердің тұрақты сатып алушысы екендігін, тіпті соңғы актуалды ЕКСПО көрмесіне жаппай билет алған «Ішкі туристер» екені жайлы сөз қозғамаймын. Бәлкім бұл қызметтер «ҚР мемлекеттік қызмет туралы» заңында жазылмаған заңдар шығар, бірақ бұны олар бұлжытпай орындайды. Мен сөз қозғайтын тақырып ол кісілердің «өкіліктеріне» (компетеция) сай жасайтын еңбектері туралы.

Айта берсек істейтін істері өте көп, бірақ көзге көріне бермейді, себебі олар істеген жұмыс қалыпты істелетін затқа айналғандықтан азаматтар оған қатты бас қатыра бермейді. Мен мемлекеттік қызметкерлерді мақтап, мадақта демеймін, тек қана ол азаматтарды сынап, түк істемейді деген сияқты теріс пікірлерден аулақ болуларыңызды сұраймын. Қорытындылай келе мерекең құтты болсын Мемлекеттік қызметкер, мемлекет алдындағы қызметің адалынан болсын, ел дамуы мен өркендеуіне үлесіңді қосудан танба дегім келеді!

1.2 Мәтінге қарап өз ойыңыздан ресми құттықтау жазыңыз

Еңбек министрлігінің басшылығы журналистерді кәсіби мерекесімен құттықтады.

Бүгін Еңбек және халықты әлеуметтікқорғау министрі Тамара Дүйсенова әлеуметтік салада қалам тербеп жүрген журналистермен бейресми жағдайда кездесті.

«Сіздерді кәсіби мерекелеріңізбен құттықтай отырып, шығармашылық табыс, тың шабыт, жаңа бағындырар белестер мен мұқалмас жүйрік қалам тілеймін. Туған-туыс, жақындарыңыз аман болып, төл ұжымдарыңыз тату-тәтті қызмет атқара берсін. Мемлекет басшысы қойған тапсырмаларды орындауға жұмылған Үкімет жұмысын халыққа жеткізудегі еңбектеріңізге алғыс айтамын. Есігіміз сіздер үшін әрдайым ашық, қажетті әрі өзекті ақпаратты дер кезінде ұсынуға дайынбыз. Министрліктің алдағы уақытқа жоспарлап отырған іс-шараларына да белсенді атсалысып, халықты толғандырған түйткілді мәселелерді шешуге өз үлестеріңізді қосады деп сенемін», - деді өз сөзінде министр.

1.3 Құттықтау түрлеріне мәтіндер құрастыру. Досыңыздың туылған күніне, ұстаздар күніне, аналар мерекесіне арнап бейресми құттықтаулар жазыңыз.

1.4 Жағдаяттық тапсырма

Сізге көшеде кездескен адам Тараздың экологиясының нашарлығын айтып шағымданды. Сіздің әрекетіңіз...

Грамматикалық анықтама: Түркі тілдерінің барлығында да септік жалғаулары бар, бірақ мағына және сан жағынан бірдей емес. Мысалы, қазақ тілінде жеті септік бар, басқа тілдерде (өзбек, қарақалпақ, ноғай, құмық, татар, башқұрт, әзірбайжан) алтау болса, тува тілінде жетеу, чуваш, якут және хакас тілдерінде сегіз. Табыс септігі. Табыс септіктің қазіргі түркі тілдеріндегі тұлғалары бір-бірінен соншалық алыстап кетпейді. Түркі тілдерінің көпшілігінде дерлік табыс жалғауы -н дыбысынан басталады, тек біразында ғана (соның ішінде біздің қазақ тілінде) -д, -т дыбыстарынан басталатын варианттар кездеседі. Көне түркі ескерткіштері тілінде табыс септік жалғаулары мына төмендегідей

тұлғаларда кездеседі: -ғ, -г, -ығ, -іг, -ұғ, -үг, -ы, -и, -н, -ні, -ны Орхон-Енисей жазбаларында -ғ-дан басталатын тұлғалар мен -н-нан басталатын тұлғалар жарыса қолданылған. Зерттеушілердің көпшілігі -ғ тек қана зат есімдерге, ал -ы тәуелденген сөздерге, -ны есімдіктерге жалғанған деп қарайды.

2.1 Мәтіннен табыс септігі кездесетін сөздерді теріп жазыңыз

2.2 Кімді? Нені? сұрағына жауап беретін сөздерді анықтаңыз

Ол кітапты оқыды. Самал дәптерді көшірді. Ол сабақты жақсы оқиды. Мен Асанды көрдім. Еденді жудым. Сен досыңды сыйла. Әкем хатты оқыды. Екіні екіге қос. Ол тапсырманы орындады. Мұғалімді тыңдау керек. Мен қалада көп үйлерді көрдім. Аңшы аң ұстады. Мен сені таныдым.

2.3 Берілген сөйлемдерді аударып, табыс септігіндегі сөздерді теріп жаз.

Я видел этот фильм. Я выучил уроки. Охотник поймал зайца. Сауле сварила суп. Я не брала твое письмо. Мы ждали поезд. Бумагу положила на стол. Я открыла дверь. Учебник у Асана. Тетради у меня. Школа в центре. Бабушка в городе. Он в Астане. Цветы на столе. На улице темно. В очереди много людей. У Асана нет тетради. Зимой поедем в город. Дети идут из школы. Дом делают из дерева. Я еду от друга. Спроси у учителя. Он несет учебники из библиотеки. Оны вышел из дому. Возьми цветы у Марата. Кольцо сделано из серебра. Они возвращаются с гостей.

2.4 Берілген сөздерді табыс септікке қойып жазыңыз

Газет, қобыз, жолдасы, әкең, жидек, дәптерім, үйі, киім, бала, сабақ, жаттығу, шөп, айран, үстел, бөлме, ұн, тақта

2.5 Жақшадағы есімдіктерді қазақ тіліне аударып, сөйлемдерді көшіріп жазыңыз

1. Мен (его) көптен бері білемін. 2. (Меня) мұқият тыңда. 3. Сіз (их) көрдіңіз бе? 4. Марат кеше (тебя) күтті. 5. Мен (Вас) өте сыйлаймын. 6. Олар (нас) жақсы қарсы алды. 7. Жаттықтырушы (вас) күресуге үйретеді.

2.6 Сұрақтарға жауап беріп, табыс септік жалғауларын белгілеңіз

Бие сүтінен нені ашытады? Мектепке нелерді әкелді? Айман нені поштамен жіберді? Олжас нені жаттады? Жаңа жыл мерекесіне балалар кімді асыға күтеді? Айгүл нені ашты? Мұғалім кімдерді жиналысқа шақырды?

Керекті сөздер: Аяз Атаны, өлеңді, хатты, ата-аналарды, қымызды, компьютерлерді, терезені

10-апта (23-25 сабақ) Болашаққа бағдар-рухани жаңғыру

Коммуникацияға қатысу, ақпараттарды жинақтау, салыстыру. Жаһандану барысында ұлттық құндылықтардың сақталуы жайлы пікір алмасу

Болжам мәнді сөйлемдер

Лексикалық минимум: құндылық, ұлт, сапа, тип, нарық, таным

Тәжірибелік анықтама:

Жаһандану, немесе Глобализация (ағылш. Global – «әлемдік», «дүниежүзілік», «жалпы») – жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени және ақпараттық тұтастық құрылуының үрдісі. Терминді ғылыми айналымға алғаш рет 1983 жылы енгізген америкалық экономист Теодор Левитт. Жаһанданудың жаңа сатысының түрлі аспектілерін 20 ғасырдың ортасынан бастап Уолт Ростоу, Дэниел Белл, Алвин Тофлер, Питер Дракер, Джон Нейсбитт, Лестер Туроу зерделеді. Олар ғылымға «интеллектуалдық индустриялар экономикасы», «ақпараттық қоғам», «техникалық революция», «ақпараттық жарылыс», «ғаламдық ауыл» деген ұғымдарды енгізді.

Қазірге кезде жаһандану мәселесіне ерекше назар аударылуда. Әлеуметтік-гуманитарлық білім жаһандану үрдісінің жағымды және жағымсыз жақтарын зерделеп, методологиялық және танымдық, аксиологиялық тұрғыдан ой қорытуда. Жаһандану үрдісінің экономикалық, саяси, әлеуметтік, ақпараттық, мәдени астарлары терең зерделенуде. Бұндай қарқынды және жүйелі зерттеулер әсіресе ХХІ ғасырда кеңінен етек

алып отырғанын атап өткен жөн. Жаһандану, кейбір ғалымдардың айтуынша, әлемдік сипатта дамып, бүкіл адамзат қоғамында түбегейлі бұрын-соңды болмаған өзгерістер мен жаңғыртулар әкелуде. Жаһанданудың басты типтік және сапалық көрсеткіштеріне транстерриториялық сипаттағы экономикалық-шаруашылық, сауда-қаражаттық, мәдени, ақпараттық байланыстармен өзара әрекеттердің интенсивті түрде дамуын, қаржы-экономикалық нарығының пайда болуы мен тауар, капитал, жұмыс күшінің интернационалдық сипат алуын, трансұлттық корпорациялардың пайда болуын жатқызуда.

1.1 Мәтінді оқыңыз. Өз ойыңызбен аяқтаңыз.

ХХ ғасыр басындағы қазақпен ХХІ ғасырда өмір сүріп жатқан қазақтың мінез-құлқы мен құндылықтарды таңдауында айырмашылық бар екені рас. Қазақ менталитетінде этникалық құндылықтармен қатар азаматтық құндылықтар да қалыптасуда. Бұл өмір талабы, ұлттың әлеуметтенуінің нәтижесі. Бұл ұзақ, күрделі процесс. Оны ескермеуге болмайды. Бұл үрдіс басқа да ұлт өкілдері менталитетінде бар. Қазақстанды өз отаным деп түсінетіндердің саны жылдан жылға артуда. Дегенменде, жаһандану барысында ұлттық келбетімізді сақтау үшін ұлт менталитетіндегі қалыптасқан, тарихи сыннан өткен, топтастырғыш моральдік-этикалық, адамгершілік, қасиеттерімізді қоғамдық дамудың рухани негізі ретінде қараудың маңызы өте зор. Жаһандану барысында ұлт менталитеті мен тіл арасындағы байланыс та алдыңғы қатарлы мәселенің біріне айналуда. «Үш тағандық тіл» туралы соңғы кезде жиі айтылып жүр. Қоғамдық пікір әр түрлі болғанмен, полилингвистикалық идея нақты тұрғыдан жүзеге асуда. Жоғары оқу орындарында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде студенттерді оқыту бүгінде әдетке айналған. Біздіңше, бұл жердегі басты мәселе, тіл ұлттық ойлаудың өзара байланысы жайында болмақшы. Тілсіз ұлттық ойлаудың болмайтыны белгілі. Тіл арқылы ұлт өзінің менталдық болмысын, өмір тіршілігін, дүниетанымын бейнелейді. Ұлттық тіл неғұрлым бай болса, дүниені бейнелеу соғұрлым нәрлі, әсерлі болып келеді. Жаһандану барысында қазақ тілі қорының байлығына, оның дүниені бейнелеу қызметіне шүбә келтірушілер жеткілікті. Олар тілдік саясатты сынаған болып, қазақ тілі аграрлық қоғамның тілі, индустриалдық қоғамның дамуын бейнелей алмайды деген пікірлерді алға тартуда.

1.2 Рухани жаңғыру өскелең ұрпақтың – дара жолы! Эссе

1.3 Сұрақтарға жауап беріңіз

1. Жаһандану деген не?

2. Біздің елімізде жаһанданудың белгілері бар ма? Қандай?

3. Жаһандану заманауи мектептердегі оқу үрдісіне әсер етеді ме? Қалай?

4. Жаһанданудың құрамдас бөлігіне не жататынын түсіндіріп кетіңіз.

5. Жаһандану жағдайында ұлттық тәрбиеміз өзгере ме?

1.4 Жағдаяттық тапсырма

Досыңыз бірде-бір кітап оқымайды. Кітап туралы сұрасаң, сөзден қашады. Ал сіз кітап оқығанды жақсы көресіз. Сүйікті кітабыңыз туралы, оның беретін тағлымын айтып, досыңызды кітап оқуға көндіріңіз...

1.6 Лексикалық минимумда берілген сөздерден сөйлем құрастырыңыз

Грамматикалық анықтама: Іс-әрекет, оқиғаның орындалу мүмкіндігін білдіретін сөйлемдерді болжау мәнді сөйлем дейміз. Болжау мәнді сөйлемдер мынадай жолдармен жасалады:

I.Етістіктің негізіне+есімшенің -ар, -ер, -р, -с жұрнақтары+жіктік жалғауы

Мен Астанадан жексенбіде келермін – Я возможно приеду из Астаны в воскресенье. Ол сіздің өтінішіңізді бүгін қарар – Он возможно сегодня рассмотрит ваше заявление. Етістік+-ар/-ер (дауыссыздан соң) -р (дауыстыдан соң)+жіктік жалғауы

II.Болымсыз түрі. Етістіктің негізіне+ болымсыздық жұрнақтары: (-ма-/-ме- дауысты-дан соң. р, л, й, у үнділері мен з, ж, м, н, и ұяндарынан сон -ба-/-бе-;катаң дауыссыдардан соң -па-/-пес- жұрнағы жіктік жалғауы (-пын/-пін, -сын/-сің, -сыз/сіз-, -пыз/-піз, -сындар/-сіңдер

III. Сұраулық тұлғасының жасалуы

Болжалды келер шақ есімшеге ма/ме, ба/бе, па/пе сұраулық шылаулары мен -екен етістігінің тіркесу арқылы жасалады

Ол берер ме екен? -Интересно, отдаст ли он?

Хат жазар ма екен? -Напишет ли он письмо?

Олар бізді құтқарар ма екен? -Спасут ли они нас?

Олар бүлдірмес пе екен? -Хоть бы они не напачкали?

2.1. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

Если сегодня дадут зарплату, я может быть куплю себе красивое платье. Я думаю, ты не дашь ему списать. Может Вы выздоровеете от этого лекарства. Как ты думаешь, может ли он сегодня позвонить? Если он будет затрудняться, наверное вы сму поможете. Придут ли они сейчас? Возможно, я получу хорошую Наверное, они не купят хороший подарок

2 .2. Берілген сөздерден сөз тіркестерін құрастырып, сол сөз тіркестерден сөйлемдер құрастырыныз.

Т әуелсіз, тұлға, жасөспірім, адамзат, құқық, ұлттық, сана, қалыптасу, тарихи.

2.3.Адамгершілік, бірлік-ынтымақ, оқу-білім тақырыбына 10 мақал-мәтел жазыңыз.

2.4. Болжам мәнді сөздерден сойлем құрап жазыңыз.

2.5.СӨЖ «Елімнің болашағы»

2.6. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойыңыз.

....op, ...иклон, ....ертеж, тұ...ы, Гау.... ар, ....адиша, жи....аз, ....оккей, қа.... арман, пла....,....емпион,бор......, ....ётка, кон... ерт, стан... ия, ....ифр,... абар.

2.7. Берілген сөйлемді болжам мәнді сөйлемге айналдырыңыз.

1. Біз баққа бардық. 2. Сәуле үшінші сыныпта оқиды. 3. Қазақстан өзінің барлық көршілерімен жақсы қарым-қатынастар орнатты. 4. Тынық мұхит жағалауына ең кыска жолмен шығу мүмкіндігіне ие болды.

25-сабак.

Қазакстан әлемдік кеңістікте

Болжау мәнді сөйлемдердің осы шақта, келер шақта және өткен шақта жасалуы.

Лексикалық минимум: кеңістік, әлем, қарым-қатынас, саясат, ұлтаралық, айналым,

ынтымақ

1.1 Мәтінді оқыңыз.

Қазақстанда 1991 жылдан бастап сыртқы саясат пен халықаралық қатынастар саласында көптеген шаралар іске асырылды. Қазақстан өзінің барлық көршілерімен жақсы қарым-қатынастар орнатты. Сыртқы саясаттың негізгі діңгегі көпвекторлық жол, яғни көп бағыттылық. Өткен уақыт ішінде

Қазақстан Республикасын дүние жүзінің 180-нен астам мемлекеті таныды. Қазақстан 120-дан астам елмен дипломатиялық қатынастар орнатты. Шет елдерде 40-тан астам дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ашылды.Ал Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халықаралық және ұлтаралық ұйымдардың ондаған өкілдігі жұмыс істейді. Қазақстан өзінің сыртқы саясатында ең жақын және ірі көрші мемлекеттер - солтүстікте Ресеймен, ал шығыста Қытаймен тығыз қарым-қатынас орнатуға ерекше назар аударып келеді.

Қазақстан мен Ресей арасында 1992 ж.25 мамырдағы Достық,ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа қол қоюдың зор тарихи маңызы бар.Ресей мен Қазақстан арасында ынтымақтастықтың одан әрі дамуына 1998 ж.6-шілдеде Мәскеуде қол қойылған мәңгілік достық пен ынтымақтастық туралы Декларация маңызды рөл атқарады.Оның негізінде екі мемлекет арасындағы қаржылық өзара келіспеушіліктерді реттеу және Байқоңыр космодромын бірлесіп пайдалану мәселелері шешілді.2003 жыл Ресей жылыы ретінде мемлекеттік деңгейде аталып өтті.2004 жылы екі мемлекет арасындағы тауар айналымы 7 млрд.доллорға жетті,мұның өзі 2003 жылғы сондай көрсеткіштен 40% дерлік.

Тәуелсіздік жылдары оңтүстік-шығыстағы үлкен көрші мемлекет – Қытай Халық Республикасымен тату көршілік және достық қатынастар орнатуда едеуір табыстарға қол жетті.1990 ж.Қазақстан мен Қытайдың темір жол арқылы өзара байланысы іске асты,сөйтіп,біздің республика Тынық мұхит жағалауына ең қысқа жолмен шығу мүмкіндігіне ие болды.Екі елдің арасында сауда соңғы жылдары ондаған есе өсті.Қазақстанның сыртқы саясатында АҚШ-пен қарым-қатынасының маңызы өте зор. АҚШ Қазақстан Республикасын тәуелсіз мемілекет ретінде таныған 1991 ж. 25 желтоқсаннан бастап, екі мемлекет арасында елші дәрежесіндегі толыққанды дипломатиялық қатынастар болды.

1.2 Жағдаяттық тапсырма.

Жаңалықтардан: «Жалпы жер бетіндегі адам саны 2050 жылы 11 миллиардқа жетеді екен.Осы орайда логикалық заңды сұрақ туындайды.Біздің Жер ғаламшарымыз осындай шектен тыс салмаққа, шектен тыс қысымға дайын ба? Ал мемлекеттер мен миллиард халқы бар елдер өз тұрғындарын асырауға,қамтамасыз етуге қауқарлы ма?», -деп айтып жатыр.Сіздің көзқарасыңыз...

1.3. Мәтінге байланысты сұрақ құрастырыныз.

1.4. Мәтінге жоспар құрыңыз

1.5. Мәтін бойынша соңғы авзацты орыс тіліне аударыңыз

1.6. «Қазақстан – зайырлы мемлекет» тақырыбына шығарма

Грамматикалық анықтама: 1. Етістік +есімшенің -атың,-етін(дауыссыздан кейін),

-йтын,-йтін (дауыссыздан кейін) және шығар модаль сөзінің тіркесуі + оған жіктік

Жалғауы жалғану арқылы жасалады.

II. Болжау мәнді сөйлемдердің өткен шақта жасалуы

Етістік +-ған-/-ген-, -қан-/-кен + шығар модаль сөзі +жіктік жалғауы.

III. Болжау мәнді сөйлемдердің осы шақта жасалуы

Нақ осы шақтың күрделі түріне + -ған-/-ген-, -қан-/-кен + шығар модаль сөзі +жіктік жалғауы.

2.1. Мәтіннен өткен шақты болжау мәнді сөздерді теріп жазып,түсіндіріңіз.

2.2. Сөйлемдерді салыстырыңыздар.

Ол ертең барар.

Ол ертең баруы мүмкін.

Ол ертең баратын шығар.

2.3. Берілген етістіктерді әр шақты, әр жақты болжалдық мәнде қолданып,сөйлем құрыныздар.

Көмектесу, оқу, дайындалу, зерттеу, қайтару, кеңесу, әкелу, түсіндіру, жасау, көшіріп алу, серуендеу, демалу, жүргізу.

2.4. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

Наверное, я не должен идти?!

Возмо жно, они не закончать письмо сегодня до вечера.

Возможно я не выучу наизусть новые слова.

Может быть, он купит мне тетрадь

Возможно, до 10 мая я не вернусь из командировки.

Может быть они не позвонят.

Возможно у них нет денег.

Может быть вы завтра напишите заявление?

2.4. Отбасы тақырыбы бойынша ойыңызды жазыңыз.

Сұрақтар:

1. Сенің отбасың қандай?

2. Отбасыңда неше адам бар?

3. Сенің әкең кім болып жұмыс істейді?

4. Сенің анаң кім болып жұмыс жасайды?

5. Сенің анаң неше жаста?

6. Сенің әкең неше жаста?

7. Сенің әжең кім?

8. Отбасын тату ма?

9. Сен әкеңе қалай көмектестің?

2.6. Болжау мәнді сөйлемдердің осы шақта, келер шақта және өткен шақта жасалуына мысал келтіріп, сөйлем құрастырыңыз.

2.7. Жағдаяттық тапсырма.

Бидайдың сабағы не үшін төмен салбырап тұратынын білесіз бе? Себебі, оның басында дән бар! Адамдар да білімі артқан сайын кішіпейіл болады.Басында ешнәрсе жоқ адам ғана өзін өзгелерден жоғары санап, жер бетінде дандайсып жүреді!

Сіздің пікіріңіз қандай?

11-апта(26-27 сабақ) Білім және ғылым

Коммуникацияға қатысу, ақпараттарды жинақтау, салыстыру.Шетелде білім алу жайлы пікір алмасу.

Етістік. Дара және күрделі етістік.

Лексикалық минимум:жинақтау, ақпарат, талдау, тәжінбие, мерзім, алмасу, нәтиже

Тәжірбиелік аңықтама

Инновациялар мен жаңа технологиялар дәуірінде шетелде білім алу тәжірбиесі кәзіргі еңбек нарығында бәсекеге қаблеттіліктің аса маңызды шарттарының бірі болып табылады.

«Шетелде білім алу» атты маңызды жобаны қолға алғанда бұл істі бастауға алдымен не түрткі болғанын шешіп алу қажет. Біреу шетелге шет тілін жетілдіру үшін,енді біреу үшін бұл сырт ортада өмірлік тәжірбие алу мүмкіндігі болып табылады.Бүгінде кез келген адам шетелде тағылымдамадан өтіп, қысқа немесе ұзақ мерзімді білім алып, жұмыс істей алады. Ол үшін шет тілі білімі мен ниет болса жеткілікті. Әрине, тілді жақсырақ меңгерген адамның шетелде қалаған ісімен айналыса алуға мүмкіндігі жоғары екені сөзсіз.

1.1. Мәтәнді оқып, өз пікіңізбен бөлісіңіз.

Бұрындары «Шетелде оқып келді» дегенді жиі ести бермейтін едік.Бүгінде шекара асып, білімін жетілдіріп келгендердің қарасы қалың. Алайды тақтың екі ұшы болатындығы секілді бұл мәселенің де оңы мен терісі бар екені айтпаса да түсінікті. Білімсіздің күні ғаріп екенін түйсінген бүгінгі жастарда, ата-аналар да жоғары білім алудың тиімді жолвн іздейді. Бір өкініштісі, кәзіргі уақытта еліміздегі жоғары оқу орындарына білім алғаннан гөрі шет мемлекетте оқыған әлде қайда жеңіл.Бұл ретте мектеп бітіруші түлектердің басты кедергісі – ұлттық бірыңғай тестілеу. Мұны биылғы ҰБТ тапсыруға ниет білдірген оқушылардың санынан-ақ байқауға болады.Статистикалық деректерге жүгінсек, 2016 жылы 120 мың түлек мектеп бітірді.Бірақ соның 87 мыңы ғана

ұлттық бірыңғай тестілеуге қатысуға өтініш білдірген. Ал тестілеуге 84079 мектеп бітіруші қатысты. Айта кетейік, биылғы жылы республика бойынша ҰБТ-ның орташа көрсеткіші 81,2 балды құрап отыр.Өткен жылы бұл көрсеткіш 79,4 балл болатын. Ең жоғарғы 125 баллды биыл 19 түлек жинады. Ал 2015 жылы 5 мектеп түлегі ғана 125 балға қол жеткізген.100-ден жоғары балл жинаған балалар саны – 16565. Тестілеу барысында шекті 50 балды 14252 түлек жинай алмады.ҰБТ-дан жоғарғы балл жинаған түлектер қазір жоғарғы оқу орындарына құжат тапсыруды.Ал бірыңғай тестілеуге қатыспаған 33 мыңға жуық мектеп бітірушінің болашағы не болмақ? Олардың барлығы бірдей жоғарғы білім алудан бас тартты деп айта алмаймыз.Әдетте шетелдегі жоғарғы оқу орындарына білім алуға ниетті жас түлектер ұлттық бірыңғай тестілеуге қатысудан бас тартады.Себебі шетелде білім алу үшін қазақстандық ҰБТ сертификатының еш қажеті жоқ.Биылғы ҰБТ -ға қатыспаған мектеп түлектерінің барлығы бірдей шетелде білім алады дей алмаспыз.Десек те,олардың жартысынан көбі көршілес Қырғыстан,Қытай, Ресей елдерінен бастап, әрісі Ұлыбританиямен АҚШ-тың жоғарғы оқу орындарына құжат тапсыратыны белгілі.Бұл түлектердің еліміздегі оқу орындарына білім алуға талпыныс та жасамағанын ескерсек, жас талапкерлер үшін шетелде білім алған тиімді болып тұрған секілді.Оның үстіне елімізбен шекаралас жатқан кей мемлекеттер жыл сайын қазақстандықтар үшін білім грантын қарастырып отыр. Мәселен, биылғы жылы Ресей Қазақстанның жас талапкерлеріне 300-ге жуық білім грантын бермек. Қазірдің өзінде Ресейдің оқу орындарында білім алып жатқан қазақстандықтар 15мыңға жуық екен. Ресей тарапынан бөлінетін білім гранттары, тілдік кедергінің жоқтығы, оқу ақысының қазақстандыө білім ордаларына қарағанда арзан болуы еліміздегі жас буынның көрші елдің үлкен қалаларына кетуіне жол ашып отыр.

1.2. Тақырыпқа қатысты диалог құрастырыңыз.

1.3. Болашақтағы сұранысқа ие мамандықтар туралы эссе жазыңыз.

1.4. Шетелде білім алу дұрыс па?Пікіріңіз.

1.5. Қазақстандағы «Болашақ» бағдарламасы жайлы не білесіз?

1.6. Жағдаят:

Сіз Астана қаласына іссапармен келдіңіз.Сізге «Бәйтерек» қонақүйіне орналасу

керек.Төмендегі қажетті сөздерді пайдаланып сұхбат алыңыз.

Қажетті сөздер:құжат,кілт,қонақүйге орналасу,бөлме,төлем,таңғы ас,теледидар,ғаламтор қызметі,төсек-орын,қызмет түрлері,жаттығу залы.

Грамматикалық анықтама:Заттың қимылын сипаттайтын сөз табы етістік деп аталады.Қазақ тілінде сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең грамматикалық ептегория.Не істеді? Не істеп жатыр? Не істейді? сұрақтарына жауап береді.Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер дара етістіктер мен күрделі етістіктер деп аталатын екі салаға бөлінеді.

Бір ғана сөзден тұратын негізгі етістік дара етістік деп аталады.Мысалы:ек,жек,оқы,жаз,кел,баста,өолда,арала,сабала,сүйреле,шапқыла,үймеле,кіріс,жуын,айтқыз

Екі не одан да көп сөзден құралып,бір ғана мағынаны білдіріп,бір сұраққа жауап беріп,сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаратын етістіктер күрделі етістіктер деп аталады.Мысалы:Ауылда қосақтағы қойлар маңырап жатыр екен

2.1. Мәтіннен етістіктерді тауып,көшіріп жазыңыз.

2.2. Көп нүстенің орнына керекті етітікті қойып жазыңыз.Етістіктің қай түрі екенің ажыратыңыз.

Құр береке ермекке--------------Таза ауада ойна,

Бос бесікті...------------------------Сыпырғышты тұрғызып...

Тұзды баспа,------------------------Құдыққа түкірме,

Шоқты...-------------------------------Үйге қарай...

2.3. Мәтінде көп нүктенің орнына керекті етістікті қойып жазыңыз.Мәтінге ат қойыңыз.

Қыста адамдар жылы.... Мал қорада.... Адамдар үй маңындағы қарды.... Ол қарды ағаш түбіне .... Балалар шаңғы.... Олар қардан аққала....

Керекті сөздер:киінеді,тұрады,күрейді,үйеді,тебеді,жасайды.

2.5. Дара етістіктерді күрделі етістікке айналдырып жазыңыз.

Еріді,жылыды,оқыды,келді.

2.6. Берілген тыйым сөздерді мұқият оқып,мазмұнын түсіндіріңіз.Етістіктерді тауып,құрамына,категорияларына қарай ажыратыңыздар.

Тыйым сөздер.

1. Ұмытып кетпе, есікті теппе!

2. Пышақпен ойнама.

3. Босағада тұрма, көк шөпті жұлма,

4. Үлкендер сөйлегенде кимелеме

5. Үлкеннің алдын кеспе.

6. Мақалды теппе, малды төкпе.

2.7. Ішінде негізгі, туынды етістіктері бар мақал-мәтел тауып жазыңыз.

Былтырғыдай биыл

Бұзаулады сиыр

Құлындады бие

Боталды түйе

Жұмыртқалап тауық

Қойлар қозы тауып

Ешкілер де лақтады

Ел еңбегі ақталды

27-сабақ

Шетелде білім алу: академиялық ұтқырлық

Маған... етістік+у қажет (керек) тіркесінің 3 жақта түрленіп қолданылуы.

Лексикалық минимум: ұтқырлық, сынақ, жүйе, меңгеру, бәсекелестік, өлшем, зерттеу, даму.

Тәжірбиелік аңықтама

Академиялық ұтқырлық – бұл білім алушылардың немесе оқытушы-зерттеушілердің білім алуға немесе зерттеу жүргізуге байланысты өз ЖОО-да кредиттік жүйеге негізделген білім беру бағдарламасының міндетті қайта сынақтан өту тіртібіне және ережеге сәйкес семестр немесе оқу жылына белгілі академиялық кезеңге өтуі.Академиялық ұтқырлық жеке даму мен еңбекке орналасу мүмкіндігі үшін маңызды және ол жан-жақтылыққа,сыйластыққа тәрбиелейді,өзге мәдениеттерді игеруге мүмкіндік береді.Ол лингвистикалық плюрализм мен жоғары оқу орнының бәсекелестік қабілетін көтеруге ынталандырады.Қазіргі таңда Қазақстанның алдыңғы қатарлы жоғарғы оқу орындарында академиялық ұтқырлықты дамыту тәжірбиесін зерттеу нәтижесі көрсеткендей, бір академиялық кезеңде шетелдік жоғарғы оқу орындарына жылына 20-ға жуық білім алушы жіберіледі. Алайда барлық ЖОО бірдей білім алушы меңгерген кредиттерді шетелдік жоғары оқу орнында қайта тапсыруды жүзеге асыра бермейді.Білім алушыларға әлемнің алдыңғы қатарлы университеттерінде жекелеген пәндер бағдарламаларын меңгеру мүмкіндігін беру үшін,оқытудың өлшемдерін қамтамасыз ету, жетістіктерін салыстыру мақсатымен КАЕЖ – кредиттерді аударудың еуропалық жүйесі типіндегі кредиттерді қайта тапсырудың қазақстандық жүйесі жасалады.

1.1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз

Қазіргі таңда білім алушылардың академиялық ұтқырлығы Tempus, Erasmus Mundus, Erasmus Mundus Partnership және т.б. айырбастау бағдарламалары арқылы қамтамасыз етіледі. Студенттер мен оқытушылардың ұтқырлығына Erasmus бағдарламасына 1987 жылдан бастап 1,9 млн. адам қатысты. Қазіргі таңда бұл бағдарламаға әлемнің 30 елі,

Еуропа университеттерінің 90%, 31 мемлекеттегі 3100-дан астам ЖОО қатысады. Erasmus Mundus бағдарламасы стипендиясының екінші консорциумы аясында 2009-2010 жж. Қазақстанға 20 стипендия тағайындалды (бакалавриат – 9, магистратура – 5, докторантура – 3, докторантурадан кейін – 1, оқытушылық – 2). Tempus IV бағдарламасының 10 жобасына 2008 жылдан бері қазақстандық 15 жоғары оқу орны, 67 студент, магистранттар мен оқытушылар қатысып келеді. Сонымен қатар, ЖОО тарапынан шетелдік университеттермен (Ұлыбритания, Испания, Германия, Чехия, АҚШ, Канада, Ресей және т.б.) 80 меморандум негізінде бірлескен білім беру бағдарламалары жүзеге асырылып отыр. Адами құндылықтары мен академиялық ұтқырлықты дамытуда дарынды жас қазақстандықтарға әлемнің үздік университеттерінде білім алуға мүмкіндік беретін Қазақстан Республикасы Президентінің «Болашақ» бағдарламасы айтарлықтай үлес қосып келеді. Сапалы білім алуға ұмтылушылар саны өсіп келеді. Шетелде 20 мыңнан астам қазақстандық білім алуда. Қазақстан Республикасы Президентінің халықаралық «Болашақ» стипендиясының 3000-дай иегері әлемнің 27 елінде білім алуда.Бұл қазақстандық жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудегі академиялық және мәдени интернационализациялауды нығайтуға,білім беру бағдарламалары мен ғылыми-зерттеу сапаларын жақсартуға әсер етеді.

1.2. Өз мамандығыңыз туралы шағын эссе жазыңыз.

1.3. Кез-келген шетел университетін таңдап, оған қажетті құжаттар, талаптар мен шәкіртақылары жайлы мәлімет жинап көріңіз.

  1.4. Шетелде білім алудың жастарға қандай пайдасы бар?

1.5. Болашақ мамандығыңыз туралы толық ақпарат жинап,әңгімелеңіз.

1.6. Оқу, білім туралы 10 мақал-мәтел жазып,жаттаңыз.

1.7. Шетелде оқу туралы жағдайатты сұрақ-жауап құрастырыңыз.

Грамматикалық анықтама: Жақ, тіл білімінде – сөйлеуші мен өзгелер арасындағы қатынасты білдіретін, зат есім мен етістікке тән грамматикалық категория. Қазақ тілінде жақтық мағына жіктік, тәуелдік, жалаңдау тұлғамен беріледі. 1-жақ – сөйлеуші, айтушы жақ, 2-жақ – тыңдаушы жақ, 3-жақ – бөгде жақ деп аталады. Зат есім 3-жақта жіктеледі, тәуелденеді: 1-жақ: “Мен ұстаз-бын”. 2-жақ: “Сен ұстаз-сың”. “Сіз ұстаз-сыз”. 3-жақ: “Ол ұстаз”. 1-жақ: “Менің үйім”. 2-жақ: “Сенің үй-ің”. “Сіздің үй-іңіз”. 3-жақ: “Оның үй-і”. Бірақ зат есімнің бәрі емес, адамға,оның кәсібіне, бейіміне қатысты зат есімдер ғана жіктеледі. “Мен жақсымын”, “Сен басшысың”, т.б. Етістік те 3 жақта, белгілі бір шақта тұрып жіктеледі. Мысалы, 1-жақ: “Мен айтқан-мын”, “Отыр-мын”. 2-жақ: “Сен айтқан-сың”, “Отыр-сың”, “Сіз айтқан-сыз”, “Сіз отырсыз”. 3-жақ: “Ол айтқан”, “Отыр”.

2.1. Ережеге сүйене отырып, маған... етістік+у қажет (керек) тіркесінің 3 жақта түрленіп қолданылуын жазыңыз.

2.2. Мәтіннен етістіктерді тауып үш жақта жіктеңіз.

2.3. Лексикалық минимумдағы сөздерді қатыстырып сөйлем құраңыз.

2.4. Өзіндік жұмыс. Шетелде білім алу академиялық ұтқырлық

2.7. Қай сөз артық? Қалғандарын бір сөзбен атап жаз.

Ұл, қыз, ана, жұлдыз - ..............................................

Жер, ай, жұлдыз - ..............................................

Сатқындық, адалдық, қайырымдылық - ..............................................

Шырша, қайың, раушан, емен - ..............................................

Терезе, шатыр, есік, аула - ..............................................

12 апта (28-30-сабақ) Өнертабыс және жаңашылдық

Адам, дерек, оқиға жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау.

Белгілі бір өнертабыс жайлы мәлімет талдау, сөздік қорын байыту.

Егер... етістік+са(се)+жіктік жалғауы

Лексикалық минимум: идея, шешім, талпыныс, табыс, қуат, заманауи, тұрақтылық, қалыптасу.

Тәжірбиелік анықтама:

Кез келген елдің экономикасының дамуы үшін ғылым мен техниканы дамыту негіз болып табылады. Шығармашылық идеяларды қолдау нысаны бола тұра, патенттер инновациялар мен өнеркәсіптің дамуын ынталандырады.

Әлем тез өзгереді, өнеркәсіптің дамуы да онымен өзгеріп тұрады. Өнертабыс деген ұғым – бір қол жеткізбейтін және күрделі дүние деген түсінік ескірген. Пайдалы және қарапайым өнертабыстарды жасау күнделікті өмірімізді жақсартады. Олар көбінесе біраз міндеттерді орындау жеңілдетеді, автокөліктер мен кір жуғыш машиналар өмірді жеңілдетеді; микроскоптар ой-өрісті және білімді кеңейтеді; теледидар мен радио өмірді қызығрақ етеді; от сөндіргіштер адамның өмірін сақтап қалады және т.с. Әдеттегідей, көптеген өнертабыстар адамның бір нәрсені оңайлату немесе пайдалануға ыңғайлы етуге деген талпынысы бойынша жасалады. Бүкіл әлемде адамдар бірдей мәселелерді бастан кешеді, олардың шешімін табуға ұмтылады.

1.1. Мәтінді оқыңыз.Түсініктеме беріңіз.

Біз көптеген дүниелер үшін бұрыңғы өнертапқыштарға міндеттеміз,себебі біз олардың шығармашылық нәтижелерін күнделікті пайдаланамыз.Дизельдік қозғауышты неміс инженері Рудольф Дизель жасаған;пастеризациялау процесін француз химигі Луи Пастер;Фаренгейт шкаласын – Пруссия физигі Габриель Фаренгейт;куатты өлшеу бірлігі вольтты – итальяндық өнертапқыш Алессандро Вольта;сэндвичтерді – Граф Сэндвич;джинсіні – Леви Штраус ойлап тапқан және т.с

Сонда да заманауи өнертапқыштар да бұрыңғылардан кем емес.Мүмкін қазіргі өнертабыстардың атаулары оларды жасаған адамдардың аттарымен аталып тарихта сақталмаған шығар.Бірақ қазіргі замаңғы компьютерлер,гаджеттер,электрмобильдер және басқа да өнертабыстар аса назар аударуға және сый-құрметке лайық.Отандық өнертапқыштарымыз да өнертабыстардың әлемдік жинағына өздерінің үлестерін енгізуде.

Мұнай-газ секторында,химия саласында,медицинада,ветеринарияда ғылымды көп қажет ететін өнертабыстармен бірге қарапайым және әлеуметтік маңыздылығы бар өнертабыстар да бар.

Мысалы,өнертапқыш Нұрлан Төреханов жаяу жүрушілерді жолдан өту кезінде қауіптен сақтауды ойлаған,ол жарық беретін сәулелену таяғын ойлап шығарған.

Қазақстандық инновациялық литий-иондық күкірт аккумуляторларды әзірлеушілер

экологиялық және ұзақ уақытқа жарамды батареяларды жасаған,олар сырттан әкелген аналогтарына қарағанда неғұрлым арзан және жұмыста тұрақты.

Семей мен Қызылордада бие сүтінен жасалған құрғақ қымыз шығаруға дайындық жүргізілуде.Бүгінгі таңда құрғақ бие сүтінен қымыз өндірудің бірнеше әдістері патенттелген.Экспресс-бесбармақты тез дайындалатын кеспеге бәсекелес ретінде Астана қаласының тұрғыны ойлап тапқан.

Таразда ғалымдар инновациялық коненттерді ойлап шығарған,олар жай конфеттік массаға тарының талқаның қосуды ойлап тапқан.Қарағанды кондитер фабрикасы тіпті ұлттық дәмі бар конфеттің алғашқы партиясын дайындап оны «Таразские» деп атаған.

Жаңа өнертабыстар мүлде жаңа шешім болуы міндетті түрде емес.Кейбір кездерде құнды өнертабыстар бұрын жасалған өнертабыстардың жетілдірілген нұсқасы болып табылады.Статистикалық бойынша барлық өнертабыстардың 95-98% осылай жасалады. Тек 2-5% - «алғашқы» деп аталатын өнертабыстар, яғни аналогтары мен прототиптері жоқ өнертабыстар.

Деректерді сақтауға арналған сыртқы құрылғыларды жетілдіруді өнертабыстарды осындай жетілдірудің қазіргі замаңға мысалдары ретінде келтіруге болады: дискета – компакт-диск (CD) – флеш карта – жетілдіруге келесі қадам

Қазіргі заманда әлемде одан әрі экономикалық дамуды ынталандыру тұрғысынан үш өлшемді басып шығару, нанотехнологиялар және робототехника саласындағы алдыңғы қатардағы технологиялардың неғұрлым келешегі бар.

2015 жылғы Әлемдегі зияткерлік меншік жағдайы туралы ДЗМҰ баяндамасына сүйінсек,Жапония,АҚШ,Германия,Франция,Ұлыбритания және Корея Республикасы сияқты дамыған елдердің үлесіне үш өлшемді басып шығару,нанотехнологиялар және робототехника саласындағы барлық патенттік төрттен үш немесе одан да көп бөлігі жатады.

Аталған елдердің жоғары өнертапқыштық белсенділігі оларға жоғары технологиялар нарығында көшбасшылық орынды сақтап тұруға мүмкіндік береді.

1.2. Өзіңіз қандай өнер ойлап табар едіңіз?Пікіріңіз

1.3. Өнертабыс дегенді қалай түсінесіз?Ойыңызды жазыңыз.

1.4. Өнертапқыштардың ерекше қасиеттерін атап кетіңіз.

1.5. Мәтінге қатысты диалог құрастырыңыздар.

1.6. Мәтінге қатысты 5 сұрақ құрастырыңыз.

1.7. Жалпы қазіргі жаңа технологияның пайдасы туралы мәлімет жазыңыз.

Грамматикалық анықтама: Етістік – қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең күр-

делілерінің бірі.Оның күрделілігі лексика-семантикалық сипатынан,грамматикалық формалары мен категорияларының көптігінен, синтаксистік қызметінен айқын көрінеді.Етістіктің осындай сан қырларын зерттеуге арналған еңбектер аз жазылмаса да,оның грамматикалық категория ретіндегі барлық ерекшелігі танылып,толық зерттелді деуге бола қоймас.Өйткені етістіктің лексика-семантикалық сипатын,грамматикалық ерекшеліктерін зерттеуде толықтыра түсуді қажет ететін тұстар, сондай-ақ жекеленген мәселелердің төңірегінде ала-құла пікірлер де кездеседі.Кейде етістіктің болымды және болымсыз,сабақты және салт етістік пен етіс түрлері лексика – грамматикалық категориялары,шақ,рай, жақ 1 жіктелуі түрлері грамматикалық деп те аталады. Етістіктің райлары:

1)Ашық рай – іс-қимылдың қай шақта екенін білдіреді. Үш шақтың жасалу жолдары арқылы жасалады.Мысалы: Қой бақты(бағып жүр,бағады,бағар,баққан)

2)Бұйрық рай – іс қимылдың бұйыру,талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.

3)Шартты рай – іс-қимылдың орындалу-орындалмау шартын білдіреді. Жасалу жолы: Етістік +(-са,-се) +жіктік жалғау. Мысалы:

Жекеше:

I жақ Мен бар+са+м, кел+се+м

II жақ Сен бар+са+ң, кел+се+ң

Сіз бар+са+ңыз, кел+се+ңіз(сыпайы түрі)

III жақ Ол бар+са+0, кел+се+0

Көпше

Баз бар+са+қ, келсек

Сендер бар+са+ңдар, кел+се+ңдер

Сіздер бар+са+ңыздар, кел+се+ңіздер

Олар бар+са+0, кел+се+0

5)Қалау рай – қалау, тілекті білдіреді.Жасалу жолдары: Етістік +(-ғы, -гі, -қы, -кі) + тәуелдік жалғау/кел етістігі жалғану арқылы жасалады.

2.1. Көркем әдебиеттерден келтірілген мысалдардың қай райда тұрғанын көрсетіңіздер.

1. Ол мұғалімдердің білім дәрежесін үнемі көтеріп отыруына, өзін-өзі дұрыс ұстай білуіне үлкен талап қояды.2. – Адамды тәрбиелеу үшін алдымен өзіңді тәртіпке сал,

жүріс-тұрысын, сөйлеген сөзің балаға үлгі болсын, мәдениетіңді арттыр, білімінді көтер,сонда ғана жаңа дүниенің жаңа адамың тәрбиелей аласың, - деді. 3. Күннен-күнге күші нығайтып, бір нәрсені істегісі, білгісі, сынағысы келе береді (М.Шолохов). 4. Алдағы көктемде жаңа машинамен жаңа жерге жаңа тұқым сепсек, жарқырап бір көрінсек деймін (Ғ.Мұстафин).

2.2. Дара,күрделі етістіктерді ажыратыңдар.

Өркениетті елдер әдебиеті секілді қазақ халқының ауыз әдебиеті есте жоқ ескі замандардан басталып,өмір белестерінен өткен сайын қалыптасып, даму үстінде жетіліп отырған өнер атаулының бірінші басқышы да, ең биік шыңы да тілі мен сөз өнері «Өнер

алды – қызыл тіл » деп бекерге айтпаса керек. Даналық пен ойшылдық туындаған сөз

өнерінің құдіретін айтып жеткізу қиынның қиыны.Қаптған жаудың бетін бір ауыз сөзбен қайтарады.Ңардың пұлын ердің құнын бір ауыз сөзбен шешеді. Бір ауыз сөз мұхиттарды жалғайды.

2.3. Шартты райды теріп жаз.

Ауыл сыртынан гүрілдеген дыбыс естілді. Далаға жүгіріп шықсам, шарбақтарды

жағалап, трактор келе жатыр. Оның маңайындағы халықты көрсең, кәрі-жақсы демей, сапыры-ласып жүр. Мен де жүгіріп жеттім. Қарасам, үш ұлым да трактор айдаған әкесінің қасында келеді. Түрлеріне қарасаң, жүздерінен нұр төгіледі. Олар ертемен көпірге кеткен болатын.Бақсам, шұнықтар тракторды тоқала кеткен екен.

2.4. Қазақ тіліне аударыңыз.

1. Давайте сходим в кино. 2.Пусть он расскажет о себе. 3. Давай пообедаем в столовый. 4.Пусть ученики сидят в классае и ждут учителя. 5. Прослушайте тексти составьте к нему вопросы. 6. Давй погуляем на улице.

2.5. Өзіңдік жұмыс «Қазақ туындылары»

30-сабақ

Адам, дерек, оқиға жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау,

Жаңа өнертабыс туындылары

онда..... тіркесінің шақ, жақ бойынша түрленіп қолданылуы

Лексикалық минимум: ғылыми, теңдік, тәжірбие, сапа, құндылық,

1.1. Мәтінде оқыңыз. Өз ойыыңызбен бөлісіңіз.

Елімізде енді ғана дамып келе жатқан инновациялық саланың бірі – робототехника. Ал,Жапония, Германия, АҚШ, Корея сынды мемлекеттер аталған сала арқылы тұрмысын жеңілдетіп, барынша пайдаға асыруда Экономиканы ілгерілетудің тиімді жолы - робототехника екенін біздің де еліміз түсініп, соңғы жылдары осы бағытқа ден қойып келеді. Ғылыми жаңалық ашуға ниетті жастарды қолдап, олардың жоғары жетістіктерге жетуі үшін бар жағдай жасалып жатқанын жоққа шығармаймыз. Оған дәлел, кейінгі жылдары робототехниканың жетістіктері жиі айтылып, көңілге медеу боларлық жаңалықтар жарық көре бастады. Сондай талапты жастардың бірі – Есентай Құрманбай. Есентайдың жасы 16-да.IT саласында

8-сыныптан бастап,қызығушылығы оянған.Тіпті сол кезде сайт жасап, алғашқы табысын тапты. Артынан мобильді қосымшаларды да жасап, өзін сынап көрді. Ал, Есентайдың ойлап тапқан гүлге арналған құрылғысы көпшіліктің назарына бірден ілікті.

Ол құрылғы - «Smart Plant» деп аталады. Сіз осы құқрылғы арқылы әлемнің кез келген нүктесінде жүріп, үйініздегі терезенің алдында өсіп тұрған гүлдің жағдайынан хардар бола аласыз. Бұл құрылғы қалай жұмыс істейді? «Smart Plant» құрылғысының көлемі шағын ғана, өзі көп орын алмайды. Оның үстінгі бөлігінде ақпарат беретін дисплейі бар. Ол WI-FI модульден тұрады. Сол арқылы ыдыстағы гүлдің температурасы мен ылғалдылығанан хабар алуға болады.

Сонымен қатар, қуаты біраз уақытқа жетсін десеңіздер, ішіндегі аккумуляторын толтырып отыруды ұмытпаңы. Егер үйіңізде бір ай немесе бір жыл болмасаңыз, «Smart Plant-ті»желіге міндетті түрде қосып кетуіңіз керек. Айтпақшы, құрылғының қасында

тағы бір ыдыс болады. Оған су құйып, «автосуару» жүйесіне қоясыз. Сонда гүл солып бара жатқанда әлгі насос арқылы автосуару қызметі іске қосылады.

Міне, терезеңіздің алдында жайқалған гүлдеріңізді осы сенімді құрылғыға тапсырып, сапарға ойланбастан шыға бересіз. Ал, бағасына келер болсақ, құрастырған бөлшектерді есептегенде 10 мың теңгеге де жетпейді екен. Инновация саласының кез келген бағытынды өзімді сынап көріп, неғұрлым халыққа пайдалы дүниелерді жасағым келеді.

Бастысы, бүгінгі сұхбатымызға өзек болған үй өсетін гүлге арналған құрылғының тұрмыстық жағдайда аса қажетті құрал екеніндігін дәлелдемекпін. «Smart Plant» деп аталатын бұл құрылғы – әлемнің кез келген нүктесінде жүрген сізге терезеңіздің алдында өсіп тұрған гүліңіздің бар жағдайынан хабар беріп, тіпті суаруға да көмектеседі», – дейді жас өнертапқыш Есетай Құрманбай.

1.2. Төмендегі өнертапқыштардың жұмысын қалай бағалар едіңіз. Бұл жаңалықтардың қаншалықты пайдасы немесе зияны бар?

16 жастағы Назира Қыдырбаева Ақтау қаласындағы Назарбаев зияткерлік мектебінің 11-сынып оқушысы. Маңғыстау облысы Шетпе ауылының тумасы бала жастан зерек болды. 8-сыныпта мандайалды білім ошағына қабылданып, мұнда да озаттар қатарында болды. 2017 жылдың басында алғыр қыз жасанды қол техникасы туралы жобаны зерттей бастады. Оқушыны жарымжан жандардың тағдыры көп толғантты. Сөйтіп мүгедек жандарға арналған қол протезін ойлап тауып, ғылыми тұрғыдан тұжырым жасады.

Колин Фурз (Colin Furze) – жас өнертапқыш. Ол әрдайым өзі ойлап тапқан үздік өнертабыстарын әлеуметтік желілер мен видеохостингтерге жариялайды. Жақында Колин ұйқысы қатты,таңертен тұруға қиналатын жандар үшін ерекше құрылғы ойлап тауыпты. Оның High Voltage Ejector Bed құрылғысы ұйықтап жатқан адамға бірінші белгі беріп шырылдайды екен. Ал бес минуттан соң оны төсегінен лақтырып жіберетінге ұқсайды.

Қазақстандық өнертапқыш,Назарбаев Университеттің оқытушысы Нұрлан Мансұров Астана әкімдігіне көктайғақпен күресудің амалын ұсынды. «Бұл дөңгелектері

бар көгал шапқыш тәрізді құрылғы.   Мұзжарғыш машина құрылыс саласына қолданылатын опырғыш бұрғы негізінде  жасалған және адамнан үш есе жылдам жұмыс істейді. Бүгінгі құрылғымның мамандығыма еш қатысы жоқ, өзім биология пәнінен сабақ беремін. Бірақ, дәл осы мәселенің шешімін тапқым келді, себебі, өткен жылы ағам көктайғақта құлап, қолын сындырып алды. Бұл өте өзекті мәселе, қаншама қарттар қыс мезгілінде құлап, ұршық буындарын зақымдап жатыр», - дейді Н. Мансұров.  Оның айтуынша, бұл жаңалық ең алдымен, өмір сапасын жақсартуға бағытталған. Сонымен бірге, қалалық бюджеттің қаражатын үнемдеуге септігін тигізеді.

1.3. «Ғылым және заманауи технологиялар» тақырыбын ашыңыз.

1.4. Жағдаяттық тапсырма.

Ұялы телефонның жаңа маркасы шықты. Сатып алайын десеңіз, өте қымбат әрі оқудың ақысын төлеуіңіз керек. Сіздің әрекетіңіз...

1.5. Өнертапқыштық туралы не айтасыз?

1.6. «Ұялы телефонның пайдасы мен зияны» тақырыбында пікірталас ұйымдастырыңыз.

1.7. «Интернетті қаншалықты пайдаланасыз?» – деген сұраққа досыңызбен диалог құрастырыңыз.

Грамматикалық анықтама: Шақ категориясы ашық райға тән болып табылады. Етістіктің негізгі, басты категорияларының біріне жататын бұл категория тұлғаларының молдығымен және күрделілігімен ерекшеленеді. Әрбір шақ формасы (өткен шак, осы шақ, келер шақ) тарихи тұрғыда тұлғалық әрі семантикалық жағынан қалыптасудың жемісі. Етістіктің жіктік жалғауларын қабылдап, қимылдың қай жақтағы субъектіге тән екенін көрсетуін – етістіктің жіктелуі дейді. Жіктік жалғаудың үш жағы болады: сөйлеуші жақ,тыңдаушы жақ,бөгде жақ.Морфологиялық көрсеткіш ретіндегі жіктік жалғау үш жақтың әр жағында бөлек-бөлек болып түрленіп, сол арқылы, бір жағынан, бір тектес грамматикалық (жіктік) мағына білдіріп, екінші жағынан, әр жақты (жекеше, көпше) әр түрлі грамматикалық формалар арқылы бір-біріне қайшы грамматикалық мағына білдіріп, морфологиялық түрлену жүйесінің жиынтығын құрау арқылы грамматикалық категория болып танылады.

2.1. Ережеге сүйене отырып, «онда…» тіркесінің шақ, жақ бойынша түрленіп қолданылуын көрсетіңіз.

2.2. Мәтіннен керекті сөздерді алып, 3 жақта жіктеңіз.

2.3. Мәтінге сүйене отырып, сөйлемге мысалдар жазыңыз.

2.4. Осы шақ, өткен шақ, келер шаққа 6 мысал жазыңыз.

2.5. Тәуелділік, жіктік жалғауларын пайдаланып, сөйлемдер құрастырыңыз.

2.6. Лексикалық минимумға берілген сөзді қатыстырып, сөйлем құрап, орыс тіліне аударыңыз.

13-апта (31-32 сабақ) Қазақстандағы ғарыш айлағы

Адам, дерек, оқиға жайлы нақты ақпарат беру, нақтылау, хабарлау, сипаттау.

Ғарыш ғарышкерлері жайлы мәліметті талдау, сипаттау.

Болымды етістік. Етістік- (у) -ға, -(у) -ге болады формасынын қолданылуы

Лексикалық минимум: ғалам,ғарыш, батыр, зерттеу, самғау, әскери.

1.1. Мәтінді оқыңыз.

1961 жылы 12 сәуірде Жер шарының алғашқы адамы – Кеңес Одағының ұшқышы Юрий Гагарин ғарышқа аттанды. Ғаламды - бағындырудың ұшқыр да жеңісті ұмтылысы қазақ жерінен бастау алды. Сөйтіп, Юрий Гагарин – әлемнің ең алғашқы ғарышкері, ал Байқоңыр ғарыш айлағы ғарышкерліктің отанына айналды. Елу бес жылдың ішінде адамзат баласының шамамен бес жүз елу шақтысы ғарышта болып қайтты. Олардың ішінде Қазақстанның үш өкілі, өз елінің ұлттық батыр лары, ұшқыш-ғарышкерлер: Тоқтар Әубәкіров, Талғат Мұсабаев пен Айдын Айымбетовтер де бар.

Әр ғарышкердің ғарышты бағындыруының өзіндік жолы бар. Осы атаулы оқиға олардың өмірін ғарышқа ұшқанға «дейін» және «кейін» деп екіге бөлді. Бірақ бастысы, бұл ерекше адамдарды, жалпы барлық ғарышкерлерді біріктіретін бір күш бар – ол орасан зор патриоттық сезім, Жер - Анаға деген сүйіспеншілік, жаһанның - жер кіндігі Байқоңырға, оларды ғарышкер қылған қонақжай қазақ жеріне деген құрмет.Осы үш қазақ ғарышкерінің ғарыштық тағдырының қалып тасуына себепкер болған қамқоршы адам бар. Оны Қазақстан ғарышына жол салушы деп атауға толық құқымыз бар. Т. Әубәкіров, Т. Мұсабаев пен А. Айымбетовтердің ғарыштық талпыныстарын тек қолдап қана қоймай, сонымен бірге олардың өз елінде ғарышқа самғауына жол ашты. Ол – Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев.

Алғашқы боп сапар шеккен қазақ ғарышкері - Кеңес Одағының батыры, КСРО-ның еңбек сіңірген ұшқыш-сынақшысы Тоқтар Әубәкіров еді.Бұл тарихи оқиға 1991жылдың қазаныңда.

Егемендік алған Қазақстанның бірінші ғарышкері Талғат Мұсабаев Н.Ә. Назарбаевтың қамқорлығының арқасында ғарышқа үш рет ұшты. Оның 1994 жылғы шілдедегі алғашқы сапарының алдында, Қазақстан мен Ресей

Президенттерінің бірлескен шешімімен оған Қазақстан Республикасының азаматы,Ресей

Федерациясының әскери қызметшісі деген мәртебе берілді. Бұрынғы одақтас

республикалардың егемендік шеруі кезеңінде бұл арнайы көтерілген мәселе болған.

2015 жылдың қыркүйек айында Қазақстанның үшінші ғарыш-кері Айдын Айымбетов ғарышқа ұшты. Экономикалық дағдарыс қиындықтарына қарамастан, Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев ғарышқа кезекті Қазақстан азаматын ұшыру жөнінде шешім қабылдады.

1.2. Қазақ ғарышкерлері жайлы деректер жинап, нақты ақпарат беріңіз.

1.3. Болашақ араныңыз жайлы әңгімелеңіз.

1.4. Жағдаяттық тапсырма.

Бір жиында үлкен кісінің: «Тоқтар Әубәкіровтей батыр ғарышкер, ел мүддесін ойлайтын азаматтар көп болса, халқымыздың бағы жанады», - деген сөзіне ойланып қалдаңыз. Сіздің пікіріңіз...

1.5. «Менің тандаған мамандығым» тақырыбында шығарма

1.6. Жоғарыдағы мәтінге қатысты 5 сұрақ құрастырыңыз.

1.7. Тағы басқа қандай ғарышкерлерді білесіз?

Грамматикалық анықтама: Істің болғаның, болып жатқанын, не болатынын білдіретін етістіктің түрін болымды етістік дейміз. Мысалы: Мен сабақ оқыдым. Мен сабақ оқып отырмын. Мен сабақ оқымақпын.

2.1. Мәтіннен тірек сөздерді тауып, тақырыпқа қатысты сөйлем құрастырыңыз.Етістік- (у) -ға, -(у) -ге болады формасын қолданыңыз.

Ғарыш айлағы - ғарыштық ұшу аппараттарын құрастыру, дайындау, олардың ұшуын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, инженерлік қондырғылармен және радиотехникалық заттармен жабдықталған кешен, аумақ.[1]

Ғарыш алаңы, космодром — ғарыштық аппараттарды (ҒА) құрастыруға, сынауға және ұшыруға арналған ғимараттар мен техникалық құралдар орналасқан жер. Ғарыш алаңының басты нысандарына: технологиялық позиция, старттық жөне командалық өлшеу кешен-дері жатады. Әр нысан күрделі жабдықтар кешені мен олар орналасқан күрылыстардан тұрады. Ғарыш алаңының жабдыктары арнайы технологиялық және жалпы технологиялық жабдықтарға ажыратылады. Ракета тасыгыш (РТ) пен ғарыштык аппаратты (ҒА) тасымалдауға, күрастыруға, сынауға, үшыру жүйесіне орнатуға, жанар май қүйып, ұшуға дайындайтын және ұшуды басқаратын жабдықтар арнайы технологиялық жабдықтарға жатады. Ал электр энергиясын беретін, жарықтандыру, жылыту, желдету, өрт сөндіру, герметикаландыру, байланыс жүйесі, сумен жабдықтау, лифт, қашықтан автоматты басқару жүйелері жалпы техникалық жабдықтар тобына енеді. Техникалық позиция жалпы техника арнайы технологиялық жабдықтар орналасқан және РТ мен ҒА-ны тасымалдап әкелуге арналған жолы бар алаңнан, оларды қабылдауға, сақтауға, құрастыруға, сынауға арналған кешеннен тұрады. Сонымен қатар құрастыру-сынау корпусы, қосалқы трансформатор стансасы, қызмет үйлері, т.б. болады. Старттық кешен

ҒА-ны старттық алаңға жеткізуге, үшырғыш жүйеге орнату, сынау, жанар май қүю,

үшатын бағытқа бағдарлау және ү шыру процестерін іске асыратын арнайы технологиялық және жалпы техникалық жабдықтар орналасқан кешеннен және алаңнан қүралады.

2.2. Болымды етістіктерді қатыстырып 5 сөйлем құрастырыңыз.

2.3. Болымды етістік пен болымсыз етістіктердің айырмашылықтары туралы түсіндіріп, мысал келтіріңіз.

2.4. Мақалдағы болымды естіктіктердің астын сызып, мағынасын ашыңыз.

1. Тіл – тас жарады,

Тас жармаса да бас жарады.

2. Бұлбұл гүлзарын сүйеді,

Адал адам Отанын сүйеді.

3. Ана сүті бой өсіреді,

Ана тілі ой өсіреді.

2.5.Өзіндік жұмыс. «Байқоңыр- ғарыш айлығы»

32-сабақ.

Байқоңыр – ғарышайлығы туралы коммуникацияға қатысу.

Болымсыз етістік. Етістік- (у)-ға, -(у) -ге болмайды формасының қолданылуы.

1.1. Мәтінді оқыңыз.

Байқоңыр — Қызылорда облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан ғарыш алаңы. Іргесі 1955 жылы қаланған.Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші объектілері мен қызмет ету орындары кең аймаққа орналасқан, олар бір-бірімен автомобиль жолдары және теміржол аркылы байланысқан. Байқоңырдың негізгі объектілеріне: техникалық тұғырлар, старттық кешендер мен ұшу трассасының бойындағы өлшеу бекеттері ( олардың әрқайсысы жалпы техника және арнаулы технология кұрал-жабдықтары бар ірі құрылыстар), ғарыш алаңына әр түрлі жүктерді жеткізетін кірме жолдар, т.б.; көмекші және қызмет көрсету объектілеріне: отын (жанармай) сақтайтын алаң, сұйық оттегі мен азот өндіретін заттар, энергия және сумен қамтамасыз ететін жүйелер, байланыс жүйесі, телевизия, т.б. жатады. Байқоңырда ракета тасығыштың (РТ) әрбір түріне сәйкес бір не бірнеше техникалық тұғырлар және олардың әрқайсысына арналып бір не бірнеше старттық кешендер салынған. Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. 1957 жылы 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. Ол — дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін (ЖЖС) орбитаға шығарды.

1.2. Мәтінге жоспар құрастырыңыз.

1.3. Байқоңыр туралы қосымша мәлімет жинаңыз.

1.4. Байқоңыр қаласы туралы әңгімелеңіз.

1.5. Қазіргі таңда байқоңырдың қаншалықты пайдасы немесе зияны бар?Пікіріңіз.

1.6. Менің арманым тақыбында эссе

Грамматикалық анықтама: Болымсыз етістік — қимыл, іс-әрекеттің болмауын, жүзеге аспауын білдеретін етістік. Қимыл, іс-әрекеттің яғни етістік білдіретін мағынаның жүзеге аспауы, болмауы арнайы грамматикалы амал-тәсілдер арқылы беріледі. Ол етістіктің негізгі, туынды, күрделі түбірлеріне, етіс, күшейтпелі етістік тұлғапарына -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы қосылу арқылы жасалады да, тек етістіктің болымсыздық түрін жасап қоймайды, болымдық мәнге қарама-қайшы болуы, оппозициялық сипаты

және соған сәйкес грамматикалық жүйелі тұлғасы болу арқылы етістіктің болымсыздық категориясын жасайды.

2.1. Төменде берілген сөйлемдердең естістікті тауып,тұлғасына қарай талдаңыз.

Қазіргі кездегі қоғамның дамуы айналадағы қоршаған ортаны пайдаланумен тікелей байланысты, яғни адамзат тіршілігіне қажетінің барлығын табиғаттан алады. Бұл жағынан алғанда табиғат – табиғи қажеттілікті қамтамасыз ететін таңғажайып құбылыс. Ғылым мен техниканың жетілуі, өндірістің қарқындап дамуы, жерасты қазба байлықтарын кеңінен пайдалану, транспорт түрлерінің көбеюі қоршаған ортаны түрлі химиялық қосылыстармен ластауда.Мұндай химиялық қосылыстардың көбінің токсиндік және концерогендік қасиеттері биосфералық тепе-теңдіктің бұзылуына, климаттың өзгеруіне, ауылшаруашылық өнімдер өнімділігінің төмендеуіне және халықтың денсаулығының нашарлауына әсерін тигізеді.

Токсиндік және концерогендік қосылыстар клетка құрамына еніп, ДНК молекуласына әсер етеді, хромосомаларын бұзып, нәтижесінде ағзалардың тіршілік ету қабілеттігін төмендетеді.

Адамзат баласы қазіргі кезде шамамен 70 мыңға жуық химиялық қосылыстарды пайдалануда, осы көрсеткішке жылына 500-1000-ға жуық химиялық қосылыстар қосылып отырады.

Әрине, бұл қосылыстар атмосфералық ауа, топырақ, су, өсімдік арқылы адам ағзасына қайта жинақталып, белгілі бір мөлшерде әсер ететіні белгілі.Табиғи ортаны зиянды заттармен ластайтын орындардың бірі – ғарышқа зымырандар ұшыратын әскери-өндіріс кешендерінің жұмысы.Қорғаныс министрлігінің негізгі экологиялық мәселелер жөніндегі тізімі бойынша табиғаттың ғарыш зымырандарынан ластануы әскери техникалар мен қару-жарақтарды жою және радиоактивті ластанудан кейін үшінші орын алады.Ғарыштық аппараттарды ұшыратын ғарыш айлағының бірі – «Байқоңыр». Бұл ғарыш айлағы орналасқан аймақтың басты экологиялық мәселесі – Арал теңізі деңгейінің төмендеуі және жердің тұзданып құрғақшылыққа айналу процесі. Сондықтан ғарыш айлағының жұмысы қоршаған ортаға қосымша кері әсерін тигізуде.

2.1. Болымсыз етістік жасап, жұрнақтарын сызыңыз.

Тұрдыңыздар, оқыдық, берді, жаттыңдар, сөйлесті, көрдің, тыңдады, еңбек етті, бардыңыздар, жаздыңыз, сендің, көмектестім, аштың, осездік, жеңді, үйрендім, үйреттік, ішті, жедім, аудардыңыздар.

2.2. Берілген болымды етістіктерді болымсыз етістіктерге айналдырып жаз.

Қозғалақта, жалтақта, жүгір, сығала, көшір, мазала, сыбырла, талда.

2.3. Семантикалық картадан етістік түрлерін ажыратыңыз.

Семантикалық карта

	Болымды	Болымсыз
Шөпті баспа
Ойналды
Тауып алды
Жылайды
Шақырмайды
Жібермепті

2.1. Мақал-мәтелдерді оқып, көп нүктенің орнына керекті сөз табын қойыңыз.

1. Оқу – білім бұлағы,

... – өмір шырағы.

2. Өнер көпке де жеткізеді.

Көкке де ..................... .

3. Оқусыз білім жоқ,

... күнің жоқ.

4. Білім қымбат, білу ...

5. Отан ... отқа түс, күймейсің.

6. Егеменнің иілгені – сынғаны.

Ер жігіттің ......... сөйлегені – өлгені.

7. Сен жыламасаң, екен, ... тыңдамасам екен.

8. Күн ... басылар, көктің жүз ашылар.

(мен, қиын, білім, үшін, күркіреп, екі, білімсіз, жеткізеді)

14-апта (33-35 сабақ) Баспасөз

Өзі қолданатын БАҚ құралдары жайлы сипаттау.

Сын есімнің шырайлары

Лексикалық минимум: ақпарат, сарапшы, тұлға, мілімет, қоғам, саяси, бұқаара, құрал, дүниетаным.

Тәжірибелік аңықтама:

Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) — арнайы техникалық құралдардың көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі мәліметтерді ашық жариялауға арналған әлеуметтік мекемелер. Сарапшылар олардың мынадай ерекше белгілерін атап көрсетеді: жариялылық, яғни тұтынушылардың шексіздігі; арнайы техникалық құралдардың, аппаратуралардың болуы; ақпарат таратушының (коммутатор) қабылдаушыға біржақты ықпалы; тұтынушы аудиторияның тұрақсыз әркелкілігі. Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз етудегі БАҚ-тың рөлі зор. Наполеон: «Жауға қарсы жүздеген мың қол әскерден, төрт газеттің ойсырата соққы беру мүмкіндігі зор», — деген. 1840 ж. француз жазушысы О. де Бальзак баспасөзді «төртінші билік» деп атады. Билік институтында БАҚ-тың тура мағынасындағы орны болмағанымен, оның саяси процестегі орнын асыра бағалау мүмкін емес. Қазіргі кезде электронды ақпарат құралдарының пайда болуымен бұл әлеуметтік институт бүгінгі қоғамның, саяси биліктік қатынастардың барлық қырларын түбірімен түрлендіріп жіберді.

1.1. Тәрбие берудегі бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі жайлы

танысып, талдау жасаңыз.

Ақпараттық заманда адамзат бұқаралық ақпарат құралдары (газет-журнал, теледидар, радио және Интернет) арқылы тәрбиеленіп келе жатқаны белгілі. Бұқаралық ақпарат құралдары саяси процестердегі ең ықпалды құрылымдардың бірі және бүгінгі саяси сахнадағы негізгі құрал болып табылады. Сондықтан, баспасөз, радио мен теледидар қазіргі қоғамға ықпал ететін және жанама түрде тәрбиелейтін мықты институт. Бүгінгі ғылыми зерттеулерде бұқаралық ақпарат құралдарының екі негізгі қызметін айқындай аламыз: 1) гуманитарлық (ақпараттандыру, білім беру, ойын-сауықтық); 2) саяси (бұқаралық сана қалыптастыру). Бүгінгі күндегі бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік трансформациялаудағы рөлі өте жоғары. Міне, осы БАҚ бұқараның санасында қазіргі заман адамының өмірі мен қызметінің салтын қалыптастырады. Азаматтардың мінез-құлқы мен дүниетанымын реттейді, саяси ұстанымдарына ықпал етеді. Барлық ақпараттарды беруде адам санасына әсер етудің жасырын қызметін пайдаланады. Бұқара халық манипулятивтік технологиялар ықпалымен өз мүдделеріне қарсы шығу қаупі де

туындауы әбден мүмкін. Бүгінгі күні телекөрермен саяси басқарудың элементі ретінде телевизиялық коммуникацияның бастауы саналады. Бұл демократиялық институттың негізі болып табылатын тікелей халықтық басқарудың технологиялық шыңы. Әлеуметтік жауапкершілікке ие теледидардың әлеуметтік-саяси дамуының аспектілері шын мәнісіндегі саяси мәдениеттің дамуына өз үлесін қосатыны белгілі.

1.2. Өзіңіз қолданатын БАҚ туралы әңгімелеңіз.

1.3. Классикалық баспа түріндегі бұқаралық ақпарат құралдары туралы мәлімет жинаңыз.

1.4. «Қазақстан қоғамының дамуына бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы» эссе

1.5. БАҚ-ң қазіргі таңдағы жай-күйі туралы әңгімелеңіз.

1.6. Жағдаяттық тапсырама.

Бұқаралық ақпараттарда: «Жалпы жер бетіндегі адам саны 2050 жылы 11 миллиардқа жетеді екен. Осы орайда логикалық заңды сұрақ туындайды. Біздің Жер ғаламшарымыз осыншалықты шектен тыс салмаққа, шектен тыс қысымға дайын ба? Ал меилекеттер мен миллиард халқы бар елдер өз тұрғындарын асырауға, қамтамасыз етуге қауқарлы ма?», - деп айтып жатыр. Сіздің көзқарасыңыз ....

Грамматикалық анықтама: Заттың белгілерін бізді қоршаған дүниеде бірде анық, бірде күңгірт, басең, енді бірде бір-бірімен салыстырыла аңғарылып жатады. Заттың түрлі белгілерін арасын анықтап, неғұрлым дәл көрсету мақсатында тілде түрлі қосымшалар қолданылады.

Зат белгілерінің әртүрлілігін, бір-бірінен артық-кемдігін білдіретін сын есім формалары шырай деп аталады. Қазақ тілінде шырайдың төрт түрі бар

Шырайдың түрлері:

1. Заттың жай белгісі, түрін, түсін, сапасын, көлемін, салмағын, аумағын, иісін, дәмін, т.б. көрсететін белгіні жай шырай деп атаймыз. Мысалы, биік, ақылды, жақсы, өнімді.

2. Салыстырмалы шырай – зат белгілерінің артық-кемдігін бір-бірімен салыстыру арқы-лы анықтайтын шырай түрі.

Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары: 1) -ырақ, -ірек, -рақ, -рек: қаттырақ, жақсырақ, басымырақ, қызылырақ т.б.

2) -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу: жасылау, қызылыдау, аласалау, ұзындау т.б.

3) -қыд, -ғыд, -қылт: -ғылт: сарғылт, дымқыл, бозғылтт

4) -шыд: -шіл: қөкшіл, ақшыл т.б.

3. Күшейтпелі шырай – зат белгілербасқа зат белгілерімен салыстырғанда өте артық немесе өте кем екенін анықтайтын шырай түрі.

Күшейтпелі шырай негізгі сын есімге күшейткіш буынды қосу арқылы жасалады:

жан-жасыл, қап-қара, ап-аласа, боп-боз, аппақ т.б.

4. Асырмалы шырай – зат белгілерін басқа заттардан тым көтеріп немесе тым төмендетіп көрсететін шырай түрі: аса әдемі, өте қызыл, ең әдемі, аса биік т.б.

2 .1. Берілген сын есім шырайларын қатыстырып сөйлем құраңыз

Қара – қаралау, қап-қара, өте қара.

Жеңіл – жеңілдеу, жеп - жеңіл, ең жеңіл.

Биік – биіктеу, біп-биік, тым биік.

2.2. Сөздерді шырай түрлеріне бөліп жазыңыз

1. Төзімділеу

2. Ақылды

3. Әп-әдемі

4. Ең тере

5. Ұзақ

6. Ластау

7. Ап-арық

8. Тым жалқау.

2.3.Сөйлемнен шырай түрлерін анықта.

1. Көршілеріміз ақ көңіл, өте қарапайым адамдар.

2. Ол бала әлі жас-жас қой.

3. Менің салып алған киімім сенің киіміңнен қалыңдау, тәуірлеу, қымбатырақ.

4. Әуе тып-тыныш, тап-таза, жібектей жұмсақ.

5. Басқа балаларға қарағанда оның бойы аласалау, мінезі тұйық, өте салмақты, тәртіпті.

2.4. Рәміздерді сын есімдерді пайдалану арқылы сипаттап жазыңыз.

2.5. Мына сын есімдерге қарама-қарсы мәнді сын есім тауып, екеуін де салыстырмалы және күшейтпелі шырайларға қойыңыз.

1.кір,ащы,алыс,көп,биік,ақ,суық,үлкен,жақсы,кең,қисық,ауыр,жалпақ,арық;

2.жаман,жақын,аз,кіші,ыстық,тұщы,тар,аласа,қара,таза,түзу,жіңішке,жеңіл,семіз.

2.6. Берілген күшейтпелі, асырмалы шырайларды тауып, олардың емлесін түсіндіріңздер.

Кіп-кішкентай, ең жақсы, тым әлсіз, өте қызық, қап-қатты, орасан зор, ап-аласа, әп-әдемі, тым биік, өте жинақы, аса ұғымтал, аса ұқыпты, тап-таза, аса белсенді, түп-түзу, оте сезімтал

2.7.Сөйлемдерден асырмалы шырайларды тауып,олардың емлесін түсіндіріңіздер.

Бұл аңызда көне музыкалық аспап - жетпен туралы айтылады, аспап – жақындары өліп, өмір оты өшіп, бастарынан бақ кетіп, күн мен ай тұтылып, дүниесі қара түнекке айналған орасан зор қайғыдан кейін туған. Бұндай тым ауыр қайғы-қасіретке карсы тұрудың жалғыз жолы – көздің жасын төге отырып жеті тіршіліктің символы - жеті ішекті аспап тудыру болды. Қазақ музыкасының ерекше байлығын бір кезде аса көрнекті музыка зерттеушісі Б.Асафьев жоғары бағалаған. Ән, күй, термемен үн қоса жүретін қазақтың музыкасы адам өмірімен, оның тірілігімен оте тығыз байланысты Күй мен әнді нақышына келтіріп орындайтын күйшілер мен әншілердің ауылга келуі өнердің нағыз мерекесі болып табылады.

2.8 Өзіндік жұмыс. «Алғаш қазақ газеттері»

35- сабақ

Қазақ баспасөзі тарихына шолу.

Сын есімнің шырайлары, салыстыру мәнінің берілуі.

1.1. Мәтінді оқып, қазақ баспасөзі тарихына шолу жасаңыз.

Кез келген әдебиет бір күннің төңірегінде өрбитін немесе белгілі бір тарихи кезеңнің оқиғасын баяндайтын тар ұғымды дүние емес. Мәдениеті бай елдердің әдебиеті де қаз тұрып, қалыптасқанша қоғамның дамуы секілді толып жатқан өзгерістерді қорытындылай келіп, алдымен өз халқының, кейін жалпы адамзаттың ортақ игілігіне айналды. Бұл заңды құбылыс. Тамырын тереңнен тартқан тарихымен қоса мәдениеті өркендеген қазақ халқы басында өткерген ұлы оқиғалар мен әлеуметтік жолдарымен ауыз әдебиеті эпостық жырлар, тарихи аңыз әңгімелер арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізді. Алғашкы газет журналдар да басылды. Кейінірек осының барлығы кітап болып жарық көрді. Тарихи-мәдени, әдеби дүниелерін кезінде қағаз бетіне түсіріп отырмаған қазақ халқының тасқа басылып, хатқа түскен ескерткіштерінің ішіндегі революциядан бұрынғы газет-журналдарда басылған нұсқаларының алар орны ерекше. Олардан рухани мұралардың бай көріністерімен қатар туған әдебиетіміздің тарихын жете білуге және оны халық тарихымен біртұтас зерттеумізге де мүмкіндік береді.

Қазақ баспасөзі ХІХ ғасырдың екінші жартысында, яғни Қазақстанның Россияға қосылуының нәтижесінде пайда болды. Оның даму тарихы әлі толық зерттеліп, бір жүйеге келтірілген жок. Бұл саладағы ең алғашкы сөз, бізге белгілі дерек бойынша 1925 жылы

айтылған екен. Осы жылы жазғы тұрым Ташкентте «Акжол» газетінің ұйымдастырумен жалпы казакстандык баспасөз тілшілерінің съезі өткізілген. Съезде Байтасұлы «Қазақ баспасөзінің тарихы туралы» деген такырыпта баяндама жасаған.

С. Сейфуллиннің айтуына қарағанда, ол «Баяндамасында алғашқы революция кезінде шыккан газеттердің қандай болғанын өзінше бұза, шала-пұла айтқан» көрінеді («Тар жол тайғақ кешу» 1960 жыл) Баспасөздің маңызы, атқарар рөлі, ондағы жана леп, бағыт-бағдарлар жайлы сөз жөнінен Рысқұловтың «Баспасөз мәнісі» (1926) атты еңбегіің мәні зор деп есептейміз.

Қазақ баспасөзінің бағыт-бағдарына алғаш баға бергендердің бірі жазушы-академик С. Мұқанов. Ол өзінің 1932 жылғы «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» деген кітабында казак баспасөзіне біраз талдау жасайды. Сол сиякты профессор Қ. Жұмалиев пен профессор Е. Исмайыловтың 1941 жылғы «Қазақ әдебиеті» деген оқу құралында, «Қазақ ССР тарихында», Қ. Бисембиевтің 1961 жылғы «Қазақсанда ХІХ ғасырдың аяқ шенінде және ХХ ғасырдың басында болған саяси-идеялық ағымдар» деген кітабында қазақ баспасам туралы сөз болды. Қазақ баспасөзінің кешегі-бүгінгісін бірыңғай зерттеп, мол мұра қалдырған Х. Беккожиннің есімі ерекше аталуға тиіс. Аталған авторлардың еңбектері кезінде өз міндеттерін атқарады, өз қызметтерін көрсетті.

Революциядан бұрынғы баспасөз бетінде басылған басылған мәліметтерді ғылыми маңыздылығы жағынан архив қазынасы мен бір дәрежеге қоюға болады. Әрине осы газет-журналдарда басылған шығармалардың кез келгенін пайдаланарда оған сын көзімен караған дұрыс. Қазақстан жерінде шыққан газет-журналдардың басым көпшілігі орыс тілінде басылғанымен қазақ тіліндегілер де аз болған жоқ. Солай дегенмен де орыс тіліндегі газет журналдардың көпшілігі реттеліп, библиографиясы жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздер күні бүгінге дейін реттелмеді, олардың толық библиографиялық көрсеткіштері жоқ. Осыдан барып көптеген ғылымдарға, әсіресе шығыс халықтарының әдеби, мәдени мұраларын, тарихын, экономикасын, тілін зерттейтін ғалымдарға осы бай мұра бүтіндей белгісіз болып келді. Ал, бұл газет журналдарға көз жіберіп, сырын ашып, ақтарып көретін болсак, олар революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан, әдебиетінен, мәдениетінен, шаруашылық жайларынан толып жаткан соны деректер бергені даусыз.

1.2. Революция дейінгі алғашқы қазақ басылымдары жайлы ақпарат жинаңыз.

1.3. Мерзімді басылымдардағы әлеуметтік-саяси мәселелер жайлы ойыңыз.

1.4. Мәтінге байланысты сұрақтар құрастырыңыз.

1.5. Мәтінге шағын жоспар құрастырыңыз

1.6. Қандай газет-журналдарды қызығып оқисыз?

Грамматикалық анықтама: Сын есімнің шырайлары - сын есімнің біртектес сапалық сынның бір-бірінен айырмашылығын анықтайтын категориясы. Шырай категориясы әр түрлі сапаны емес, керісінше, ұқсас заттардың біркелкі сындық, сандық сапалық дәрежесін салыстыруға қызмет етеді. Шырай жұрнақтары катыстық сын есімдердің бәріне бірдей жалғана бермейді (түскі мезгіл немесе шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ дегендегі қатыстық сын есімдер шырай категориясын қабылдамайды), олар заттанған сөздерге (баларақ), кейбір модаль сөздерге (көбірек, азырақ), үстеулерге (ілгерірек, өте кейін) жалғанады. Ғылыми еңбектерде шырай түрлері түрліше беріліп жүр: мектеп оқулықтарында 3 (жай, салыстырмалы, күшейтпелі), ал жоғары оқу орны оқулықтарында 4 түрі (асырмалы) беріледі. Бұлайша жіктеу олардың мағыналық реңктеріне байланысты: аппақ пен керемет ақ немесе тым аппақ деп айту оның ерекше аппақтығын білдіру, бір ғана түстің түрлі дәрежесі мен сапасын жеткізу мақсатынан туындаған.

2.1. Мына создерді қазақ тіліне аударып, салыстырмалы шырай жасаныз.

Желтый, зеленый, грязный, ровный, чистый, холодный, теплый, горячий, открытый, длинный, красивый, плохой, веселый, красный, белый, короткий.

2.2. Томендегі сөз тіркестерін орысшаға аударып, қандай мағына білдіретінін

айтыңыз.

Қалың тұман, калың көрпе, калың киім. Қисық ағаш, қисық мінез. Суық күн, суык сөз, суық хабар. Жылы сөз, жылы су, жылы жақ. Ауыр тас, ауыр жұмыс, ауыр сөз, мінезі ауыр

2.3. Үйіңізді сатайын деп жүрсіз, сын есімдерді пайдаланын жазбаша жарнама

беріңіз.

2.4. Сын есімдерді пайдаланып, синоним сөздер қатарын жасаңыз.

2.5. Сын есімнің шырайларын салыстыра отырып сойлем құрыңыз.

2.6. Мақал-мәтелдермен танысып, сын есімдердің қай шырайда тұрғанын анықтаңыздар. Мақал-мәтелдерді жаттап алыңыздар.

Ең ащы да - тіл, ең тәтті де - тіл

Жаксы келін - қызыңдай,

Жақсы күйеу - ұлындай.

Әдепті бала арлы бала,

Әдепсіз бала сорлы балңді оқыңыз.

2.7. Сын есімнің шырайларын ( жәй, салыстырмалы, күшейтпелі, асырмалы) төрт топға бөліп жазыңыздар.

15 апта (36-37 – сабақ) Қазақ тілі және өркениет

Қазақ тілінің және әліпбиі

Жазып үйрену.

ХХ ғасыр аяғынан ХХІ ғасырда Қазақстан республикасы үшін үлкен өзгерістер еңгізіліп жатыр. Әлем қаншалықты дамыса, Қазақстан республикасы көштен қалмай іргелесіп соншалықты дамып келеді. Еліміздің алға қояр мәселелерінің бірден - бірі ол тіл. Осы орайда айтар болса, барлығымызға мәлім латын әрпіне ауысу еді. Латын әрпін қозғаған кезде міндетті түрде Ы. Алтынсариннен кейінгі еңбегі ерекше ағартушы педагог, сөз құдіретін танытқан тамаша ақын қазақ баспа сөз тілінің ұлттық үлгісін көрсеткен талантты публицист, туған халқының рухани дүниесін көтеруге көп күш жұмсаған мәдениет қайраткері, жас совет үкіметіне адал қызмет еткен ірі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсын тұралы сөз болады.

Ұлы ағартушымыз: «Біздің заманымыз– жазу заманы» - деген. «Білім ғылымнан кенже қалған, мал бағып марғау жатқан қазақ халқын сол қаранғылықтан маса болып ызыңдап оятып, алып шығуды күрес жолының мақсаты етіп қояды. Сонымен А. Байтұрсын 1910 жылдардан бастап қазақ жазуымен (графикасымен) айналыса бастайды.

Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы пікірлерін ол

1912 жылдан бастап «Айқап» жұрналы мен «Қазақ» газетінің беттеріне білдіре бастайды.

Қазақ жазуына, тіліне ыңғайлысы ол «Арап» әріптері еді.

А .Байтұрсын араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір талассыз қабылдады, себебі А. Байтұрсыновтын реформасы қазақ тілінің табиғатына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Сонымен қатар оның 1912 жылдардан бастап ұсынған, осы альфабитті негізге алған жаңа жазуы ( ол «Жаңа емле» деп аталады) іс жүзінде қолданыла басталды. 1915 жылдың бір өзінде осы емлемен (жазумен) 15-тей қазақ кітабы басылып шығыпты және бұл жазуды («Жаңа емлені») 1912 жылдардан бастап мұсылман медреселері мен қазақ – орыс мектептері де қолдана бастапты. 1924 жылы Орынборда маусымның 15 – сіндегі мәжілісінде А. Байтұрсын «Әліпби тақырыпты» деген баяндама жасайды. Ол түркі халықтарының қолданып келе жатқан жазуы бар екендігін, оны тастап, басқа графикаға көшу оңай емес деген пікірін осы съезде дәлелдейді.

Әліпби (графика) қандай қасиеттерге ие болу керек деп, қазақ халқы қолданып отырған, икемделіп, өңделген (реформаланған) араб алфавитінің он сипаттарын (қасиеттерін) көрсетеді де, латынға көшкенде, латын алфавитін қолданушы Еуропа халықтары тіліне түркі жұрттарының қатысы жоқ дей келіп, «латын әліпбиін тұтынған (еуропалық) жұрттар орыстың орнында болып, аузына қарап... Онда алуға мағына бар дер едік» деп ойын орнықтыра түседі.

1.2. Мәтінді оқып түсіндіріңіз

1.3. Сұрақтарға жауап беріңіз.

А. Байтұрсынұлы кім?

Қай ғасырда өмір сүрген?

Ол қай жылдан бастап латын алфавитін ұсынды?

Өз пікірін қай газет,журналда жариялай бастады?

1.4. Латын әліпбиін жасаған тұңғыш ұлт ұстазы – А.Байтұрсыновтың пікірлерімен таңысыңыз.

1.5. Әліпбимен танысып, жаттап алыңыз.

1.1. «Қазақ тілі және өркениет» тақырыбында латын әліпбиін пайдалана отырып мәтін құрастырыңыз.

1.2. Қазіргі таңдағы латын әліпбиіне деген жастардың көзқарасы жайлы айта отырып, ситуациялық жағдаят ойластырыңыз.

1.3. Латын әліпбиі.Диктант

2.1. Мәтіңді оқыңыз.

Латын әліпбиі, әлемде кеңінен қолданылады[1][2]. Б.з.б. 7 ғасырда Римде грек және этруск әліпбиінің тармағы ретінде пайда болып, б.з. 1 ғасырында қалыптасты. Жазу оңнан солға немесе солдан оңға қарай (бустрофедон бойынша) жазылып, бағыты әрдайым алмасып отырған. Б.з.б. 4 ғасырдан бастап жазу тек солдан оңға қарай жазылды, алғаш 20 әріп болды. Әліпбиге б.з.б. 230-жылдары G, Y және Z әріптері енген, соңғы екеуі грек тілінен кірген сөздер үшін алынған, ал J, U, W әріптерінің қолданылуы қайта өркендеу дәуіріне жатады. Орта ғасырда Латын әліпбиі Еуропаға тарады, Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Латын сөздерін оқуға негізделген әріп таңбалары қалыптасты. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар созылыңқы және қысқа айтылады, осыған байланысты сөздердің мағынасы өзгереді: līber — тәуелсіз, liber — кітап. Латын әліпбиінде алты монофтонг (жалаң дауысты) — а, е, і, о, u, у, сондай-ақ екі дифтонг (қос дауысты) — аu, еu бар. Үш диграф (қос таңбалы) -- ae, oe, ue бар. Дауысты дыбыстардың санына, орналасу тәртібіне байланысты сөзге екпін түседі, буындар да осы негізде жабық (дауыссызға бітсе) және ашық (дауыстыға немесе дифтонгқа аяқталса) болып бөлінеді.

2.2. «Болашақ – жастардың қолында» тақырыбында латын әріптерімен эссе жазыңыз.

2.3. Мәтінді оқып, мәтінге қатысты сұрақтарға құрастырыңыз.

Биылғы жылдың өзекті бастамаларының бірі – қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуі. Қазақ тілінің жаңа әліпбиі - лингвистер арасында қызу пікірталасқа толы тақырып, себебі, ең алдымен, латын әліпбиі арқылы тіліміздің төл дыбыстарын қалай белгілеуіміз, және ол белгілеулердің тіліміздегі заңдарға барынша сай әрі ыңғайлы болуы - бәрі зор маңызға ие. Латынға көшу себептерінің талқысы бірнеше онжылдықтар қатарынан ел аузында жүргесін, оған көшкендегі келер пайда әрі көшуге деген түрткі жайт — әлдеқашан есті жұрттың назарында. Яғни, біріншіден, саясатпен байланыстырудың керегі жоқ, — таза прагматикалық тұрғыдан шыққан қажеттілік, мақсат — әлемдік экономикадағы қазақ тілінің рөлін нық орнату және қазақ тілінің назарсыз қалып жатқан мәселелерін шешу. Екіншіден, әлеуметтік қиындығы тек қысқа мерзімде сезіліп, ұзақ мерзімде латындандыру әлдеқайда көбірек пайда әкелері аса ықтимал. Үшіншіден, кейбіреулер популистік риторикасымен жұртты қалай сендіруге тырысса да, мемлекеттегі басқа мәселелер латындандырудың көлеңкесінде қалмас, яғни, бұл “Стратегия-2050-де” көрсетілген реформа болғасын, оның басқа даму бағдарламаларынан үстем болмай, керісінше, олармен ілесе жүзеге асыралады.

2.4. Өзіңдік жұмыс. Қазақ тілінің жаңа әліпбиі. Қазақ жазуының тарихы туралы ақпарат жинақтау(презентация)

37-сабак

Қазақ жазуының тарихы туралы ақпаратты жинақтау, талдау.

Латын әліпбиі: жазу емлесі.

Лексикалық минимум: беймәлім, зерттеу, таңба, өңір, тәсіл, ерекшелік, код

1.1. Қазақ жазуының тарихы туралы оқыңыз.

Талас, Енисей, Орхон жазуларының табылуы, окылуы, этногенезі, түркі

халыктарының тарихына, әдебиетіне, мәдениетінеқатысы, графикасы мен грамматикасы, лексикасы, қазіргі түркітілдерімен сабақтастығы туралы еңбектер аз емес. Көнезамандағы ауызша сөйлеу жүйесі беймәлім жазу таңбаларын қазіргі тіл дамуының тұтынушысы бола отырып, аршу, дүдәмалдыбыстық тілге кодтау, код таңбаларының мәнін көрсету, кодтың (әліпбидің) кілтін түзу қаншалықты қиын екенін ескерсек, көнетүркі жазуына "Барған" ғалымдардың еңбегі өлшеусіз екенінкөреміз. Сондықтан көне түркі жазуы туралы қазақ тіл білімінде бірыңғай пікір қалыптастырған Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, Ә.Қайдар, Г.Мұсабаев. Ә Құрышжанов сынды ғалымдардың зерттеулерін жоғары бағалай келе, зерттеушілердің көне түркі 152 жазуының әліпбиін құрастырып, ондағы әріп таңбаларының мәнін, берілу тәсілдерін, дыбыстық заңдылықтары туралы жазған еңбектерін пайдалана отырып, көне түркі жазуындағы дауысты дыбыстардың таңбалану жүйесі мен ішінара дауыссыз дыбыстардың емлесі туралы сөз қозғағымыз келеді. Көне түркі жазулы ескерткіштердің табылу аймағы үлкен: Хакасия, Алтай, Тува, Саян-Алтай, Енисей, Талас, Дмитриевск,

Алта-Бай сайы, Орхон, Қарақорым, Тараз, Павлодар, Есік, Шемонайха, Ертіс, Қырғызстан Қошқар өңірі. Бұл әр аймақтың графикасы өзіндік дыбыстық ерекшелігімен көрінеді дегенді білдіреді. Дегенмен жоғарыдағы ғалымдар енбектеріне сүйене отырып, көне түркі жазуына ортақ графика-орфографиялық ерекшеліктерді тануға мүмкіндік бар деп ойлаймыз.

1.2. Араб графикасына негізделген қазақ жазуы туралы мәлімет ақпаратты жинақтап, талдаңыз.

1.3. Мәтінді оқи отырып өз пікіріңізбен бөлісіңіз.

Қазақ жазуы - қазақ тілінің әріп таңбаларынан тұратын жазу жүйесі. Көне заманнан бері қазақтар әртүрлі жазу жүйесін пайдаланып келген. Олардың алғашқысы қазақпен бірге басқа да түркі халықтарына ортақ болған руна жазуы. Осы жазу үлгісінде Күлтегін, Білге қаған ескерткіштері сияқты көне түркі мұралары сакталған. V-XII ғасырларды. Олардың алғашқысы қазақпен бірге басқа да түркі халықтарына ортақ болған руна жазуы. Осы жазу үлгісінде Күлтегін, Білге қаған ескерткіштері сияқты көне түркі мұралары сакталған. V-XII ғасырларды

қамтитын руна жазуы Орхон, Енисей, Талас өзендері бойынан табылып отыр. Мұның өзі біздің ата-бабаларымыздың өмір сүрген географиялық орындарын көрсетеді. VIII-IX ғасырларда қазақ даласына мұсылман дінінің келуі - араб жазуын ала келді. Араб графикасына негізделген жазу үлгісі 1929 жылға дейін сақталып келді. Яғни осы тұска дейін жазылған еңбектер араб жазуы негізінде хатқа түсті. Оны Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрім сияқты ұлы тұлғалар қолданды. ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынұлы араб жазуын қазақ тілінің заңдылықтарына негізделген әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек» деген тапсырмасы - ұшқыр ой, терең философия, ұтымды саясат негізінде тұжырымдалған міндеттер. Өйткені ғылым мен техника күннен-күнге карыштап дамыған кезеңде ағылшын тілін үйренуге латын тілі бір табан жақын болса, екіншіден, интернет тілін жетік игеруге оң тәсіл болары сөзсіз. Үшіншіден, әрі ең бастысы, қазақ тілін жаңғыртуға даңғыл жол ашады. Бұл да алар асуымыздың, бағындырар белесіміздің, шығар шынымыздың айбынды жетістігіне жетелейтін жеңіс Елбасы меңзеген мерзімде латын әліпбиіне көшу арқылы қазақ тілінің мәртебесі биіктей түсері хақ.

2.1. Мәтіндегі қарамен жазылған сөйлемді көшіріп жазыңыз. Қазақ тілінің мәртебесін биіктетуге сіз қалай атсалысар едіңіз? Нақты жоспар құрыңыз.

2.2. Ұлттық әліпбиді бірегейлендірудің жолдары қандай? Мәлімет жинаңыз.

2.3. «Латын әліпбиіне көшу тіліміздің тол табиғатын сақтау» тақырыбына шығарма жазыңыз.

2.4 Сұрақтаға жауап беріңіз

1) Тәуелсіз Қазақстанның басты міндеттерінің бірі қандай?

2) Қазақстанның білім беру жүйесі нешеге бөлінеді?

3) Еліміздегі жалпы орта білім неше сатылы?

4) Жастар қандай бағдарламалар бойынша шетелдерде білім алып жатыр?

5) Отандық жоғары білім беру жүйесі туралы пікіріңіз қандай?

Қосымша тапсырмалар

№1- тапсырма

1. Тақырыбы: "Маған анықтама керек еді" тұтынушы мен маман арасындағы диалог.

2. Мақсаты: Оқушыларды жағдаяттарда кез келген адаммен диалогка түсе алуға

дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№2- тапсырма

1. Тақырыбы: Театр (жағдаяттар бойынша диалог құрастыру).

2. Мақсаты: Оқушыларды жағдаяттарда кез келген адаммен диалогка түсе алуға

дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№3- тапсырма

1. Тақырыбы: Ақшаны үнемдеу (жағдаяттар бойынша диалог құрастыру).

2. Мақсаты: Оқушыларды жағдаяттарда кез келген адаммен диалогка түсе алуға

дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№4- тапсырма

1. Тақырыбы: Әуежайда, вокзалда (жағдаяттар бойынша диалог құрастыру).

2. Мақсаты: Оқушыларды жағдаяттарда кез келген адаммен диалогка түсе алуға

дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№5- тапсырма

1. Тақырыбы: Менің ең қызықты саяхатым (монолог)

2. Мақсаты: Оқушыларға өздерінің бос уақыттарында жасаған саяхаттары туралы, ата-аналарымен, жақын туысқандарымен, достарымен жасаған алыс-жақын шетелдердегі саяхаттары туралы баяндауға дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№6- тапсырма

1. Тақырыбы: Қазақстан брендтері жайлы презентация (слайд)

2. Мақсаты: Оқушыларға еліміздің брендтері жайлы презентация жасату аркылы, олардың ел экономикасы жайында мағлұматтарын терендету, өздерінің жасаған слайдтары туралы баяндауға дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№7- тапсырма

1. Тақырыбы: Мен Қазақстанның көрнекті жерлерін көргім келеді (Өз қалауларын

айта білу)

2. Мақсаты: Оқушыларға еліміздің шұрайлы жерлері мен тарихи орындарынан сыр

шертетін өңірлері туралы мағлұмат беру, олар туралы ел аузындағы аңыз-әңгімелер,

ақындарымыздың жырлаған жырлары мен жазушыларымыздың шығармаларына аркау болған өлке туралы өз ойларын айта білуге дағдыландыру

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№8- тапсырма

1. Тақырыбы: Мен білетін дәстүрлер (сипаттау)

2. Мақсаты: Оқушыларға қазақ халқының салт-дәстүрлері, сондай-ақ өз ұлттарының осы салтқа қатысты ұстанымы қандай екенін салыстыра баяндауға және салт-дәстүр турасында слайд жасау арқылы жап-жақты ұғындыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№9- тапсырма

1. Тақырыбы:Құттықтаулар.

2. Мақсаты: Студенттерге түрлі жағдаяттарға байланысты құттықтаулар жаза білуге

дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№10- тапсырма

1. Тақырыбы:Еліміздің болашағы.

2. Мақсаты: Оқушыларға елдің келешекте мықты мемлекет болуы үшін не қажет,

және оған әрбір азаматтың қосар үлесі қаншалықты деген сұрақтар төңірегінде өз ойларын айта білуге үйрету.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№11- тапсырма

1. Тақырыбы: Шетелде білім алу: түрлі гранттық бағдарламаларға катысу, тәжірибе

2. Мақсаты: Еліміздің жастарының алыс-жақын шетелдерде білім алуларына жасалып жатқан түрлі бастамаларға студенттердің көзқарасы қандай екенін білу үшін түрлі сауалдар қойып, оларды сөйлету.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№12- тапсырма

1. Тақырыбы: Жас өнертапқыштар (жаңалықтары туралы баяндау)

2. Мақсаты: Оқушыларға еліміздің жас өнертапқыштарының туындылары туралы мағлұмат беру және университетіміздің оқытушылары мен студенттерінің енер туындылары туралы баяндау.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№13- тапсырма

1. Тақырыбы: Қазақ ғарышкерлері жайлы мағлұмат

2. Мақсаты: Оқушыларға еліміздің ғарышкерлері туралы мағлұмат беру, олар жайлы түрлі ақпарат құралдарынан материалдар жинату арқылы олардың танымын арттыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№14- тапсырма

1. Тақырыбы: Алғашқы қазақ газеттері жайлы мағлұмат.

2. Мақсаты: Оқушыларға қазақ газеттері жайлы мағлұмат беру, қазіргі кездегі республикалық, облыстық және аудандық газеттер туралы айта келіп, оларды газет оқуға дағдыландыру.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

№15- тапсырма

1. Тақырыбы: Латын әліпбиі

2. Мақсаты: Латын әлібиі туралы мағлұмат бере отырып, олардың пікірін тыңдау.

3. Оқытудың міндеттері: такырыпқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, олармен әртүрлі тапсырмалар орындату (сөйлем құрастыру, диалогка түсу, мәтін тыңдату, окыту т.б.)

4. Өткізу формасы: жазбаша, ауызша

5. Тақырып бойынша тапсырмалардың орындалу барысы: диалог құру

6. Үлестіру материалы: мәтіндер

7. Әдебиеттер тізімі:

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалык курсы: Оқулық. - Алматы "Раритет" 2009 ж

2. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы) -«Алматы, 2011 ж

3. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган оқулық, -Алматы "Сардар" баспасы, 2009 ж

4. Рамазанова Ш.Ә Қазақ тілі: Оқу құралы. -Алматы: Қазақ университеті, 2017

5. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік

орталығы, - Астана, 2010 ж.

Сөздіктер мен жинақтар:

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы «Драйк-Пресс», 2008.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы: «Аруна», 2002

3. Русско-казахский словарь. Том I/II (А-Я). Алматы «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

1. www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуға арналған мультимедиалық

кешен). Астана, 2010 ж.

2. www.soyle.kz

3. www.kitap.kz

4. www.bilimpaz.kz

5. www.sozdik.kz

Ұсынылатын әдебиеттер

Негіні адебиеттер:

1.Артыкова Т.М. Исакова С.С. Қазақ тілі (жоғары оқу орындарының гуманитарлық, экономикалық және техникалық мамандықтарына арналган оку кұралы). -Алматы,Нур-Принт,2016 ж.

2. Каратаева А. Мұратбекова А. Қазақ тілі (техникалық жоғарғы оку орындарының студенттеріне арналған). - Алматы "Қазығұрт" баспасы, 2013 ж

1. Күзекова 3. Қазақ тілі. Практикалық курсы. Окулық. Алматы "Раритет" 2009 ж

4. Камешева Г. Мұқанова Г. Қазақ тілі. Іскери карым-қатынас үшін Астана, 2004 ж.

5. Тілеубаев С.Б. Қазақ тілі (жаттығулар мен мәтіндер жинағы). -Алматы, 2011 ж

6. Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілі. Тәртіп сақшыларына арналган окулық. -Алматы: "Сардар" баспасы, 2009 ж

7. Рамазанова Ш.Ә. Казақ тілі. Оқу құралы.- Алматы Қазақ университеті, 2017.

5.2. Қосымша эдебиеттер

1.3. Күзекова, А. Каракусова Қазақ тілі: (Жоғарғы оқу орындарының экономика факультеттеріне арналған орташа және жалғастыру топтар үшіг) Алматы: Каржы-каражат, 1997 ж

2.Имамбаева Ғ.Е. Ахметов Е.Б Қазақ тілі практикалык курсының жұмыс дәптері (қазақша-ағылшынша) Алматы "Отан" баспасы, 2018 ж

3. Жалмаханов Ш.Ш., Серімов Е.Е. Оймауытов Ы.О. Алтайбаев С.Қ. Әбуғалиев Қ.Н Ерубаева А. Заңгерлерге арналған қазақ тілі: Оқулық Алматы "Мұрагер" баспа үйі, 2005

4. "Қазақ тілі телесабақтары" оқу-әдістемелік кешенінің жұмыс дәптері Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республиклық үйлестіру-әдістемелік орталығы. Астана, 2010 ж

5. Әлімбек Г. Көркем шығармалар арқылы тіл үйретуге арналған "Қазақ тілі" оқу құралы. Алматы, 2014 ж

6. Тайсюганова Г. Рахмет 3. Қазақ тілі. Қызықты грамматика Алматы "Алматыкітап". 2007 ж

Сөздіктер мен жинақтар

1. Қазақ тілінін түсіндірме сөздігі. Алматы, «Драйк-Пресс», 2008

2. Лексика-грамматикалық сөздік. «Просто о невероятно сложном». Алматы, 2007

3. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік (3000 соз) Алматы, «Аруна», 2002

4. Русско-казахский словарь. Том ІІ (А-Я). Алматы, «Арыс», 2007

Web-сілтемелер

6.www.til.gov.kz (қазақ тілін жеделдетіп оқытуга арналған мультимедиалық кешен)

Астана, 2010 ж

7. www.soyle.kz

8. www.kitap.kz

9. www.bilimpaz.kz

10. www.sozdik.ke