Шымкент қаласы

№46 мектеп-лицейі

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Сарсенбаева Зухра Абдуллаевна

Қазақ тілі сабақтарында жобалық оқыту әдісін қолдану арқылы функционалдық сауаттылықты дамыту

• Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінің басты мақсаты – оқушылардың алған білімін өмірде қолдана алуына, яғни функционалдық сауаттылығына қол жеткізу​.

Мұндай қабілетті дамыту үшін оқытудың мазмұны мен әдістерін жаңарту қажеттілігі туындап отыр. Жобалық оқыту әдісі – оқушыны пәндік біліммен қоса, оны тәжірибеде қолдануға үйрететін, өз бетімен зерттеу жүргізу дағдыларын және сыни ойлау, коммуникация сияқты құзыреттерді қалыптастыруға бағытталған заманауи педагогикалық технология​. Қазақстанда білім мазмұнын жаңарту аясында жобалық оқытуға ерекше мән берілуде: оқу стандарттары мен бағдарламалары барлық пәндерде оқушылардың зерттеу-жоба жұмыстарын жүргізуін көздейді және әрбір оқушыны жобалық қызмет негіздеріне үйрету талабы қойылған​. 2012–2016 жылдарға арналған Ұлттық іс-қимыл жоспарында да сыныптағы дәстүрлі «фронтальды» оқытудан әр оқушының жеке білім траекториясын жүзеге асыруға көшу, ол үшін интерактивті, инновациялық, жобалық-зерттеу технологияларын пайдалану қажеттігі атап көрсетілді​. Яғни, жобалық оқу әдісі функционалдық сауаттылықты қалыптастыру жолдарының бірі ретінде мемлекеттік деңгейде қолдау табуда.

Осы орайда, қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, оны меңгеру ел азаматтарының барлығына қажетті. Алайда, орыс тілінде оқытылатын мектептердегі қазақ тілі пәні көбінесе қиындықтарға тап болып отыр. Оқушылар қазақ тілін теориялық деңгейде меңгергенімен, оны күнделікті қарым-қатынаста қолдану деңгейі төмен. Бұл мәселені шешу үшін, қазақ тілін оқытуда практикалық бағытты күшейту, оқушылардың алған білімін өмірлік жағдайларда қолдануына мүмкіндік беру маңызды. Осы мақсатта жобалық оқыту әдісі тиімді әдістердің бірі ретінде ұсынылады.

Жобалық оқыту – оқушының белсенділігіне, өз бетінше зерттеу жүргізуіне, қазақ тілін қолдану дағдыларын қалыптастыруға бағытталған әдіс. Бұл әдіс функционалдық сауаттылықты дамытуға ықпал етеді, өйткені оқушылар шынайы өмірде кездесетін мәселелерді шешу барысында тілді қолданады.

• Орыс тілінде оқытылатын мектептерде қазақ тілін оқытудың ерекшеліктері

Орыс тілді аудитория үшін қазақ тілін меңгерудің өзіндік қиындықтары бар:

• Қазақ тілі мен орыс тілі грамматикалық құрылымы жағынан айтарлықтай айырмашылыққа ие (жұрнақтар арқылы сөз түрлендіру, сөйлем құрылымы, сөз тәртібі);

• Оқушылардың тілдік ортасы шектеулі, олар қазақ тілін сабақта ғана қолданып, сабақтан тыс уақытта қолдану мүмкіндігі аз болады;

• Оқушылардың сөйлеу дағдылары дамымағандықтан, олар қазақ тілінде сөйлесуге сенімсіздік танытады;

• Тілді жаттанды түрде оқу және өмірлік жағдаяттарда қолдану мүмкіндігінің аздығы;

• Қазақ тіліне деген мотивацияның төмендігі, өйткені көптеген оқушылар тілді болашақта қай салада қолданатынын нақты елестете алмайды.

Бұл қиындықтарды жеңу үшін, қазақ тілі сабағында интерактивті әдістерді, оның ішінде жобалық оқытуды кеңінен қолдану қажет.

• Жобалық оқыту әдісінің теориялық негіздері және педагогикалықтұжырымдамалары

Жобалық оқытудың педагогикалық тұжырымдамасы білім алушыны оқу үдерісінің орталық тұлғасы ретінде қарастырады. Оқушы белгілі бір мәселеге негізделген тапсырманы өзі және топтастырыла шешу барысында жаңа білімді игеріп, қолданады. Зерттеушілер жобалық, проблемалық немесе зерттеушілік оқыту түрлерінің ортақ белгілерін төмендегідей сипаттайды​

• Оқытудың нақты өмірмен байланысты шынайы проблема немесе сұраққа құрылуы;

• Оқушылардың зерттеу жүргізуі немесе шығармашылық өнім жобалауына негізделуі;

• Белгілі бір қорытынды өнімнің (жоба нәтижесінің) пайда болуы;

• Оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі, топтық өзара әрекеттестігі;

• Көп жағдайда ақпараттық технологияларды қолдануы (материал іздеу, байланыс орнату, нәтижені көрсету т.б.).

Осы ерекшеліктеріне сай, жобалық әдіс оқытуды мүмкіндігінше өмірге жақындатуды мақсат етеді. Бұл әдіс конструктивистік оқу теориясына сүйенеді: оқушылар білімді дайын күйде мұғалімнен алмай, оқу жобасын орындау барысында өздері жинақтайды, қорытады және түсінеді. Нәтижесінде білім тереңірек меңгеріліп, берік есте сақталады. Зерттеулер бойынша, жобалық тапсырмалар оқушылардың пәнді меңгеру деңгейін көтеруге және үйренген білімді жаңа жағдайларда қолдана алу қабілетін дамытуға көмектеседі​. Сондай-ақ жобамен жұмыс кезінде оқушылардың ынтасы артып, оқу үдерісіне белсене қатысады – бұл олардың мотивациясын күшейтіп, мәселені шешу, қарым-қатынас жасау дағдыларын дамытатыны анықталған​. Мысалы, Е. С. Полат сияқты ғалымдар жобалық әрекет оқушылардың өзіндік тиімділігіне оң әсер ететінін, нақты айтқанда баланың өзін-өзі бағалауы дұрыс қалыптасып, оқу мазмұнын тереңірек меңгеріп, психологиялық тұрғыда сенімді бола түсетінін атап көрсеткен​. Жобалық оқыту технологиясы қазіргі заманғы құзыреттілік тәсілдің жүзеге асуына тікелей ықпал етеді. Оқушы жобамен жұмыс барысында түрлі ақпарат көздерімен жұмыс істеп, қажет мәліметтерді іздеп табу, талдау, ой қорытуға үйренеді; өз идеясын жоспарлап, оны материалдық не интеллектуалдық өнім түрінде іске асырады; ең соңында жобасын ұжым алдында қорғап, сұрақтарға жауап береді. Осындай цикл арқылы оқушылардың сыни ойлау, шығармашылық, коммуникативтік және ынтымақтастық құзыреттері кешенді түрде дамиды. Мәселен, жобалау әдісі оқушылардың өзін-өзі таныстыру қабілетін (презентация, көпшілік алдында сөйлеу), басқалармен қарым-қатынас орнату дағдыларын дамытып, нәтижесінде оқушының әлеуметтік ортаға бейімделуіне көмектеседі​ Сондықтан көптеген білім беру жүйелерінде әдіс тұлғаны жан-жақты дамытуға қызмет ететін педагогикалық технология ретінде бағаланады.

Жобалық әдістің тағы бір тұжырымдамалық негізі – оқыту процесін барынша жекелеу және саралау. Оқушының қызығушылығы мен қабілетіне қарай жобаның мазмұны мен форматы өзгеруі мүмкін, әркім өз деңгейіне сай рөл алады. Жоба жеке, жұптық немесе топтық түрде орындалуы мүмкін​. Мұндай икемділік дарынды балалардың дарынын ашуға, әлсіз оқушылардың да қабілетін өз қарқынымен көрсетуіне мүмкіндік береді.

• Қазақ тілі мен әдебиеті сабағында қолданылатын жобалар мен мысалдар

Орыс тілінде оқытылатын мектептерде қазақ тілін үйретуде жобалық жұмыстарды тиімді пайдалану үшін олардың мазмұнын тұрмыстық қарым-қатынасқа, қазіргі заман тақырыптарына және оқушылардың қызығушылықтарына бейімдеу қажет.

• «Менің өлкем – менің тілім» жобасы: Оқушылар туған өлкесі (ауыл, қала) туралы қазақ тілінде шағын танымдық журнал немесе блог даярлайды. Бұл жоба аясында олар жергілікті география, тарихи орындар, мәдениет туралы мәліметтерді жинап, сұхбаттар жүргізіп, мәтіндер құрастырады. Нәтижесінде сынып алдында өз журналдарын таныстырып, жергілікті жердің ерекшеліктерін қазақ тілінде жеткізеді. Мұндай жобалар оқушылардың зерттеу, аударма жасау, мәтін жазу, дизайнерлік қабілеттерін ұштастырады әрі туған жерге деген сүйіспеншілігін арттырады.

• «Танымал тұлға тағылымы» жобасы: Сынып оқушылары шағын топтарға бөлініп, белгілі бір қазақ жазушысының немесе ақынының өмірбаяны мен шығармашылығын зерттейді. Әр топ таңдаған тұлғасының өмір кезеңдерін, еңбектерін, әдеби стилін талдап, сол туралы презентация немесе қабырғалық газет әзірлейді. Жоба қорытындысында әр топ өз рефератын сынып алдында қорғап, сұрақтарға жауап береді. Бұл арқылы оқушылар қазақ тілінде ғылыми-танымдық мәтіндермен жұмыс істеп, мәліметті жүйелеу, көпшілікке мазмұндап беру дағдыларын дамытады. Сонымен қатар қазақ әдебиетіне деген қызығушылығы оянып, оқырмандық қабілеті жетіледі.

• «Қалалық навигатор» жобасы: Бұл жоба бойынша оқушылар қазақ тілінде өз қаласы (немесе ауылы) үшін екі тілде (қазақша-орысша немесе қазақша-ағылшынша) туристік жолсілтеме брошюрасын әзірлейді. Олар шаһардың көрікті орындары, көлік бағыттары, қызмет көрсету орындары туралы мәліметті қазақша жинақтап, қажет болған жағдайда басқа тілдерге аударады. Соңында дайын болған жолсілтемені мектеп қонақтарына немесе ата-аналарға ұсынып, кері байланыс алады. Бұл жоба қазақ тілін нақты коммуникативтік мақсатта пайдалануға мүмкіндік береді: оқушылар ресми ақпарат стилін меңгеріп, аударма дағдыларын шыңдайды.

Бұл келтірілген жобалар – тек мысалдар. Қазақ тілі сабағында бұдан өзге де көптеген шығармашылық жобаларды ойлап табуға болады: сынып газетін шығару, драмалық қойылым әзірлеу, шағын фильм түсіру, сауалнама жүргізіп тілдік құбылысты зерттеу, сөздік құрастыру, т.б. Маңыздысы – жоба тақырыбы оқу бағдарламасының мақсаттарына сай және оқушылар үшін қызықты болуы шарт. Жоба орындау барысында мұғалім бағыттаушы рөл атқарады: топтарға кеңес береді, уақытты жоспарлауға көмектеседі, қажет ресурстармен қамтамасыз етеді. Ал негізгі жұмысты оқушылардың өздері атқарады, бір-бірімен тілдеседі, пікір алмасады, қажетті дереккөздерді ақтарып үйренеді. Мұндай белсенді әрекет нәтижесінде тіл сабақтарында жиі байқалатын енжарлық жойылып, оқушылар тілді қарым-қатынас құралы ретінде сезініп, еркін пайдалануға көшеді.

Қорытынды

Қорыта айтқанда, жобалық әдіс – «оқушының іс-әрекет арқылы үйренуі» деген парадигмаға негізделген. Бұл XXI ғасыр мектебінде жетекші рөл атқаратын парадигма болмақ. Олай болса, қазақ тілін оқытуда да жобалық технологиялар мен заманауи инновациялық әдістерді өрістету – уақыт талабы. Ғылыми зерттеулер мен озық тәжірибелер көрсеткендей, дұрыс жоспарланып, тиімді іске асқан жобалық оқу нәтижесі жоғары, өмірге бейім, функционалдық сауаты қалыптасқан шәкірттер тәрбиелеуге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасы Үкіметі. (2012). Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012–2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (№832 Қаулы, 25 маусым 2012)​. – Астана: ҚР Үкіметі.

2. Оналбаева А.Т., Дәулетқұлова Д.Е. (2019). Жаңартылған оқу мазмұнын ендіруде жоба әдісінің рөлі​. – Eurasian Journal of Philology, Science and Education, №2(174) 2019.

3. Аманжолова А.А. (2016). Обучение функциональной грамотности учащихся на уроках казахского языка и литературы​. – VIII Халықаралық ғылыми конференция материалдары «Педагогическое мастерство», Мәскеу, маусым 2016 ж.

4. Баяхметова Қ.С. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында заманауи технологияларды пайдалану​. – Халықаралық педагогикалық онлайн-портал мақаласы.