ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ

Тақырыбы: Қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын қолдану

Құрастырушы:

ТҮСІНІК ХАТ

Бұл әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектептердің 5–11 сыныптарына арналған қазақ тілі сабақтарында ойын технологиясын қолдану жолдарын жан-жақты қарастырады. Құралда ойын технологиясының теориялық-әдістемелік негіздері, психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері және практикалық тұрғыда іске асыру жолдары ұсынылған.Қазақ тілін оқытудағы басты міндеттердің бірі – оқушының тілдік құзыреттілігін қалыптастыру, яғни сөйлеу, жазу, тыңдау, оқу дағдыларын дамыту. Бұл үдерісте ойын технологиясы оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың ойлау қабілетін жетілдіреді, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырады, ұлттық құндылықтарды меңгеруге ықпал етеді.

Әдістемелік құралда әр сыныптың жас ерекшелігіне сай ойын түрлері сараланып берілген:

• 5–6 сыныптарда – сөздік қорды дамытуға, грамматикалық формаларды меңгертуге бағытталған дидактикалық және тілдік ойындар;

• 7–8 сыныптарда – фразеологизм, мақал-мәтелдер, синтаксистік құрылымдар бойынша жаттығуларды ойын арқылы бекіту;

• 9–11 сыныптарда – мәтінмен жұмыс, пікірталас, рөлдік және іскерлік ойындар арқылы шығармашылық ойлау мен функционалдық сауаттылықты дамыту.

Құралда ұсынылған ойындар жүйесі оқыту үдерісінің барлық кезеңінде (қызығушылықты ояту, жаңа білімді меңгерту, бекіту, қорытындылау) қолдануға ыңғайластырылған. Сонымен қатар, мұғалімдерге арналған нақты сабақ үлгілері мен әдістемелік ұсыныстар берілген.Бұл еңбек қазақ тілі пәні мұғалімдеріне, жас мамандарға, әдіскерлерге және педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған. Құрал оқыту тәжірибесінде қолдануға қолайлы, әрі практикалық бағыттылығы жоғары.

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................5

I БӨЛІМ. Ойын технологиясының теориялық негіздері..............................7

1.1. Ойын – педагогикалық категория ретінде................................................7

1.2. Ойын технологиясының тарихи қалыптасуы және ғылыми негіздері...................................................................................................................9

1.3. Ойынның оқытудағы психологиялық-педагогикалық мәні.........................................................................................................................11

1.4. Қазақ тілін оқытудағы ойынның әдістемелік маңызы.........................14

1.5 Ойын түрлерінің жіктелуі............................................................................16

II БӨЛІМ. Қазақ тілі сабақтарында ойын технологиясын қолдану әдістемесі...............................................................................................................18

2.1. Сабақ құрылымындағы ойын кезеңдері.................................................18

2.2. Мұғалімнің ұйымдастырушылық қызметі.............................................20

2.3. Ойын қолданудың тиімділік шарттары...................................................22

2.4. Бағалау және кері байланыс жүйесі..........................................................24

III БӨЛІМ. 5–11 сыныптарда ойын технологиясын қолданудың практикалық жүйесі...........................................................................................26

3.1. 5-сынып: Ойын арқылы тілдің дыбыстық жүйесін меңгерту.............26

3.2. 6-сынып: Сөз таптары мен грамматиканы ойын арқылы меңгерту.................................................................................................................28

3.3. 7-сынып: Синтаксис пен тұрақты тіркестерді ойын арқылы бекіту......................................................................................................................31

3.4. 8-сынып: Лексика мен фразеологияны ойын арқылы меңгерту.................................................................................................................33

3.5. 9-сынып: Мәтінмен жұмыс және пікірталас ойындары.......................35

3.6. 10-сынып: Қазақ әдеби стилі және кәсіби тіл.........................................37

3.7. 11-сынып: Шығармашылық пен шешендікке жетелейтін ойындар.................................................................................................................39

IV БӨЛІМ. Тәжірибелік материалдар.............................................................41

4.1. 5-сынып: "Жаңылтпаш жарысы" сабағының үлгісі............................41

4.2. 7-сынып: "Мақал-мәтел жалғастыр" ойынының қолданылуы..........................................................................................................43

4.3. 9-сынып: "Журналист" ойыны арқылы мәтін құрастыру сабағы....................................................................................................................46

4.4. 11-сынып: "Пікірсайыс алаңы" сабағы..................................................48

V БӨЛІМ. Ойын технологиясының нәтижелері мен тиімділігі.................51

5.1. Оқушы құзыреттілігін қалыптастырудағы ойынның рөлі.................51

5.2. Функционалдық сауаттылыққа жетелеудегі маңызы..........................53

5.3. Шығармашылық және тілдік дамуға ықпалы.......................................54

5.4. Ұлттық құндылықтарды дәріптеу мүмкіндіктері.................................56

Қорытынды..........................................................................................................57

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................60

Кіріспе

Қазіргі таңда әлемдік білім беру жүйесі түбегейлі өзгерістерді бастан кешіруде. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру мазмұны да жаңартылған бағдарламалар арқылы оқушыны тұлғалық тұрғыдан дамытуды, оның функционалдық сауаттылығын арттыруды, шығармашылық әлеуетін жетілдіруді басты мақсат етіп отыр. Бұл тұрғыда қазақ тілін оқыту әдістемесі де жаңа талаптарға сай жаңғырып, заманауи технологиялармен толықтырылуда.Білім беру тәжірибесі көрсеткендей, дәстүрлі түсіндірмелі әдістер оқушының тіл үйренудегі белсенділігін әрдайым қамтамасыз ете бермейді. Көп жағдайда грамматикалық ережелерді жаттап алу оқушының практикалық сөйлеу дағдыларын дамытпайды, керісінше қызығушылығын төмендетуі мүмкін. Сондықтан да мұғалімнің басты міндеттерінің бірі – сабақты түрлендіріп өткізу, оқушыны белсенді әрекетке тарту, алған білімін өмірде қолдана білуге жағдай жасау. Осы міндеттерді жүзеге асырудың тиімді жолдарының бірі – ойын технологиясын қолдану.Ойын – оқушының табиғи әрекеті, ол танымдық қызығушылықты дамытудың қуатты құралы. Қазақ халқының ұлттық дәстүрінде де ойын әрқашан тәрбиелік, танымдық сипатқа ие болып келген. «Ойынсыз, күлкісіз бала – қанатсыз құспен тең» деген халық даналығы ойынның бала өміріндегі рөлін айқындайды. Демек, ойын тек уақыт өткізу құралы емес, ол – оқытудың пәрменді әдісі, тұлғаны жан-жақты дамытудың тәсілі.Ойын технологиясын қазақ тілі сабақтарында қолданудың маңызы бірнеше қырынан байқалады:

• танымдық тұрғыдан – оқушының логикалық ойлауын, есте сақтау қабілетін, назарын шоғырландыруын дамытады;

• психологиялық тұрғыдан – сенімділік қалыптастырады, эмоциялық көңіл-күйді көтереді, оқушыны еркін қарым-қатынасқа жетелейді;

• әдістемелік тұрғыдан – жаңа білімді меңгеруді жеңілдетеді, күрделі грамматикалық құбылыстарды қызықты етіп түсіндіруге мүмкіндік береді;

• тәрбиелік тұрғыдан – ұжымдық мәдениетті, өзара сыйластықты, ұлттық құндылықтарға құрметті қалыптастырады.

Қазақ тілін оқытудағы ойын технологиясы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес әртүрлі сипатта қолданылады.Бастауыш және орта буында (5–7 сыныптар) ойындар негізінен сөздік қорды молайтуға, грамматикалық формаларды дұрыс қолдануға, дыбыстық мәдениетті дамытуға бағытталады.Орта буынның жоғары сыныптарында (8–9 сыныптар) ойын элементтері күрделі синтаксистік құрылымдарды, фразеологизмдерді меңгертуде, мәтін құрастыру дағдыларын дамытуда маңызды орын алады.Жоғары сыныптарда (10–11 сыныптар) рөлдік, іскерлік, пікірталас ойындары арқылы оқушылардың шешендік қабілеті шыңдалады, функционалдық сауаттылығы артып, өмірлік жағдайларда тілдік құралдарды орынды қолдана білу дағдылары қалыптасады.

Бұл әдістемелік құралда ойын технологиясының теориялық негіздері қарастырылып, қазақ тілі пәніндегі сабақтарда қолдану әдістемесі жан-жақты талданады. Сонымен қатар, 5–11 сыныптарға арналған практикалық ойын үлгілері мен сабақ жоспарлары ұсынылады.

Мақсаты: Қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын тиімді пайдалану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру, сөйлеу дағдыларын жетілдіру, функционалдық сауаттылығын дамыту және ұлттық құндылықтарға негізделген тілдік құзыреттілігін қалыптастыру.

Міндеттері:

1. Ойын технологиясының теориялық-педагогикалық негіздерін айқындау.

2. Қазақ тілі сабақтарында қолдануға болатын ойын түрлерін жүйелеу.

3. 5–11 сыныптарға арналған ойын үлгілерін және сабақ жоспарларын ұсыну.

4. Ойын арқылы грамматикалық, лексикалық және стилистикалық білімді меңгертудің тиімді әдістерін көрсету.

5. Мұғалімдерге сабақ процесінде ойын технологиясын шығармашылық тұрғыда пайдалануға әдістемелік нұсқаулар беру.

6. Ойын технологиясының оқушының танымдық қызығушылығын арттырудағы, шығармашылық қабілетін дамытудағы рөлін дәлелдеу.

Күтілетін нәтижелер:

Әдістемелік құралды қолдану нәтижесінде:

• Оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығы артады;

• Сөздік қоры молайып, сөйлеу мәдениеті қалыптасады;

• Грамматикалық білімдерін тәжірибеде қолдану дағдылары дамиды;

• Оқушылардың функционалдық сауаттылығы күшейеді;

• Ұжымдық жұмыс дағдылары, пікірталас мәдениеті қалыптасады;

• Мұғалімдер сабақ үдерісін түрлендіріп, оқушылардың белсенді қатысуына жағдай жасайды.

Жаңашылдық деңгейі:

• Қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын 5–11 сыныптарға жүйелі түрде бейімдеп ұсынуы;

• Әр сынып деңгейіне сәйкес ойын түрлерін саралап көрсетуі;

• Ұлттық ойын элементтерін қазіргі заманауи әдістемемен ұштастыруы;

• Практикалық сабақ үлгілерінің берілуі;

• Мұғалімдерге арналған нақты әдістемелік нұсқаулар мен тәжірибелік тапсырмалар жүйесін қамтуы.

Қолданылу аясы:

• Жалпы білім беретін мектептердің 5–11 сыныптарына арналған қазақ тілі сабақтарында;

• Қазақ тілі пәні мұғалімдерінің әдістемелік шеберлігін жетілдіру курстарында;

• Педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттері мен жас мамандарға оқу-әдістемелік көмекші құрал ретінде;

• Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған қосымша сабақтарда, үйірмелерде.

Бұл еңбек қазақ тілі пәні мұғалімдеріне, әдіскерлерге, жас мамандарға және педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған. Құрал оқу процесінде тиімді қолдануға, сабақты түрлендіруге және оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыруға көмектеседі.

I БӨЛІМ. Ойын технологиясының теориялық негіздері

1.1. Ойын – педагогикалық категория ретінде

Ойын – адамзат мәдениетінің ең көне құбылыстарының бірі. Ол тек көңіл көтеру, уақыт өткізу құралы ғана емес, тұлғаның қалыптасуы мен дамуының маңызды педагогикалық категориясы болып табылады. Ежелгі дәуірден бастап ойын адамның күнделікті өмірімен біте қайнасып, оның еңбегі мен тұрмысының, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрінің құрамдас бөлігіне айналған. Педагогикалық тұрғыдан қарағанда, ойын – баланың жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін әрі білімді игерудің табиғи жолы болып есептеледі.Педагогика ғылымында ойынға әртүрлі анықтамалар берілген. К.Д. Ушинский «Ойын – балалар үшін шын мәніндегі тәрбие құралы» деп қарастырса, А.С. Макаренко ойынның бала өміріндегі рөлін ерекше атап өткен. Ол ойынды «баланың рухани дамуы мен шығармашылық қабілетінің негізі» деп бағалады. Қазақтың көрнекті ағартушысы Ж. Аймауытов та ойынның бала дамуына тигізетін ықпалына назар аударып, «Ойын – баланың алдынан өмір есігін ашатын, оның шығармашылық қабілеттерін оятатын әрекет» деген тұжырым жасаған. Бұл пікірлердің барлығы ойынның педагогикалық категория ретіндегі мәнін айқындайды.Ойын – баланың табиғи әрекеті. Ол арқылы бала қоршаған ортамен танысады, ересектердің іс-әрекетін үлгі етеді, әлеуметтік қарым-қатынастарды меңгереді. Демек, ойын – тұлғаның әлеуметтену құралы. Психологиялық тұрғыдан ойын барысында баланың ойлау, қиялдау, есте сақтау, зейін қою, сөйлеу дағдылары дамиды. Ал педагогикалық тұрғыдан ойын – оқыту мен тәрбиелеудің пәрменді тәсілі, білімді меңгертудің, дағды қалыптастырудың тиімді әдісі.

Қазақ халқының мәдени мұрасында ойынның тәрбиелік мәні ерекше орын алады. «Ойында озған – өмірде де озады» деген халық даналығы ойынның тек қана ермек емес, өмірге бейімделудің бір түрі екенін айғақтайды. Ұлттық ойындар баланы ептілікке, батылдыққа, шапшаңдыққа, тапқырлыққа тәрбиелейді. Сонымен қатар, тілдік құндылықтарды, шешендік өнерді меңгертуге де зор үлес қосады. Мысалы, «Сақина салу», «Ақсүйек», «Тоғызқұмалақ» сияқты дәстүрлі ойындарда ұлттық дүниетаным, халықтық педагогиканың элементтері жинақталған. Бұл ойындар білім мен тәрбие беруде әдістемелік материал ретінде тиімді қолданылады.

Қазіргі педагогика ғылымы ойынға тек қосымша құрал ретінде емес, оқыту технологиясы ретінде қарайды. Яғни ойын оқу үдерісінің ажырамас бөлігі, білімді меңгертудің белсенді формасы. Бұл жерде ойын белгілі бір дидактикалық мақсатты жүзеге асырады:

• Оқушының қызығушылығын арттырады;

• Тілдік материалды меңгеруді жеңілдетеді;

• Оқу үдерісін түрлендіріп, эмоционалдық реңк береді;

• Баланың өздігінен ойлау, талдау, салыстыру қабілеттерін дамытады;

• Ұжымдық жұмыс дағдыларын қалыптастырады.

Ойынның педагогикалық мәнін ашуда оның құрылымдық элементтерін айқындау маңызды. Әдетте кез келген ойында мақсат, ереже, әрекет, нәтиже болады. Мақсат – білімді меңгерту немесе дағды қалыптастыру болса, ереже – ойынның шарттарын орындау, әрекет – баланың белсенді іс-қимылы, ал нәтиже – білімнің, дағдының, эмоциялық әсердің қалыптасуы. Мұғалім үшін маңыздысы – осы элементтерді дұрыс ұйымдастырып, ойынның оқу мақсатына сай болуын қамтамасыз ету.

Білім беру тәжірибесінде ойын оқушылардың ішкі уәжін оятады. Егер дәстүрлі оқытуда оқушы сыртқы бақылауға көбірек тәуелді болса, ойын арқылы олар өздігінен әрекет жасауға, ой қорытуға ұмтылады. Бұл жағдай В.Выготскийдің «жақын даму аймағы» теориясымен де үйлеседі: ойын барысында бала өзінің шынайы мүмкіндігінен жоғары деңгейде әрекет ете алады. Осылайша, ойын оқушының шығармашылық белсенділігін арттырып, тұлғалық дамуына ықпал етеді.

Сонымен, ойын педагогикалық категория ретінде:

1. Тәрбиелік мәнге ие – адамгершілік, эстетикалық, патриоттық құндылықтарды қалыптастырады;

2. Оқытушылық қызмет атқарады – жаңа білімді меңгертеді, практикалық дағдыны қалыптастырады;

3. Дамытушылық рөл атқарады – танымдық қабілеттерді, логикалық ойлауды, тілдік қарым-қатынасты жетілдіреді;

4. Әлеуметтендірушілік қызмет атқарады – оқушыларды қарым-қатынас мәдениетіне, бірлесіп әрекет етуге үйретеді.

Осы тұрғыдан алғанда, қазақ тілін оқытуда ойынның рөлі ерекше. Ол тілді үйренуді қызықты, тартымды етеді, әрі оқушының ішкі әлеуетін толық ашуға мүмкіндік береді. Сондықтан ойын – педагогикалық категория ретінде мектеп тәжірибесінде кеңінен қолданылуы тиіс, әрі мұғалімнің кәсіби шеберлігін айқындайтын маңызды әдістемелік құрал болып саналады.

1.2. Ойын технологиясының тарихи қалыптасуы және ғылыми негіздері

Ойын – адамзат тарихымен бірге жасасып келе жатқан көне мәдени құбылыс. Адамның табиғи әрекетінің бір формасы ретінде ол қоғамның даму кезеңдеріне сай өзгеріп, түрленіп отырған. Педагогикалық технология ретінде ойынның қалыптасу тарихын шартты түрде бірнеше кезеңге бөліп қарастыруға болады: халықтық дәстүрлік кезең, ғылыми-педагогикалық негізделу кезеңі және заманауи инновациялық кезең.

1. Халықтық дәстүрлік кезең

Ежелгі дәуірлерден бастап ойын адам өмірінің маңызды бөлігі болған. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінде ұлттық ойындардың алатын орны ерекше. «Асық ату», «Тоғызқұмалақ», «Көкпар», «Бәйге», «Сақина салу», «Алтыбақан» сияқты ойындар тек қана көңіл көтеру құралы емес, халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, дүниетанымы мен тәрбиелік тәжірибесін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін құрал қызметін атқарды.

Ұлттық ойындарда жас ұрпақтың денсаулығын нығайту, ойлау қабілетін дамыту, тілдік қарым-қатынасын жетілдіру, тапқырлыққа, батылдыққа тәрбиелеу міндеттері көрініс тапты. Мысалы, «Жұмбақ айту», «Айтыс», «Қыз қуу» сияқты ойындар арқылы баланың шешендік өнерге, тіл байлығына, жылдам ойлап, ұтымды жауап қайтаруға бейімділігі дамыды. Бұл дәстүрлік кезеңде ойын – халықтық педагогиканың басты әдіс-тәсілдерінің бірі болды.

2. Ғылыми-педагогикалық негізделу кезеңі

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында ойынға ғылыми-педагогикалық тұрғыдан мән беріле бастады. Еуропалық педагогтар мен психологтар ойынның бала дамуына ықпалын зерттеп, ғылыми тұжырымдар жасады.

• Ф. Фребель (XIX ғ.) – балабақша негізін қалаушы ретінде ойынның тәрбиелік мәнін алғаш ғылыми тұрғыда дәлелдеп, ойыншықтарды білім беру құралы ретінде қарастырды.

• Ж.Ж. Руссо баланың еркін дамуына назар аударып, ойын – табиғи дамудың негізгі құралы деп есептеді.

• К.Д. Ушинский «Баланың өмірін ойынсыз елестету мүмкін емес» деп, ойынды оқыту процесінің табиғи бөлігі ретінде қарастырды.

• А.С. Макаренко ойынның ұжымдық тәрбиедегі орнын ерекше атап көрсетіп, оны баланың мінез-құлқын қалыптастыру құралы ретінде бағалады.

• Л.С. Выготский ойынның психологиялық негізін ашып, «Ойын – баланың жақын даму аймағын кеңейтетін жетекші әрекет» деп тұжырымдады. Оның пікірінше, ойын барысында бала өзінің мүмкіндігінен жоғары деңгейде әрекет етеді.

• Ж. Пиаже ойын арқылы баланың когнитивтік даму кезеңдерін жіктеп көрсетті.

Қазақ ағартушылары да ойынның тәрбиелік мәнін жоғары бағалаған. Ы. Алтынсарин халық ойындарын оқу-тәрбие ісінде пайдаланудың маңыздылығын атап көрсетсе, Абай Құнанбаев баланың ой-өрісі мен қиялын дамытуда ойынның рөлін айқындады. Ж. Аймауытов пен М. Жұмабаев та ойынның психологиялық, тәрбиелік ықпалын өз еңбектерінде арнайы қарастырған.Осы кезеңнен бастап ойын педагогикалық категория ғана емес, ғылыми зерттеу объектісіне айналды.

3. Заманауи инновациялық кезең

XX ғасырдың екінші жартысынан бастап ойын технологиясы педагогикалық инновация ретінде қарастырылды. Әсіресе, білім берудің жаңа парадигмасы – тұлғаға бағытталған оқыту идеясы дамыған кезеңде ойын әдістерінің маңызы артты.Қазіргі уақытта педагогикалық ғылымда «дидактикалық ойындар», «рөлдік ойындар», «іскерлік ойындар», «интерактивті ойындар» сияқты түрлер кеңінен қолданылады. Бұл ойындар оқыту процесінде нақты педагогикалық мақсаттарды жүзеге асырады: білімді бекіту, тілдік қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, коммуникативтік құзыреттілікті дамыту, шығармашылық ойлауға баулу.XXI ғасырдағы білім беруде ойын ақпараттық-коммуникациялық технологиялармен ұштасып, жаңа сипатқа ие болды. Компьютерлік ойындар, онлайн-викториналар, виртуалды рөлдік ойындар оқытуда жиі қолданыла бастады. Мұндай заманауи ойын түрлері оқушылардың қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың функционалдық сауаттылығын, сын тұрғысынан ойлауын дамытуға мүмкіндік береді.

Ғылыми негіздері

Ойын технологиясының ғылыми негіздері бірнеше ғылым саласының тоғысында қалыптасқан:

• Педагогика – ойынды білім беру, тәрбиелеу құралы ретінде қарастырады;

• Психология – ойынды баланың жетекші әрекеті, тұлғалық дамудың факторы ретінде зерттейді;

• Әлеуметтану – ойынды әлеуметтену процесінің маңызды элементі деп қарастырады;

• Филология – ойынды тілдік қарым-қатынасты дамытудағы тиімді әдіс ретінде бағалайды.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінде ойын технологиясы оқушылардың тілдік құзыреттілігін қалыптастырудың пәрменді құралы ретінде қарастырылады. Ол оқушылардың сөздік қорын байытып, сөйлеу мәдениетін жетілдіреді, ұлттық дүниетанымды танытады.Ойын технологиясының тарихи қалыптасуы халықтық педагогикадан бастау алып, ғылыми тұрғыда дамып, қазіргі заманғы инновациялық деңгейге көтерілді. Ғылыми негіздері әртүрлі ғылым салаларымен сабақтасып, кешенді түрде қарастырылады. Бүгінгі таңда ойын технологиясы – білім берудің тиімді әдістерінің бірі, оқушылардың тұлғалық дамуын қамтамасыз ететін пәрменді құрал.

1.3. Ойынның оқытудағы психологиялық-педагогикалық мәні

Ойын – оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес дамуын қамтамасыз ететін, олардың ішкі әлеуетін ашуға мүмкіндік беретін ерекше феномен. Ол – әрі педагогикалық құрал, әрі психологиялық құбылыс. Ойын барысында бала өз тәжірибесін байытып, білімді саналы меңгереді, тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады, әлеуметтік ортаға бейімделеді. Сондықтан да педагогика мен психология ғылымдарында ойынның мәні әрқашан зерттеу нысаны болып келеді.

Ойынның психологиялық мәні

Ойын – баланың жетекші әрекеті екендігін алғаш дәлелдеген ғалымдар қатарында Л.С. Выготский, Ж. Пиаже, Д.Б. Эльконин бар. Психология ғылымы тұрғысынан ойын баланың когнитивтік, эмоциялық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін негізгі фактор болып табылады.

1. Когнитивтік даму құралы.

   • Ойын арқылы бала қоршаған ортадағы құбылыстарды таниды, салыстырады, талдайды, жалпылайды.

   • Дидактикалық ойындар оқушылардың зейінін, есін, ойлауын, қиялын дамытады.

   • Мысалы, «Сөз құрастыр», «Кім жылдам?», «Ойлан, тап!» ойындары балалардың логикалық ойлау қабілетін арттырады.

2. Эмоциялық даму құралы.

   • Ойын барысында бала қуаныш, шаттық сезімін бастан кешіреді, бұл оқыту процесіне жағымды эмоциялық реңк береді.

   • Психологтар дәлелдегендей, жағымды эмоциямен байланысты білім есте ұзақ сақталады.

3. Әлеуметтік даму құралы.

   • Рөлдік ойындар арқылы бала қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды меңгереді, үлкендердің әрекетін қайталайды.

   • Топтық ойындарда қарым-қатынас жасау, өз пікірін білдіру, бірлесіп шешім қабылдау дағдылары қалыптасады.

   • Мысалы, «Сот», «Дүкен», «Саяхат» сияқты рөлдік ойындар оқушыларды өмірлік жағдаяттарда дұрыс әрекет етуге үйретеді.

4. Жақын даму аймағының факторы.

   • Л.С. Выготскийдің айтуынша, ойын – баланың мүмкіндігінен жоғары деңгейде әрекет ететін аймағы.

   • Бала ойын барысында әдетте қолынан келмейтін тапсырмаларды орындауға тырысады, сөйтіп дамудың жаңа деңгейіне көтеріледі.

Ойынның педагогикалық мәні

Ойын – оқыту процесінің табиғи бөлігі. Ол педагогикалық тұрғыдан оқушылардың белсенділігін арттырып, білімді меңгеруін жеңілдететін тиімді әдіс болып саналады.

1. Оқытудағы мотивациялық қызметі.

   • Ойын оқушылардың қызығушылығын оятады, танымдық белсенділігін күшейтеді.

   • Сабаққа деген ішкі уәжді қалыптастырады.

   • Мысалы, жаңа тақырыпты түсіндіргенде «Жұмбақ шешу» немесе «Сиқырлы қапшық» ойынын қолдану оқушыларды сабаққа ынталандырады.

2. Тәрбиелік қызметі.

   • Ойын барысында оқушылар жауапкершілікке, тәртіпке, әділдікке, ұйымшылдыққа үйренеді.

   • Халықтық ойындарды қолдану арқылы ұлттық құндылықтар, салт-дәстүрлер сіңіріледі.

3. Дамытушылық қызметі.

   • Ойын оқушылардың ойлауын, қиялын, тілін дамытады.

   • Қазақ тілін оқытуда сөздік қорын байыту, сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін ойын әдістері ерекше тиімді.

4. Оқытудағы практикалық қызметі.

   • Ойын нақты білім, білік, дағдыларды меңгертудің тиімді құралы болып табылады.

   • Мысалы, грамматиканы меңгертуде «Сөз жарысы», «Қате тап», «Сөздік қоржын» сияқты ойындар қолданылса, оқушы теориялық білімді іс жүзінде қолдануға машықтанады.

Психологиялық-педагогикалық интеграция

Ойынның оқытудағы мәнін толық түсіну үшін оны психологиялық және педагогикалық тұрғыдан бірлікте қарастыру қажет. Бұл екеуі бір-бірін толықтырады:

• психологиялық тұрғыда ойын – баланың тұлғалық дамуының факторы болса,

• педагогикалық тұрғыда ойын – білімді меңгертудің әдісі.

Екеуінің тоғысында ойын технологиясының мынадай негізгі мүмкіндіктері айқындалады:

• оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілеттерін дамыту;

• оқу материалын жеңіл қабылдауға мүмкіндік беру;

• әр баланың дара қабілетін ашу;

• қарым-қатынас мәдениетін, топтық жұмысты, өзара көмек пен қолдауды дамыту.

Қазақ тілін оқытудағы мәні

Қазақ тілін оқытуда ойын технологиясының психологиялық-педагогикалық мәні ерекше айқындалады.

• Біріншіден, тіл үйрену процесінде ойын – оқушыны белсенді сөйлету құралы.

• Екіншіден, ойын барысында оқушылардың тілдік қордағы сөздерді қолдану дағдысы артады.

• Үшіншіден, ойын эмоционалдық ахуалды жеңілдетіп, сөйлеу кедергілерін жояды.

• Төртіншіден, топтық және жұптық ойындар арқылы оқушылар бір-бірімен қазақ тілінде еркін сөйлесіп, қарым-қатынас мәдениетін меңгереді.

Сонымен, ойынның оқытудағы психологиялық-педагогикалық мәні мынада: ол оқушының тұлғалық дамуына жағдай жасап қана қоймай, білімді меңгеруді жеңілдетеді, мотивацияны арттырады, тәрбиелік міндеттерді жүзеге асырады, оқыту процесін қызықты әрі нәтижелі етеді. Ойын – білім берудің әмбебап құралы, ол оқушының ішкі әлеуетін ашып, оның шығармашылық, әлеуметтік және тілдік қабілеттерін дамытады.

1.4. Қазақ тілін оқытудағы ойынның әдістемелік маңызы

Қазақ тілін оқытуда оқушының білімді меңгеруімен қатар, оны тәжірибеде қолдана білуі, тілдік қарым-қатынасқа еркін түсуі, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруы – басты міндеттердің бірі болып табылады. Осы мақсатқа жетуде ойын технологиясының әдістемелік маңызы ерекше. Ойын – оқыту процесін жеңілдетіп қана қоймай, оқушыны белсенділікке, шығармашылыққа, өз бетінше ой қорытуға баулиды.

Ойын технологиясы – қазақ тілін оқытуда оқушылардың қызығушылығын арттыратын, білімді меңгертудің әдістемелік құралы. Оның тиімділігі мынада:

• тілдік құбылыстарды өмірлік жағдаяттармен байланыстыра үйретеді;

• оқушыны тек тыңдаушы немесе жаттаушы емес, белсенді қатысушы етеді;

• грамматикалық ережелерді практикалық тұрғыда қолдануға мүмкіндік береді;

• сөйлеу, тыңдау, жазу, оқу дағдыларын кешенді түрде дамытады.

Мысалы, етістік шақтарын үйретуде «Кім тез?» ойынын қолдану арқылы оқушыларға сөйлем құратып, өткен шақ пен келер шақ формаларын салыстыруға болады. Бұл тәсіл жаттығуларды механикалық қайталаудан гөрі қызықты әрі тиімді етеді.

Қазақ тілін оқытудағы басты қиындықтардың бірі – оқушылардың сөйлеп кетуден қашқақтауы немесе сөздік қорының шектеулілігі. Ойын технологиясы осы кедергіні жояды.

• Жұптық, топтық ойындар (мысалы, «Диалог құрастыр», «Саяхатқа шығамыз», «Қонақта» рөлдік ойыны) оқушыларды еркін сөйлеуге баулиды.

• Тілдік қарым-қатынас жасай отырып, оқушылар сөйлеудің табиғи дағдысын қалыптастырады.

• Әр оқушы ойынға қатысу арқылы өз ойы мен сезімін қазақ тілінде жеткізуге талпынады.

Қазақ тіліндегі грамматикалық ұғымдарды теориялық деңгейде түсіндіру жеткіліксіз. Оқушылар оны тәжірибе жүзінде қолданғанда ғана білімдері тиянақталады. Осы тұрғыдан ойын әдісі тиімді болып табылады.

• «Сөз жарысы» ойыны арқылы сын есімнің шырай түрлерін меңгертуге болады;

• «Жоғалған әріп» ойыны орфографиялық дағдыларды қалыптастырады;

• «Сөздік қоржын» ойыны жаңа сөздерді бекітуде тиімді;

• «Қате тап» ойыны оқушылардың сауаттылығын арттыруға көмектеседі.

Ойын барысында оқушы грамматикалық ережені қайталамай-ақ, оны практикада қолдануға машықтанады.

Қазақ тілін оқытуда ұлттық ойындардың әдістемелік мәні зор. Халықтық ойындар – балалардың ой-өрісін кеңейтіп қана қоймай, оларға ұлттық сана, әдет-ғұрып, дәстүрлерді үйретеді.«Асық», «Тоғызқұмалақ», «Арқан тарту», «Алтыбақан» ойындарын сабақта қолдану арқылы оқушылар қазақ халқының мәдениетімен танысады.Осындай ойындарды тіл үйрету процесінде бейімдеу (мысалы, асық тастап шыққан сөзді сөйлемде қолдану) оқушылардың қызығушылығын арттырады әрі ұлттық болмысқа баулиды.Қазақ тілін оқытуда ең күрделі мәселе – оқушыны ынталандыру. Кейбір оқушылар қазақ тілін «тек пән ретінде» ғана қабылдап, оны өмірде қолданудың қажеттілігін сезінбейді. Ойын технологиясы осы мәселені шешуге көмектеседі.Сабақтағы ойын оқушыларға жағымды эмоция сыйлайды. Тіл үйренуді қиындық емес, қызық процесс ретінде көрсетеді. Әр оқушы өз жетістігін ойын нәтижесінде бірден байқайды, бұл оның әрі қарай үйренуге деген ынтасын арттырады.

Қазақ тілін оқытудағы ойын технологиясының әдістемелік маңызы мынада:

1. Оқушыны белсенді қатыстыру арқылы білімді саналы меңгерту.

2. Тілдік дағдыларды (тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу) кешенді дамыту.

3. Грамматикалық ұғымдарды практикалық тұрғыда меңгерту.

4. Тілдік орта қалыптастырып, оқушыны еркін сөйлету.

5. Оқушының жеке қабілетін ашып, шығармашылыққа баулу.

6. Ұлттық құндылықтарды сіңіре отырып, мәдени-тілдік құзыреттілікті қалыптастыру.

Сонымен, ойын – қазақ тілін оқытудың тек көмекші тәсілі емес, ол – оқыту процесінің өзегіне айналатын пәрменді әдістемелік құрал. Ойын арқылы оқушының қызығушылығы артып, сабақ мазмұны жеңіл әрі тартымды болады, ал тіл үйрену процесі табиғи, нәтижелі сипатқа ие болады.

1.5 Ойын түрлерінің жіктелуі

Ойын – педагогикалық үдерісте оқушылардың білім алуына, дүниетанымын кеңейтуіне, тілін дамытуға ықпал ететін әмбебап құрал. Қазақ тілін оқытуда ойындарды тиімді қолдану үшін олардың түрлерін дұрыс жіктей білу маңызды. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде ойындардың бірнеше классификациясы берілген. Әр зерттеуші өзінің әдістемелік бағытына, психологиялық-педагогикалық ұстанымына сәйкес ойындарды топтастырады.

1. Ойындардың дидактикалық мақсатқа қарай жіктелуі

Бұл жіктеу оқытудағы ойындардың нақты әдістемелік міндетіне негізделген:

• Тілдік ойындар – жаңа сөздерді үйрету, сөздік қорды дамыту, сөйлем құрау, диалог жүргізу. (Мысалы: «Кім жылдам?», «Сөздік қоржын», «Жоғалған сөзді тап»).

• Грамматикалық ойындар – грамматикалық категорияларды меңгерту, сөз түрлендіру, сөйлем құрылымын бекіту. (Мысалы: «Қате тап», «Тиісті жалғауды жалға», «Сөз жарысы»).

• Орфографиялық және орфоэпиялық ойындар – дұрыс жазу мен дұрыс айту дағдысын қалыптастыру. (Мысалы: «Дыбысты дұрыс қой», «Жасырын әріп», «Тез оқы – дұрыс айт»).

• Коммуникативтік ойындар – тілдік қарым-қатынасқа үйрету, сөйлеу әрекетін дамыту. (Мысалы: «Рөлдік ойындар», «Сұхбат құрастыру», «Тележүргізуші»).

• Шығармашылық ойындар – оқушының қиялын дамытып, көркемдік қабілетін арттыру. (Мысалы: «Ертегі құрастыр», «Сахналық көрініс», «Әңгіме жалғастыр»).

2. Ойындардың мазмұнына қарай жіктелуі

• Әдеби-шығармашылық ойындар – оқушылардың тілдік қабілетін көркемдік тұрғыдан дамытуға бағытталады (өлең шығару, мақал-мәтел жарысы, ертегі құрастыру).

• Логикалық ойындар – ойлау қабілетін дамытады, талдау, салыстыру, қорытындылау дағдыларын қалыптастырады («Сөзді тап», «Ұқсастық пен айырмашылық», ребус шешу).

• Ұлттық ойындар – халықтық дәстүрге сүйене отырып, тілдік дағдыны қалыптастырады («Асық ойыны», «Алтыбақан», «Тоғызқұмалақ» элементтері).

• Іскерлік ойындар – өмірлік жағдаяттарды бейнелейді («Сауда орталығында», «Қонақта», «Теледебат»).

• Саяхат ойындары – оқушыларды белгілі бір тақырыптық бағытпен таныстырады («Қазақстанның қалаларына саяхат», «Әлем елдеріне сапар»).

3. Ойындардың ұйымдастыру формасына қарай жіктелуі

• Жеке ойындар – оқушының жеке қабілетін тексеруге бағытталады (сөздік диктант, кроссворд шешу, ребус, анаграмма).

• Жұптық ойындар – оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасына жағдай жасайды («Сұхбаттасайық», «Жасырын сұрақ», «Жұптық диалог»).

• Топтық ойындар – оқушыларды ұжымдық жұмысқа баулиды, бір-бірімен пікір алмасуға мүмкіндік береді («Сөздер бәйгесі», «Білім сайысы», «Топтық дебат»).

• Жалпы сыныптық ойындар – барлық оқушыны қамтып, жарыс немесе сайыс түрінде өтеді («Тіл мерекесі», «Қазақ тілі апталығының ойындары»).

4. Ойындардың жүргізілу сипатына қарай жіктелуі

• Рөлдік ойындар – оқушылардың белгілі бір рөлді орындауы арқылы тілдік қарым-қатынасқа түсуі («Мұғалім – оқушы», «Дәрігер – науқас», «Сатушы – сатып алушы»).

• Іскерлік ойындар – нақты бір кәсіби немесе әлеуметтік жағдаятты үлгілеу («Сот отырысы», «Кеңес мәжілісі», «Баспасөз конференциясы»).

• Симуляциялық ойындар – белгілі бір жағдайды модельдеу арқылы сөйлеу әрекетін дамыту («Әуежайдағы әңгіме», «Қонақүйде»).

• Сахналық ойындар – көрініс қою арқылы оқушылардың шығармашылығын арттырады («Ертегіні сахналау», «Диалог құру»).

5. Дәстүрлі және инновациялық ойын түрлері

• Дәстүрлі ойындар – ауызша сұрақ-жауап, ребус, сөзжұмбақ, мақал-мәтел жарысы.

• Инновациялық ойындар – жаңа ақпараттық технологияға сүйенген ойындар:

  • Интерактивті тақтадағы ойындар (сөз сәйкестендіру, суретпен жұмыс).

  • Онлайн-викториналар, Kahoot, Quizizz, Wordwall платформалары арқылы ұйымдастырылатын ойындар.

  • Мультимедиялық ойындар (бейнеролик бойынша сұрақ-жауап, аудио тыңдап, тапсырма орындау).

6. Қазақ тілін оқытудағы ойын түрлерінің әдістемелік ерекшелігі

Қазақ тілін оқыту барысында ойын түрлерін таңдау мынадай факторларға байланысты:

1. Сынып деңгейі (5–11 сыныптар).

2. Оқушының жас ерекшелігі мен танымдық қабілеті.

3. Оқытылатын тақырыптың мазмұны.

4. Ойынның мақсаты (жаңа материалды меңгерту, бекіту, қайталау, қорытындылау).

5. Оқушылардың қызығушылығы мен белсенділігі.

Мысалы, 5–7 сынып оқушыларына қимыл-қозғалыс ойындары, ұлттық ойын элементтері қызықты болса, 8–11 сынып оқушыларына іскерлік, пікірталас, жобалық ойындар тиімді болады.

Ойын түрлерін дұрыс жіктеу және орынды пайдалану – қазақ тілін оқытудағы әдістемелік шеберліктің көрсеткіші. Әр ойынның өзіндік функциясы бар: бірі – сөздік қорды молайтады, бірі – грамматикалық білімді бекітеді, бірі – сөйлеу мәдениетін дамытады. Сондықтан мұғалім ойынның түрін тек көңіл көтеру үшін емес, нақты дидактикалық мақсатқа сай қолданғанда ғана нәтижеге қол жеткізеді.

II БӨЛІМ. Қазақ тілі сабақтарында ойын технологиясын қолдану әдістемесі

2.1. Сабақ құрылымындағы ойын кезеңдері

Ойын – тек оқушыны қызықтыратын іс-әрекет қана емес, ол сабақ құрылымының ажырамас бөлігіне айналған педагогикалық технология. Әдіскер-ғалымдардың пікірінше (А.Құдайбергенова, С.Қалиев, Ж.Аймауытов және т.б.), сабақта қолданылатын ойындар белгілі бір жүйемен, мақсатқа сәйкес кезең-кезеңімен енгізілгенде ғана тиімді нәтиже береді. Қазақ тілін оқытудағы ойын элементтері сабақтың барлық бөлігінде – кіріспе, жаңа материалды меңгерту, бекіту, қорытынды және бағалау кезеңдерінде қолданылады.

1. Сабақтың кіріспе кезеңіндегі ойындар

Бұл кезеңде ойындардың негізгі міндеті – оқушыларды сабаққа қызықтыру, ынталандыру, жағымды психологиялық ахуал орнату.

Мақсаты: назарды шоғырландыру, жаңа тақырыпқа дайындау, қызығушылық ояту.

Ойын үлгілері:

• «Миға шабуыл» (жылдам сұрақ-жауап).

• «Жасырын сурет» (интерактивті тақтадан біртіндеп ашылатын сурет бойынша жаңа тақырыпты табу).

• «Тілдік сергіту» (қысқа әуенмен сөз айту немесе мақал-мәтел жалғастыру).

Нәтижесі: оқушының танымдық белсенділігі артады, сабаққа эмоционалды тұрғыда бейімделеді.

2. Жаңа материалды меңгерту кезеңіндегі ойындар

Бұл кезеңде ойын оқушылардың жаңа білімді жеңіл әрі қызықты қабылдауына жағдай жасайды. Ойын арқылы күрделі грамматикалық ұғымдар да қолжетімді әрі есте сақтауға жеңіл болады.

Мақсаты: жаңа білімді меңгерту, оны тәжірибеде қолдануға үйрету.

Ойын үлгілері:

• «Сәйкестендір» (сөз бен мағынасын, сөйлем мен суретті табыстыру).

• «Топтастыр» (жаңа сөздерді мағынасына қарай топтау).

• «Сиқырлы қапшық» (қапшықтан сөз немесе сурет алып, сөйлем құрау).

• Рөлдік ойындар («Дүкенде», «Әуежайда», «Қонақта» тақырыптарына байланысты диалог құру).

Нәтижесі: оқушы жаңа тақырыпты белсенді әрекет арқылы меңгереді, практикалық дағдылар қалыптасады.

3. Бекіту кезеңіндегі ойындар

Бұл кезеңде ойын жаңа алған білімді қолдану, тиянақтау, қайталау қызметін атқарады. Оқушы ойын барысында алған білімін тәжірибеде пайдаланып, өздігінен ойлау дағдысын дамытады.

Мақсаты: білімді бекіту, оқушының меңгеру деңгейін бақылау.

Ойын үлгілері:

• «Кім жылдам?» (сұрақтарға жылдам жауап беру).

• «Қате тап» (қате жазылған сөйлемді түзету).

• «Сөздер бәйгесі» (берілген тақырып бойынша көбірек сөз айту).

• «Кроссворд шешу», «Сөзжұмбақ» (оқушылардың логикалық ойлауын дамыту).

Нәтижесі: білім тереңдейді, есте сақтау қабілеті артады.

4. Қорытынды кезеңіндегі ойындар

Қорытындыда қолданылатын ойындар сабақтың негізгі мазмұнын жинақтап, оқушыны өз білімін саралауға жетелейді.

Мақсаты: сабақтың түйінді тұстарын бекіту, оқушының өзіндік пікірін қалыптастыру.

Ойын үлгілері:

• «Ыстық орындық» (бір оқушы алға шығып, сынып сұрақ қояды).

• «Сиқырлы сандық» (сандықшадан сұрақ алып, жауап беру).

• «Бір сөйлеммен түйінде» (сабақ мазмұнын бір сөйлеммен жеткізу).

Нәтижесі: оқушы өз жетістігін бағалап, білімін қорытады.

5. Бағалау кезеңіндегі ойындар

Ойын арқылы бағалау әдістемеде жиі қолданылады. Бұл оқушылардың білімін тексеруді қызықты әрі әділ етеді.

Мақсаты: оқушыны ынталандыру, білім нәтижесін анықтау.

Ойын үлгілері:

• «Жұлдыздар шеруі» (әр тапсырмаға жұлдызша беру).

• «Бағдаршам» (жасыл – жақсы, сары – орташа, қызыл – толықтыру қажет).

• «Смайликтер» (көңіл-күй арқылы өзін-өзі бағалау).

Нәтижесі: оқушы әділ баға алып қана қоймай, өзін-өзі бағалауды үйренеді.

Сабақ құрылымында ойын кезеңдерін орынды қолдану – мұғалімнің әдістемелік шеберлігін айқындайтын фактор. Әр кезеңде ойын өзіне тән функция атқарады: кіріспеде – ынталандырады, жаңа материалды меңгертуде – қызықтырады, бекітуде – тиянақтайды, қорытындыда – жинақтайды, бағалауда – ынталандырады. Егер мұғалім осы кезеңдерді дұрыс жоспарлап, ойындарды сабақтың мазмұнына сәйкес қолданса, оқыту үдерісінің тиімділігі артады, оқушының оқу мотивациясы нығаяды.

2.2. Мұғалімнің ұйымдастырушылық қызметі

Ойын технологиясын сабақта тиімді қолдану ең алдымен мұғалімнің ұйымдастырушылық шеберлігіне байланысты. Мұғалім тек ақпарат жеткізуші ғана емес, сонымен бірге білім алушылардың іс-әрекетін бағыттап, олардың белсенділігін арттырушы ұйымдастырушы рөлін атқарады. Әсіресе қазақ тілін оқытуда ойынның мазмұнын дұрыс таңдап, оны сабақ құрылымына енгізу мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін талап етеді.

Мұғалімнің ұйымдастырушылық қызметінің негізгі бағыттары:

1. Сабаққа дайындық кезеңінде

Мұғалімнің ойын технологиясына қатысты алғашқы ұйымдастырушылық міндеті – ойын түрін дұрыс таңдау. Бұл кезеңде мұғалім мынадай әрекеттерді орындайды:

• Сабақтың мақсатына сәйкес келетін ойын түрін іріктеу;

• Оқушылардың жас ерекшелігіне, тіл деңгейіне қарай ойын күрделілігін анықтау;

• Қажетті құрал-жабдықтарды, көрнекіліктерді, мультимедиялық материалдарды дайындау;

• Уақытты жоспарлау (ойын сабақтың жалпы уақытын алмай, белгілі бір кезеңге сәйкес үйлесуі керек).

Мысалы, 5-сынып оқушыларына қарапайым «Сөздер тізбегі», «Сурет бойынша сөйлем құра» ойындары тиімді болса, 9–11-сыныптарда пікірталасқа негізделген рөлдік ойындар, интеллектуалды ойындар қолданған орынды.

2. Сабақ барысында ұйымдастыру

Сабақ үстінде мұғалімнің міндеті – оқушыларды ойынға тарту, ынталандыру және тәртіпті сақтау. Бұл үшін мұғалім:

• Ойын ережесін нақты әрі қысқа түсіндіреді;

• Оқушыларды топқа немесе жұпқа әділ бөледі;

• Әр оқушының белсенді қатысуына жағдай жасайды;

• Қиындық туындаған сәтте бағыт-бағдар беріп, ойынды басқаруды жалғастырады;

• Уақыт шектеуін сақтайды (ойын ұзаққа созылмауы тиіс, әйтпесе сабақтың негізгі мақсатына зиян тигізуі мүмкін).

Мұғалімнің басты ұйымдастырушы рөлі – оқушылардың барлығын ойын үдерісіне тарту. Егер тек белсенді оқушылар ғана қатысып, қалғандары сыртта қалып қойса, ойын өзінің педагогикалық мәнін жоғалтады.

3. Сабақтан кейінгі ұйымдастырушылық іс-әрекет

Ойын аяқталған соң мұғалім:

• Нәтижені қорытындылайды;

• Жеңімпаздарды мадақтап, барлық қатысушыларға қолдау көрсетеді;

• Ойын барысында жіберілген қателерді түзетеді, талдау жасайды;

• Қорытынды сөз айта отырып, ойынды сабақтың мазмұнымен байланыстырады.

Бұл кезеңде мұғалімнің мақсаты – оқушылардың тек жеңіс немесе жеңіліс сезімін емес, ең бастысы – жаңа білім алғанын, тілдік дағдысын дамытқанын түсіндіру.

Мұғалімнің ұйымдастырушылық қызметінің ерекшеліктері:

1. Педагогикалық шеберлік – ойынға деген қызығушылықты тудыру және оны сабақтың мазмұнымен үйлестіру.

2. Психологиялық икемділік – әр оқушының көңіл-күйін сезіне білу, олардың белсенділігін ынталандыру.

3. Шығармашылық – ойындарды түрлендіріп қолдану, жаңа әдіс-тәсілдерді енгізу.

4. Әділдік – ойын барысында барлық оқушыға тең мүмкіндік беру, бағалауда әділетті болу.

Қазақ тілі сабақтарындағы мысалдар:

• «Кім жылдам?» ойынында мұғалім ұйымдастырушы ретінде тапсырманың әділдігін бақылайды, әр топтың жауабын нақтылайды.

• «Рөлдік ойындарда» мұғалім кейіпкерлерді әділ бөліп, диалог барысын бағыттап отырады.

• «Сөзжұмбақ шешуде» мұғалім уақыт шектеуін белгілеп, топтарды кезекпен тыңдап, дұрыс жауапты нақтылайды.

Мұғалімнің ұйымдастырушылық қызметі – ойын технологиясының табысты жүзеге асуының басты кепілі. Егер мұғалім ойынның мақсатын дұрыс белгілеп, оны тиімді ұйымдастыра білсе, сабақтың сапасы артып, оқушының қазақ тілін үйренуге деген ынтасы күшейеді. Ойын кезінде мұғалім бағыт беруші, кеңесші, қолдаушы рөлінде болып, оқушыларды еркін, белсенді әрекетке жетелейді.

2.3. Ойын қолданудың тиімділік шарттары

Қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын пайдалану тек қана сабақтың қызықты өтуін қамтамасыз етпейді, сонымен бірге білім алушылардың тілдік қабілеттерін дамытуға, логикалық ойлауын жетілдіруге, шығармашылық белсенділігін арттыруға септігін тигізеді. Дегенмен, ойын әдістемесінің нәтижелі болуы белгілі бір шарттарды сақтауға тікелей байланысты. Егер осы талаптар орындалмаса, ойын оқыту құралы болудан қалып, жай ғана көңіл көтеру іс-әрекетіне айналуы мүмкін.

1. Ойынның сабақ мақсатына сәйкестігі

Әрбір қолданылатын ойын ең алдымен сабақтың оқу мақсаттарына сай болуы керек.

• Егер ойын тақырыптан тыс болса, оқушылардың уақытын босқа алады;

• Ойын мазмұны нақты тілдік дағдыны қалыптастыруға бағытталуы қажет (лексикалық қорды байыту, грамматикалық құрылымдарды бекіту, сөйлеу мәдениетін дамыту).

Мысалы, етістіктің шақтарын меңгерту сабағында «Қай кезде?» ойынын қолдану – мақсатқа сәйкес болса, «Кім жылдам?» ойыны тақырыптан бөлек болса тиімсіз болады.

2. Ойын мазмұнының оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес болуы

Бастауыш, орта және жоғары сынып оқушыларына арналған ойындардың мазмұны мен күрделілігі әртүрлі болуы тиіс.

• 5–6 сыныпта: көрнекілікке, суретке, қимылға негізделген жеңіл ойындар;

• 7–8 сыныпта: логикалық тапсырмалар, сөздік қорды дамытатын топтық ойындар;

• 9–11 сыныпта: пікірталас, іскерлік, рөлдік ойындар, ситуациялық жаттығулар.

Егер ойын оқушының жас ерекшелігіне сай келмесе, қызығушылық төмендеп, кері әсер етуі мүмкін.

3. Уақытты дұрыс жоспарлау

Ойын сабақтың бір бөлігін ғана алуы тиіс. Мұғалім уақытты тиімді бөлуі қажет:

• Кіріспе, түсіндіру – 5–7 минут;

• Негізгі ойын әрекеті – 10–15 минут;

• Қорытынды, талдау – 5 минут.

Егер ойын ұзаққа созылса, негізгі оқу материалы игерілмей қалады.

4. Мұғалімнің ұйымдастырушылық шеберлігі

Ойын тиімді өтуі үшін мұғалім:

• Ойын ережесін анық, қысқа түсіндіруі керек;

• Оқушыларды әділ топқа бөлуі тиіс;

• Әр оқушының қатысуына жағдай жасауы қажет;

• Қиын сәтте бағыт беріп, ойынды тоқтатпай жалғастыруы тиіс.

Мұғалімнің бағыттауындағы ұқыптылық пен әділдік – ойынды сәтті ететін басты фактор.

5. Әділ бағалау және мадақтау

Ойын нәтижесі міндетті түрде бағаланып, қорытындылануы тиіс.

• Жеңімпазды анықтау әділ болуы қажет;

• Тек жеңімпаздарды ғана емес, барлық қатысушыларды ынталандыру маңызды;

• Мадақтау сөздері оқушының өзін-өзі бағалауына және келесі ойындарға белсенді қатысуына ықпал етеді.

Тиімді ойын – сыныптағы барлық оқушының қатысуын қамтамасыз ететін ойын. Егер тек белсенді оқушылар қатысып, қалғандары сыртта қалып қойса, ойын әдістемелік мақсатын жоғалтады. Мұғалім топтық, жұптық тапсырмалар арқылы әр оқушыға мүмкіндік беруі керек.Ойын кезінде оқушыға таңдау еркіндігі берілуі қажет. Мәселен, рөлдік ойындарда кейіпкерді өз еркімен таңдау, жауап құруда шығармашылық еркіндік беру тиімді нәтиже береді. Бұл шарт оқушылардың өз ойын еркін жеткізуіне, тілдік белсенділігін арттыруға ықпал етеді.Ойын қазақ тілін үйрену құралы болғандықтан, барынша тілдік ортаға жақындатылған жағдайда өткізілуі тиіс.

• Сабақта тек қазақша сөйлеу талабы қойылады;

• Ойын тапсырмалары өмірлік жағдаяттармен байланыстырылып беріледі;

• Қарапайым тұрмыстық сөздерден бастап күрделі әдеби тілге дейін қолдану арқылы оқушы тілдік ортада сезінеді.

Ойын кезінде тәртіп бұзушылыққа жол бермеу, қауіпсіздік ережелерін сақтау қажет. Әсіресе қимыл-қозғалыс ойындарында бұл өте маңызды.Ойын технологиясын қолданудың тиімділік шарттары – оның әдістемелік құндылығын арттыратын негізгі көрсеткіштер. Сабақтың мақсатына сай таңдалған, оқушы жасына бейімделген, уақыты дұрыс бөлінген, барлық оқушыны қамтыған ойын ғана өзінің педагогикалық миссиясын толық орындайды. Мұғалім осы шарттарды қатаң сақтай отырып, қазақ тілін оқыту процесінде ойын технологиясын нәтижелі қолдана алады.

2.4. Бағалау және кері байланыс жүйесі

Қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын қолдану барысында бағалау мен кері байланыс – оқушының жетістігін айқындайтын, әрі олардың келешек оқуына бағыт беретін негізгі құралдардың бірі. Ойын барысында оқушы тек білім алып қана қоймайды, сонымен бірге өзінің танымдық әрекетін, қарым-қатынас дағдыларын, шығармашылық қабілеттерін дамытады. Сондықтан да бағалау жүйесі тек «дұрыс» немесе «бұрыс» жауапты анықтау деңгейінде шектелмей, оқушының ойынға қатысу белсенділігін, ынтасын, шығармашылығын, қарым-қатынас мәдениетін де қамтуы тиіс.

1. Бағалаудың маңызы

• Оқушы жетістігін анықтайды – белгілі бір тақырып бойынша меңгерілген білім мен қалыптасқан дағды деңгейін көрсетеді.

• Ынталандырады – дұрыс бағаланған бала келесі сабақтарда белсенді болуға тырысады.

• Өзін-өзі дамытуға жетелейді – оқушы өз қателігін түсініп, оны түзету жолдарын іздейді.

• Сабақ сапасын жақсартады – мұғалім үшін бағалау – әдістемелік жұмыстың тиімділігін анықтайтын кері байланыс құралы.

2. Ойын барысында қолданылатын бағалау түрлері

а) Қалыптастырушы бағалау

Ойын барысында оқушының әрекетіне дереу берілетін бағалау. Мысалы:

• «Жарайсың!», «Өте жақсы!», «Керемет ой таптың!» деген ауызша мадақтаулар;

• Қол шапалақтау, жұлдызша, стикер беру;

• Жеңіл «смайликтер» арқылы көңіл-күйді көрсету.

ә) Жиынтық бағалау

Ойын соңында нәтижеге қарай берілетін баға. Мысалы:

• Топтық ойындарда жеңімпаз команданы анықтау;

• Оқушылардың дұрыс жауап санына қарай ұпай жинақтау;

• Сабақ соңында «ең белсенді ойыншыны» анықтау.

б) Өзін-өзі бағалау

Оқушы өзінің жұмысын өзі бағалайды. Бұл әдіс балаға сын тұрғысынан қарауды және өз жетістігін бағалауды үйретеді. Мысалы:

• «Мен бүгінгі ойында … үйрендім», «Маған … қиын болды» деген рефлексия парақтары;

• «Бағалау шкаласы» арқылы (5 балдық жүйе, смайлик немесе түстер: жасыл – түсіндім, сары – әлі де сұрақтарым бар, қызыл – қиын болды).

в) Өзара бағалау

Оқушылар бір-бірін бағалайды. Мысалы:

• Жұптық ойыннан кейін «Сенің серіктесің қалай ойнады?» деген сұрақтарға жауап беру;

• Топ мүшелері бір-біріне ұпай қою арқылы әділ баға беру.

3. Бағалау критерийлері

Ойын технологиясында бағалау тек нәтижеге емес, үдеріс барысына да бағытталуы тиіс. Негізгі критерийлер:

1. Белсенділік деңгейі – оқушы ойынға қаншалықты белсенді қатысты?

2. Дұрыс жауап беруі – грамматикалық, лексикалық немесе орфографиялық жағынан дұрыстығы.

3. Шығармашылық қабілеті – ойынды қызықты идеялармен толықтыруы, ерекше шешім ұсынуы.

4. Қарым-қатынас мәдениеті – топта жұмыс істеу, серіктесіне көмектесу, бір-бірін тыңдау.

5. Уақытты тиімді пайдалануы – тапсырманы белгіленген уақытта орындау.

4. Кері байланыс түрлері

а) Мұғалімнен оқушыға

• Сабақ соңында «Не үйрендіңдер? Қандай қиындық кездестірдіңдер?» деген сұрақтар қою;

• Жеке ескертпе айту: «Сен ойын кезінде өте белсенді болдың, бірақ сөздік қорды молайтуға назар аударуың керек» т.б.

ә) Оқушыдан мұғалімге

• «Бүгінгі ойын маған ұнады/ұнамады, себебі…» деген пікір парақтары;

• Онлайн платформаларда (Mentimeter, Padlet, Kahoot) «Сабақтан алған әсерің» стикерлері арқылы.

б) Оқушыдан оқушыға

• Жұптық рефлексия: «Менің ойымша, сен тапсырманы жақсы орындадың, себебі…»;

• Топтық пікір алмасу: әркім бір-біріне қысқаша кері байланыс береді.

5. Бағалау мен кері байланыс жүйесінің тиімділігін арттыру жолдары

1. Бағалау тек «қате табу» емес, оқушыны ынталандыру құралы болуы тиіс;

2. Кері байланыс нақты әрі қысқа болуы қажет (жалпылама «жақсы», «жаман» емес, «сен дұрыс септік жалғауын қолдандың», «сөйлем құрағанда баяндауышты ұмытпадың» сияқты нақты мысалдар келтіру);

3. Оқушыларға өзін-өзі бағалауға және қателерін түзетуге мүмкіндік беру керек;

4. Әділдік пен айқындық сақталуы қажет, әйтпесе ойынға деген қызығушылық төмендейді.

Бағалау және кері байланыс жүйесі – ойын технологиясының ажырамас бөлігі. Тиімді ұйымдастырылған бағалау оқушыны жігерлендіріп, оның тіл үйрену қабілетін арттырады. Ал сапалы кері байланыс оқушыға өз жетістігі мен әлсіз тұстарын көріп, ары қарай даму бағытын айқындауға мүмкіндік береді. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында ойын технологиясын қолданғанда бағалау мен кері байланысты дұрыс ұйымдастыру – мұғалімнің ең маңызды міндеттерінің бірі.

III БӨЛІМ. 5–11 сыныптарда ойын технологиясын қолданудың практикалық жүйесі

3.1. 5-сынып: Ойын арқылы тілдің дыбыстық жүйесін меңгерту

Қазақ тілінің дыбыстық жүйесін меңгерту – бастауыш буында қалыптасқан дағдыларды жетілдірумен қатар, оқушылардың орфоэпиялық, фонетикалық сауаттылығын нығайтуға бағытталған маңызды кезең. 5-сынып оқушыларының ерекшелігі – ойлау қабілеті дамығанымен, ойынға деген қызығушылығы әлі де жоғары деңгейде сақталған. Сондықтан тілдің дыбыстық жүйесін меңгерту барысында ойын технологияларын қолдану – тиімді әрі нәтижелі әдіс болып табылады.

Ойын технологиясын қолданудың мақсаты

• Оқушылардың дыбыстарды дұрыс айту, ажырату, салыстыру дағдыларын қалыптастыру;

• Қазақ тілінің үндестік заңын, буын ерекшелігін ойын арқылы меңгерту;

• Тыңдалым, айтылым дағдыларын дамыту;

• Оқушылардың сөздік қорын байыту, фонетикалық сауаттылығын жетілдіру.

Міндеттері

1. Дыбыстардың жасалу ерекшелігін ойын арқылы түсіндіру;

2. Буын түрлерін, дыбыстардың жуан-жіңішке, қатаң-ұяң ерекшелігін меңгерту;

3. Фонетикалық талдауды ойын арқылы жүргізу;

4. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыру, топпен жұмыс жасауға дағдыландыру.

Ойын үлгілері

1. «Дыбысты тап» ойыны

Мақсаты: Белгілі бір дыбысты ажыратып, дұрыс қолдануға үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөздер айтады (мысалы: алма, кітап, қоян, жол, гүл).

• Оқушылар ішінен белгілі дыбысы бар сөздерді тез тауып айтуы тиіс.

• Қателеспеген оқушы ұпай жинайды.

Тиімділігі: Балалардың фонематикалық есту қабілетін дамытады, дыбыстарды ажыратуға жаттықтырады.

2. «Қай буыннан басталады?» ойыны

Мақсаты: Буын түрлерін меңгерту.

Өткізу жолы:

• Мұғалім тақтаға бірнеше буын жазады (ба-, ме-, то-, ки-).

• Оқушылар осы буындардан басталатын сөздерді айтуы тиіс (мысалы: бал, бау, балапан; ме-лек, мекен; то-ғай, тосын; ки-ік, киім).

• Уақыт шектеуі қойылады.

Тиімділігі: Оқушының сөздік қорын дамытады, буынның рөлін меңгеруге ықпал етеді.

3. «Ұйқасын тап» ойыны

Мақсаты: Дыбыстардың үндестігін меңгерту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім бір сөз айтады («қала»).

• Оқушылар оған ұйқас сөз табады («бала», «дала», «сана»).

• Сөз тапқан оқушы бір ұпай алады.

Тиімділігі: Баланың фонетикалық есту қабілеті дамиды, сөздік қор байиды.

4. «Орфоэпиялық бәйге» ойыны

Мақсаты: Дыбыстарды дұрыс айтуға дағдыландыру.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөздерді орфоэпиялық нормаға сай немесе қате айтады («қазақ тілі» – «қазақ тілі», «қазақ-тілі»).

• Оқушылар дұрыс нұсқасын айтуы тиіс.

• Әр дұрыс жауапқа ұпай беріледі.

Тиімділігі: Қазақ тілінің айтылу нормасын меңгертеді, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады.

5. «Сиқырлы әріп» ойыны

Мақсаты: Белгілі бір әріптен басталатын сөздер арқылы тілдік қорды дамыту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім бір әріпті айтады (мысалы: «К»).

• Оқушылар сол әріптен басталатын сөздерді тізіп айтуы тиіс («кітап, көйлек, көктем, күн»).

• Көп сөз айтқан оқушы жеңімпаз атанады.

Тиімділігі: Фонетикалық дағдымен қатар, логикалық ойлау мен есте сақтауды дамытады.

Бағалау және кері байланыс

• Әр ойын соңында ұпай саны есептеліп, белсенді оқушылар мадақталады;

• «Жұлдызша» немесе «смайлик» арқылы бағалау қолданылады;

• Сабақ соңында «Мен бүгін нені үйрендім?», «Маған қай ойын ұнады?» деген сұрақтарға жауап беру арқылы кері байланыс ұйымдастырылады.

5-сынып оқушыларына дыбыстық жүйені ойын арқылы меңгерту – олардың тілге қызығушылығын арттырып, фонематикалық есту қабілетін дамытады. Ойын барысында балалардың сөйлеу мәдениеті қалыптасып, қазақ тілін дұрыс әрі сауатты қолдануға үйренеді. Мұндай әдіс олардың әрі қарайғы тіл үйренуіне сенімді негіз болады.

3.2. 6-сынып: Сөз таптары мен грамматиканы ойын арқылы меңгерту

6-сыныпта оқушылар қазақ тілінің грамматикалық құрылымын, соның ішінде сөз таптары мен олардың морфологиялық, синтаксистік қызметін жүйелі түрде меңгереді. Бұл кезеңде тілдік ұғымдарды теориялық тұрғыдан түсіндірумен қатар, оқушылардың оны практикада қолдану дағдысын қалыптастыру аса маңызды. Дегенмен, грамматикалық ережелерді жаттанды түрде меңгеру оқушыларды жалықтырып, қызығушылығын төмендетуі мүмкін. Сондықтан ойын технологиясын қолдану – грамматикалық материалды жеңіл әрі қызықты меңгерудің тиімді жолы.

Мақсаты

• Сөз таптарының мағынасы, қызметі мен грамматикалық ерекшелігін ойын арқылы меңгерту;

• Оқушылардың грамматикалық талдау дағдыларын қалыптастыру;

• Сөздердің түрлену жүйесін, сөйлемдегі қызметін практикалық тұрғыдан бекіту;

• Шығармашылық ойлау мен тілдік белсенділікті арттыру.

Міндеттері

1. Сөз таптары бойынша теориялық білімді ойын арқылы бекіту;

2. Оқушылардың сөздік қорын байытып, сөйлеу дағдысын дамыту;

3. Грамматикалық заңдылықтарды талдау, салыстыру арқылы есте сақтауға көмектесу;

4. Топтық, жұптық жұмыстарда ынтымақтастыққа тәрбиелеу.

Ойын үлгілері

1. «Жасырын сөз табын тап» ойыны

Мақсаты: Сөз таптарын ажырата білуге дағдыландыру.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөйлем оқиды: "Жасыл далада ақ көбелек ұшты."

• Әр оқушы сөйлемнен белгілі бір сөз табын табуы тиіс (сын есім – жасыл, зат есім – дала, етістік – ұшты).

• Қай топ сөз табын тез әрі дұрыс тапса, сол ұтады.

Тиімділігі: Сөз таптарының сөйлемдегі қызметін анықтауға көмектеседі.

2. «Сөз құра, түрлендір» ойыны

Мақсаты: Сөздердің түрлену жүйесін меңгерту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім бір түбір сөз береді (мысалы: кітап).

• Оқушылар сөзді түрлендіріп айтады: кітап – кітаптар – кітапты – кітаппен – кітапхана.

• Уақыт шектеуі қойылады.

Тиімділігі: Сөздердің грамматикалық тұлғаларын меңгертеді, логикалық ойлауын дамытады.

3. «Кім жылдам?» (Грамматикалық жарыс)

Мақсаты: Сөз таптарын бекіту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім әр топқа карточка береді. Онда сөздер жазылған (балалар, әдемі, ойнады, биік, гүлдер, жүгіріп).

• Оқушылар сөздерді сөз таптарына бөліп жазады.

• Дұрыс әрі жылдам орындаған топ жеңімпаз болады.

Тиімділігі: Жедел ойлау қабілетін дамытады, грамматикалық ұғымды бекітеді.

4. «Сөйлем құрастыр» ойыны

Мақсаты: Сөз таптарының сөйлемдегі рөлін меңгерту.
Өткізу жолы:

• Әр топқа белгілі сөз таптары беріледі (мысалы: зат есім, сын есім, етістік).

• Оқушылар осы сөздер арқылы сөйлем құрауы тиіс ("Ақ қоян секірді", "Үлкен үй тұр").

• Шығармашылық көзқарас бағаланады.

Тиімділігі: Оқушылардың сөйлеу дағдысын жетілдіреді, грамматикалық білімін тәжірибеде қолдануға үйретеді.

5. «Грамматикалық домино» ойыны

Мақсаты: Сөз таптары мен олардың түрлерін есте сақтауды дамыту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөздер жазылған карточкалар таратады.

• Бір оқушы сөз айтады (қызыл), келесі оқушы оған сәйкес сөз табына жататын сөзді қосады (әдемі – сын есім).

• Ойын жалғасып, барлық сөздер қолданылғанша жүргізіледі.

Тиімділігі: Сөз таптары арасындағы байланысты түсінуге көмектеседі, ойлау шапшаңдығын арттырады.

Бағалау және кері байланыс

• Әр ойын соңында ұпай беріледі, белсенді оқушылар марапатталады;

• «Ең тапқыр ойыншы», «Грамматика шебері» сияқты номинациялар беріледі;

• Сабақ соңында оқушыларға «Мен бүгін қандай жаңа нәрсе білдім?», «Қай ойын ең тиімді болды?» деген сұрақтар қойылып, қысқаша пікір жаздыру арқылы рефлексия жүргізіледі.

6-сыныпта сөз таптары мен грамматиканы ойын арқылы меңгерту – оқушылардың тек теориялық білімін нығайтып қана қоймай, оны практикалық деңгейде қолдануға мүмкіндік береді. Мұндай сабақтар оқушылардың тілдік белсенділігін, логикалық ойлауын, шығармашылығын дамытады. Ең бастысы – грамматика жаттанды ереже емес, қызықты әрі өмірлік мәні бар білім екендігін сезіндіреді.

3.3. 7-сынып: Синтаксис пен тұрақты тіркестерді ойын арқылы бекіту

7-сыныпта қазақ тілін оқытуда оқушылар синтаксистік құрылымдарды (сөз тіркесі, сөйлем мүшелері, сөйлем түрлері, құрмалас сөйлемдер) және тұрақты тіркестерді (фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер) меңгеруге ерекше көңіл бөледі. Бұл тақырыптар оқушылардың логикалық ойлауын, сөйлеу мәдениетін, ұлттық құндылықтарды тануын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Дегенмен синтаксистік ұғымдар мен фразеологизмдерді дәстүрлі әдіспен түсіндіру оқушыларды қызықтырмауы мүмкін. Сондықтан ойын технологиясын пайдалану оқушыларды белсенді әрекетке тартып, тілдік материалды саналы меңгеруге ықпал етеді.

Мақсаты

• Синтаксистік білімді ойын арқылы бекіту;

• Тұрақты тіркестердің мағынасын түсіндіру және сөйлеуде қолдануға үйрету;

• Шығармашылықпен сөйлем құрастыруға, ойды жүйелі жеткізуге баулу;

• Ұлттық мәдениетті тануға, фразеологизмдер арқылы дүниетанымын кеңейтуге жағдай жасау.

Міндеттері

1. Сөз тіркесі мен сөйлем құрылымдарын ойын арқылы меңгерту;

2. Тұрақты тіркестердің мағынасын ашып, қолдану дағдысын қалыптастыру;

3. Тілдік талдау мен салыстыру арқылы оқушылардың ойлау қабілетін дамыту;

4. Ойын арқылы сөйлеу дағдыларын жетілдіру, қызығушылығын арттыру.

Ойын үлгілері

1. «Сөйлемді аяқта» ойыны

Мақсаты: Синтаксистік құрылымдарды бекіту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөйлемнің алғашқы бөлігін оқиды (Егер мен кітап оқысам…).

• Әр оқушы сөйлемді жалғастырады.

• Топтық жарыс түрінде ұйымдастыруға болады.

Тиімділігі: Оқушылардың логикалық ойлауын дамытады, құрмалас сөйлем түрлерін бекітеді.

2. «Фразеологиялық табыс» ойыны

Мақсаты: Фразеологизмдердің мағынасын түсінуге үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім тақтаға фразеологизмдерді жазады (тіс қаққан, қоян жүрек, құлақ аспау, жүрегі тас төбесіне шығу).

• Әр оқушы немесе топ мағынасын түсіндіріп, сөйлем құрайды.

• Дұрыс әрі қызықты мысал келтірген топ ұпай алады.

Тиімділігі: Оқушылар сөз байлығын арттырады, ауызекі сөйлеу дағдысы дамиды.

3. «Құрастыр да, жалғастыр» ойыны

Мақсаты: Сөз тіркесі мен сөйлем құрауға дағдыландыру.
Өткізу жолы:

• Мұғалім оқушыларға сөздер таратады (қазақ, тіл, үйрену, маңызды).

• Оқушылар осы сөздерден сөз тіркесін, кейін сөйлем құрастырады.

• Тапсырма біртіндеп күрделенеді: жай сөйлем – құрмалас сөйлем.

Тиімділігі: Синтаксистік құрылымды дұрыс қолдануға баулиды.

4. «Мақал-мәтелді жалғастыр» ойыны

Мақсаты: Ұлттық құндылықты тануға баулу, тұрақты тіркестерді сөйлеуде қолдануға үйрету.

Өткізу жолы:

• Мұғалім мақалдың басын оқиды: Білім – инемен…

• Оқушылар жалғастырады: құдық қазғандай.

• Ең көп мақал-мәтелді дұрыс жалғастырған топ жеңеді.

Тиімділігі: Халық даналығын меңгертеді, есте сақтау қабілетін арттырады.

5. «Синтаксистік бәйге» ойыны

Мақсаты: Сөйлем мүшелерін анықтауға үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөйлем береді: "Көктемде балалар ағаш отырғызды."

• Әр топ сөйлем мүшелерін табады (бастауыш – балалар, баяндауыш – отырғызды, толықтауыш – ағаш, пысықтауыш – көктемде).

• Уақыт шектеулі.

Тиімділігі: Талдау жасауға үйретеді, грамматикалық сауаттылықты арттырады.

Бағалау және кері байланыс

• Ұпай жинау арқылы топтық жарыс бағаланады;

• Жеңімпаздарға «Фразеология білгірі», «Синтаксис шебері» атағы беріледі;

• Сабақ соңында оқушылар рефлексия парағына: «Мен үшін ең қызықты ойын…», «Бүгін мен үйренген жаңа тіркес…» деген сұрақтарға жауап береді.

7-сыныпта синтаксис пен тұрақты тіркестерді ойын арқылы меңгерту – оқушылардың тек грамматикалық білімін емес, сонымен қатар ұлттық тілдік қорын, мәдени дүниетанымын кеңейтеді. Ойындар арқылы оқушылар сөйлем құрылымдарын меңгеріп қана қоймай, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерді белсенді қолданып, ойды әсерлі жеткізе білуге машықтанады. Бұл әдіс оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырып, шығармашылықпен ойлауына, тілдік қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді.

3.4. 8-сынып: Лексика мен фразеологияны ойын арқылы меңгерту

8-сыныптағы қазақ тілі бағдарламасында лексика мен фразеология басты орын алады. Бұл кезеңде оқушылар сөздің мағынасы, қолданылу аясы, көп мағыналылық, омоним, синоним, антоним сияқты лексикалық құбылыстарды меңгерумен қатар, фразеологизмдердің табиғатын, түрлерін, мағынасын игереді. Лексика мен фразеологияны дұрыс меңгеру – оқушылардың сөздік қорын байытып, ойды бейнелі жеткізу дағдыларын қалыптастырады. Осы бағыттағы білімді ойын технологиясы арқылы меңгерту оқушыларды қызықтырып қана қоймай, тілді ұлттық мәдениетпен сабақтастыра тануға жол ашады.

Мақсаты

• Лексикалық құбылыстарды ойын арқылы меңгерту;

• Фразеологизмдердің мағынасын түсіндіріп, сөйлеу дағдысында қолдануға үйрету;

• Оқушылардың сөздік қорын байыту, бейнелі сөйлеу қабілетін арттыру;

• Ойын арқылы оқушылардың шығармашылық ойлауын, тіл мәдениетін дамыту.

Міндеттері

1. Лексикалық ұғымдарды бекітуге арналған ойын түрлерін қолдану;

2. Фразеологизмдерді ұлттық таным тұрғысынан меңгерту;

3. Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың сөз қолдану дағдысын дамыту;

4. Сабақтағы белсенділікті арттыру, ұжымдық қарым-қатынасты нығайту.

Ойын үлгілері

1. «Синонимдер шеңбері» ойыны

Мақсаты: Сөздік қорды байыту, сөз мағынасын ажыратуға үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім бір сөзді айтады (әдемі).

• Оқушылар кезекпен синонимдерін айтады (сұлу, көркем, ажарлы, көрікті).

• Кім көп синоним тапса, сол жеңімпаз.

Тиімділігі: Оқушылардың сөз байлығын молайтады.

2. «Антонимдік жарыс» ойыны

Мақсаты: Антоним сөздерді меңгерту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөздерді таратады (жақсы, ақ, үлкен, арзан).

• Оқушылар жұптарын табады (жаман, қара, кіші, қымбат).

• Тез әрі дұрыс жауап берген топ жеңеді.

Тиімділігі: Лексикалық ұғымдарды бекітеді, есте сақтау қабілетін дамытады.

3. «Фразеологиялық жұмбақ» ойыны

Мақсаты: Фразеологизмдердің мағынасын түсінуге үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім фразеологизмді сипаттайды: «Қорқақ адамды қалай атаймыз?»

• Оқушы жауап береді: қоян жүрек.

• Немесе: «Тәжірибелі, көргені көп адамды?» – тіс қаққан.

Тиімділігі: Оқушыларды бейнелі ойлауға баулиды.

4. «Мақал-мәтелді тап» ойыны

Мақсаты: Ұлттық құндылықтарды меңгерту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөздердің алғашқы бөлігін оқиды: Жақсының аты…

• Оқушылар жалғастырады: өшпейді, ғалымның хаты өлмейді.

• Жылдам әрі дұрыс жауап берген топ ұпай алады.

Тиімділігі: Халық даналығын меңгертеді, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады.

5. «Омонимдер әлемі» ойыны

Мақсаты: Омонимдердің көп мағыналылығын түсіндіру.
Өткізу жолы:

• Мұғалім сөз айтады (бас).

• Оқушылар бірнеше мағынасын табады:

  • Адамның басы,

  • Үйдің басы,

  • Істің басы,

  • Малдың басы.

Тиімділігі: Тілдің байлығын түсіндіреді, ойлау қабілетін дамытады.

6. «Фразеологизмді сөйлемде қолдан» ойыны

Мақсаты: Фразеологизмдерді сөйлеу дағдысына енгізу.
Өткізу жолы:

• Мұғалім карточкада фразеологизмдерді таратады (құлақ аспау, қол ұшын беру, көңілі тоқ).

• Әр оқушы сөйлем құрайды.

• Шығармашылықпен ең қызықты сөйлем құрастырған оқушы жеңеді.

Тиімділігі: Оқушыларды бейнелі сөйлеуге баулиды.

Бағалау және кері байланыс

• Әр ойын бойынша ұпай жинақтау;

• Жеке және топтық нәтижелерді жариялау;

• Сабақ соңында оқушылардан «Мен үшін ең қызықты сөз…», «Бүгін үйренген жаңа фразеологизм…» деген сұрақтарға жауап алу.

8-сыныпта лексика мен фразеологияны ойын арқылы меңгерту – оқушылардың сөздік қорын байытып, сөйлеу қабілетін жетілдіреді. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерді қолдану арқылы оқушылар ұлттық құндылықтарды меңгеріп, ойды әсерлі жеткізуге үйренеді. Лексикалық ойындар оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытып, тілге деген қызығушылығын арттырады.

3.5. 9-сынып: Мәтінмен жұмыс және пікірталас ойындары

9-сыныптағы қазақ тілі пәнінде оқушылардың мәтінмен жұмыс істеу дағдылары мен пікірталас жүргізу мәдениеті айрықша назарда болады. Бұл кезеңде оқушылар тек қана тілдік нормаларды меңгеріп қана қоймай, сонымен бірге ойды жүйелеу, дәлелдеу, көзқарасын қорғау, қарсы пікір айту сияқты коммуникативтік қабілеттерін жетілдіреді. Мәтінмен жұмыс оқушыларды логикалық ойлауға баулып, ал пікірталас ойындары сыни тұрғыдан ойлауды қалыптастырады.

Мақсаты

• Мәтінді түсіну, талдау және мазмұндау дағдыларын ойын арқылы дамыту;

• Оқушылардың пікірталас жүргізу қабілетін қалыптастыру;

• Сөз мәдениеті мен шешендік дағдыларын арттыру;

• Топтық жұмыс пен ұжымдық қарым-қатынасты нығайту.

Міндеттері

1. Мәтіннің құрылымын анықтап, негізгі ойды табуға үйрету;

2. Ойын арқылы мәтін мазмұнын меңгерту және шығармашылықпен қайта құру;

3. Пікірталас ойындары арқылы оқушылардың аргумент құру дағдысын дамыту;

4. Жеке ойды ашық жеткізуге, өз көзқарасын дәлелдеуге тәрбиелеу.

Ойын үлгілері

1. «Мәтінді жалғастыр» ойыны

Мақсаты: Шығармашылық ойлау, мәтін құрастыру.
Өткізу жолы:

• Мұғалім қысқа мәтіннің алғашқы 2–3 сөйлемін оқиды.

• Әр оқушы кезекпен жалғастырады.

• Соңында тұтас мәтін шығады.

Тиімділігі: Оқушылардың қиялын, сөйлем құрау дағдысын дамытады.

2. «Негізгі ойды тап» ойыны

Мақсаты: Мәтіннің басты идеясын анықтауға үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім шағын мәтін оқиды.

• Оқушылар 1 сөйлеммен мәтіннің негізгі ойын жеткізеді.

• Дұрыс әрі толық жауапқа ұпай беріледі.

Тиімділігі: Мәтін мазмұнын қысқа әрі нақты жеткізуге баулиды.

3. «Автор орындығы» ойыны

Мақсаты: Мәтінге шығармашылық көзқарас қалыптастыру.
Өткізу жолы:

• Бір оқушы мәтінді «автор» ретінде оқиды.

• Қалғандары сұрақ қояды: «Неге бұлай жаздыңыз?», «Бұл ойды қалай түсіндірер едіңіз?»

• «Автор» өз көзқарасын қорғайды.

Тиімділігі: Оқушыларды ойды дәлелдеуге, сұрақ қою мәдениетіне үйретеді.

4. «Пікірталас алаңы» ойыны

Мақсаты: Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім тақырып береді («Қазіргі жастардың кітап оқу мәдениеті төмендеп бара жатыр»).

• Сынып екі топқа бөлінеді: «Қолдаймын» және «Қарсымын».

• Әр топ дәлел келтіреді, қарсы пікір айтады.

Тиімділігі: Оқушылардың ой еркіндігі артады, аргумент құру қабілеті дамиды.

5. «Ыстық орындық» ойыны

Мақсаты: Өз пікірін қорғай білуге баулу.
Өткізу жолы:

• Бір оқушы алдыңғы орындыққа отырады.

• Сынып оған кезекпен сұрақ қояды (тақырып: білім, тіл, мәдениет, жастар мәселесі).

• Оқушы жылдам әрі сенімді жауап беруі керек.

Тиімділігі: Оқушының сөз саптау шеберлігін, тез ойлау қабілетін шыңдайды.

6. «Иә–Жоқ» пікірталасы

Мақсаты: Қысқа, нақты ой білдіру дағдысын дамыту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім пікір айтады: «Әлеуметтік желілер жастарды дамытады».

• Оқушылар «иә» немесе «жоқ» деп жауап беріп, бір дәлел келтіреді.

Тиімділігі: Қысқа әрі нық пікір айтуға дағдыландырады.

Бағалау және кері байланыс

• Әр оқушының аргумент саны мен сапасы ескеріледі;

• Топтық жұмыста белсенділік бағаланады;

• Сабақ соңында «Екі жұлдыз, бір тілек» әдісі арқылы өзара кері байланыс беріледі.

9-сыныпта мәтінмен жұмыс пен пікірталас ойындарын қолдану оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын, шешендік қабілетін, коммуникативтік дағдыларын дамытады. Мәтінмен жұмыс – оқушыларды логикалық ойлауға, негізгі ойды ажырата білуге үйретсе, пікірталас ойындары – өз ойын дәлелдеуге, қарсы пікір айтуға, қоғамдағы мәселелерді еркін талқылауға баулиды. Бұл тәсілдер арқылы оқушылар тек тілді меңгеріп қана қоймай, өзіндік көзқарасы бар, белсенді тұлға болып қалыптасады.

3.6. 10-сынып: Қазақ әдеби стилі және кәсіби тіл

10-сыныптағы қазақ тілі пәнінде оқушылардың әдеби тіл нормаларын меңгеруі, стильдік ерекшеліктерді ажыратуы және кәсіби бағыттағы тілдік құзыреттілігін қалыптастыруы басты мақсат болып табылады. Бұл кезеңде оқушылар тек тілдік білімді меңгеріп қана қоймай, оны нақты өмірде, болашақ кәсіби қызметінде қолдана білуге дағдыланады. Сондықтан ойын технологиясын әдеби стиль мен кәсіби тіл тақырыптарын меңгертуде қолдану – оқушылардың қызығушылығын арттырып, практикалық дағдыларын жетілдіреді.

Мақсаты

• Қазақ әдеби тілінің негізгі белгілерін ойын арқылы меңгерту;

• Әдеби стиль түрлерін (көркем, ғылыми, ресми, публицистикалық, ауызекі) салыстыра білуге үйрету;

• Кәсіби тілдің ерекшеліктерін меңгертіп, мамандыққа бағдарлау;

• Ойын арқылы сөйлеу мәдениеті мен кәсіби коммуникацияны дамыту.

Міндеттері

1. Әдеби стильдің функционалдық қызметін түсіндіру;

2. Әр стиль түріне мысалдар келтіріп, ойын түрлерімен бекіту;

3. Кәсіби бағыттағы терминдер мен сөз қолданысын үйрету;

4. Рөлдік ойындар арқылы болашақ мамандыққа бағдарлау;

5. Жазбаша және ауызша сөйлеуде әдеби тіл нормасын сақтау дағдысын қалыптастыру.

Ойын үлгілері

1. «Стильді тап» ойыны

Мақсаты: Әдеби стиль түрлерін ажырата білу.
Өткізу жолы:

• Мұғалім бірнеше сөйлем оқиды (мысалы: ғылыми мәтіннен үзінді, көркем әдебиеттен сөйлем, ресми құжаттан тіркес).

• Оқушылар қай стильге жататынын табады.

• Дұрыс жауапқа ұпай беріледі.

Тиімділігі: Стильдердің айырмашылығын нақты түсінуге көмектеседі.

2. «Редактор» ойыны

Мақсаты: Әдеби тіл нормасын сақтауға үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім оқушыларға қате немесе ауызекі сөздер араласқан мәтін ұсынады.

• Оқушылар оны әдеби тіл нормасына сай түзетеді.

Тиімділігі: Сөз мәдениетін жетілдіреді, сауатты жазуға баулиды.

3. «Мамандық әлемі» рөлдік ойыны

Мақсаты: Кәсіби тілдік құзыреттілікті қалыптастыру.
Өткізу жолы:

• Сынып бірнеше топқа бөлінеді. Әр топқа бір мамандық беріледі (дәрігер, заңгер, мұғалім, журналист, инженер).

• Топ мүшелері өз мамандығына байланысты кәсіби сөздерді қолданып, шағын диалог немесе көрініс құрастырады.

Тиімділігі: Кәсіби бағыттағы сөз қорын дамытады, мамандыққа қызығушылық тудырады.

4. «Пресс-конференция» ойыны

Мақсаты: Публицистикалық стильде сөйлеу дағдысын дамыту.
Өткізу жолы:

• Бір оқушы – белгілі тұлға (жазушы, ғалым, спортшы, саясаткер).

• Қалғандары журналистер болып сұрақ қояды.

• «Тұлға» әдеби тіл нормасын сақтап, толық жауап береді.

Тиімділігі: Сұрақ қою, жауап беру, пікір білдіру мәдениетін қалыптастырады.

5. «Ғылыми жоба қорғау» ойыны

Мақсаты: Ғылыми стильде сөйлеу мәдениетін дамыту.
Өткізу жолы:

• Әр топ шағын тақырып алады (мысалы: «Қазақ тіліндегі жаңа терминдер», «Жастар және кітап оқу», «Ғаламтордың тілі»).

• Тақырып бойынша 3–4 минуттық «жоба қорғау» жасайды.

• Қалғандары сұрақ қойып, талқылайды.

Тиімділігі: Ғылыми тілде сөйлеп, өз ойын дәлелдеуге үйретеді.

Бағалау және кері байланыс

• Оқушылардың әдеби стильдерді ажырата білу қабілеті ескеріледі;

• Рөлдік ойындардағы белсенділік бағаланады;

• Тіл мәдениеті мен сөз қолданысына ерекше назар аударылады;

• Кері байланыс: «Мен бүгін білдім...», «Маған қиын болды...», «Мен қолдана аламын...» әдістерімен жүргізіледі.

10-сыныпта қазақ әдеби стилі мен кәсіби тілді ойын арқылы меңгерту оқушылардың сөздік қорын байытып, әдеби тіл нормасын меңгеруіне, кәсіби бағдарын айқындауына мүмкіндік береді. Бұл тәсілдер оқушыларды тек теориялық біліммен шектемей, оны нақты өмірде қолдануға, кәсіби ортада дұрыс сөйлеуге, мәдениетті қарым-қатынас жасауға үйретеді. Сонымен қатар, ойын түрлері оқушылардың қызығушылығын арттырып, шығармашылық қабілеттерін дамытады.

3.7. 11-сынып: Шығармашылық пен шешендікке жетелейтін ойындар

11-сынып оқушылары үшін қазақ тілін оқытудың басты міндеті – оларды шығармашылық тұрғыдан ойлауға, шешен сөйлеуге, өз пікірін дәлелді жеткізе білуге тәрбиелеу. Бұл жастағы оқушылар ҰБТ, ғылыми жобалар, пікірсайыстарға қатысу арқылы өз ойларын еркін, жүйелі, әдеби тілде жеткізе білуге үйренеді. Сондықтан ойын технологиялары тек білімді бекіту құралы ғана емес, сонымен бірге шығармашылық ойлау мен шешендік өнерді дамытудағы тиімді әдіс болып саналады.

Мақсаты

• Оқушылардың сөздік қорын молайтып, шығармашылық қиялын дамыту;

• Шешендік өнерге баулып, көпшілік алдында сөйлеу мәдениетін қалыптастыру;

• Сөйлеуде логикалық бірізділік пен дәлелді ой айтуға үйрету;

• Ұлттық шешендік дәстүрлерге сүйене отырып, қазіргі заманға бейімдеу.

Міндеттері

1. Қазақ шешендік өнерінің дәстүрлі үлгілерімен таныстыру;

2. Шығармашылық бағыттағы ойындар арқылы ойлау қабілетін дамыту;

3. Риторикалық сұрақтар қою, дәлел келтіру дағдыларын қалыптастыру;

4. Жазбаша және ауызша сөйлеуде стильдік бірізділікті сақтау;

5. Көпшілік алдында еркін сөйлеуге үйрету.

Ойын үлгілері

1. «Шешендік дода» ойыны

Мақсаты: Оқушыларды шешендік өнерге баулу.
Өткізу жолы:

• Екі топқа белгілі бір тақырып беріледі (мысалы: «Ғылым мен дәстүрдің үйлесімі», «Қазақ тілінің болашағы», «Жастар және мәдениет»).

• Әр топ өз көзқарасын қорғайды, қарсы дәлелдер айтады.

• Топтар бір-бірінің пікіріне сыни тұрғыдан жауап береді.

Тиімділігі: Пікірталас мәдениетін, шешендік сөздерді қолдануды үйретеді.

2. «Импровизация» ойыны

Мақсаты: Шығармашылық ойлауды дамыту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім тақтаға 3–4 сөз жазады (мысалы: арман, еңбек, білім, болашақ).

• Оқушылар осы сөздерді қолданып, қысқа әңгіме немесе шешендік сөз құрайды.

Тиімділігі: Тез ойлап, логикалық байланыс орната білуге үйретеді.

3. «Әділ би» ойыны

Мақсаты: Қазақ шешендік дәстүріне сүйене отырып, әділ пікір айту.
Өткізу жолы:

• Мұғалім өмірлік жағдаят ұсынады (мысалы: екі дос арасындағы дау, сыныптағы келіспеушілік).

• Бір оқушы «би» рөлінде әділ шешім шығарады.

• Қалғандары би шешіміне баға береді.

Тиімділігі: Шешендік өнердің ұлттық үлгілерін меңгертеді, әділдікке тәрбиелейді.

4. «Журналист және спикер» ойыны

Мақсаты: Сұрақ қою және жауап беру мәдениетін дамыту.
Өткізу жолы:

• Бір оқушы «спикер», қалғандары «журналист».

• Журналистер түрлі сұрақ қояды, спикер әдеби тілде, қысқа әрі нақты жауап береді.

Тиімділігі: Жауап беру мәдениетін, қысқаша әрі нұсқалы сөйлеуді үйретеді.

5. «Эссе қорғау» ойыны

Мақсаты: Жазбаша шығармашылықты ауызша сөйлеумен ұштастыру.
Өткізу жолы:

• Әр оқушы шағын эссе жазады (тақырыптар: «Менің өмірлік ұстанымым», «Білімнің құдіреті», «Ұлт болашағы – жас ұрпақ»).

• Кейін эссесін сынып алдында қысқаша баяндап береді.

Тиімділігі: Оқушылардың өз ойын жүйелі жеткізуіне, шығармашылық қабілетін дамытуға ықпал етеді.

6. «Пікірлер аллеясы» ойыны

Мақсаты: Бір тақырып бойынша көптүрлі пікір білдіруге үйрету.
Өткізу жолы:

• Мұғалім тақырып береді (мысалы: «Қазақ тілін дамыту жолдары»).

• Әр оқушы өз пікірін қысқа түрде қағазға жазып, тақтаға іледі.

• Кейін пікірлер талқыланады.

Тиімділігі: Оқушылардың ой-пікірін ашық айтуға, сыни тұрғыдан ойлауға жетелейді.

Бағалау және кері байланыс

• Оқушылардың шығармашылық белсенділігі, сөйлеу мәдениеті, ой жүйелілігі ескеріледі;

• Шешендік сөздер мен мақал-мәтелдерді қолдану бағаланады;

• «Екі жұлдыз, бір тілек», «Смайлик әдісі», «Менің табысым» тәсілдерімен кері байланыс беріледі.

11-сыныпта ойын технологияларын қолдану арқылы оқушылар шығармашылық қабілеттерін дамытып, шешендік өнерге үйренеді, өз пікірін еркін жеткізуге дағдыланады. Бұл тәсілдер олардың болашақта университетте білім алуына, кәсіби ортада өзін сенімді ұстауына, көпшілік алдында сөйлеуіне үлкен дайындық жасайды. Ойындар тек тіл үйрету құралы ғана емес, тұлғалық даму мен азаматтық ұстанымды қалыптастыру тетігі ретінде де маңызды рөл атқарады.

IV БӨЛІМ. Тәжірибелік материалдар

4.1. 5-сынып: "Жаңылтпаш жарысы" сабағының үлгісі

Сабақтың тақырыбы:

«Жаңылтпаш жарысы» – қазақ тілінің дыбыстық жүйесін ойын арқылы меңгерту

Сынып: 5-сынып

Сабақтың мақсаты:

• Оқушылардың дыбыстарды дұрыс айтуына, тілін жаттықтыруға ықпал ету,

• Жылдам ойлау, есте сақтау қабілетін арттыру, сөйлеу дағдыларын дамыту;

• Халық ауыз әдебиеті үлгілеріне қызығушылығын арттыру, ұжымдық жұмысқа баулу.

Күтілетін нәтиже:

• Оқушылар дыбыстарды дұрыс айта біледі;

• Жаңылтпашты жатқа айтып, жарысқа қатысады;

• Өз ойын еркін жеткізуге машықтанады.

Сабақтың түрі:

Ойын сабақ, жарыс сабақ

Сабақтың әдістері:

Ойын, топтық жарыс, сұрақ-жауап, көрнекілік

Қажетті құралдар:

Интерактивті тақта, карточкаларға жазылған жаңылтпаштар, бағалау парақтары

Сабақ барысы

I. Ұйымдастыру кезеңі (3 мин.)

• Амандасу, оқушыларды топқа бөлу («Жұлдыздар» және «Бұлбұлдар» тобы).

• Сабақтың мақсатымен таныстыру.

• Сыныпта жағымды психологиялық ахуал орнату («Жылы лебіз» шеңбері).

II. Кіріспе бөлім (5 мин.)

• Мұғалім сұрақ қояды:

  • Жаңылтпаш дегеніміз не?

  • Оны не үшін айтады?

• Оқушылар өз пікірлерін айтады.

• Мұғалім қысқаша түсінік береді:

«Жаңылтпаш – тілдің бұлшық етін жаттықтыратын, дұрыс сөйлеуге үйрететін халық шығармасы».

III. Негізгі бөлім – «Жаңылтпаш жарысы» (25 мин.)

1-кезең. «Кім жылдам?» (5 мин.)

• Мұғалім әр топқа бір жаңылтпаш береді.

• Топ мүшелері жаңылтпашты 3 рет тез әрі дұрыс айтуға тырысады.

• Дұрыс айтқан оқушыларға ұпай беріледі.

Үлгі жаңылтпаштар:

• «Қап-қара қап, қап ішінде қақпақ бар».

• «Шеше, шеш, шешімді шеш!»

2-кезең. «Эстафета» (7 мин.)

• Әр топтан бір оқушы бастап жаңылтпаш айтады, келесі оқушы жалғастырады.

• Қателеспей айтқан топқа қосымша ұпай қосылады.

3-кезең. «Жаңылтпаш құрастыр» (8 мин.)

• Топтарға бірнеше сөз беріледі (мысалы: бала, дала, қап, апа).

• Осы сөздермен қысқа жаңылтпаш құрастырады.

• Ең қызықты, үйлесімді жаңылтпаш жасаған топ жеңімпаз атанады.

4-кезең. «Жасырын жаңылтпаш» (5 мин.)

• Мұғалім тақтаға жаңылтпаштың бір бөлігін ғана жазады.

• Топтар оны толықтырып айтуы тиіс.

• Мысалы: «Таз … … таз …» → «Тазша таз таз тазалады».

IV. Қорытынды бөлім (7 мин.)

• Әр топ өз әсерімен бөліседі.

• Мұғалім оқушылардың белсенділігіне баға береді.

• Бағалау парақтары бойынша жеңімпаз топ анықталады.

Бағалау өлшемдері:

• Жаңылтпашты дұрыс айтуы;

• Жылдамдығы;

• Шығармашылық қабілеті;

• Топтық жұмысқа белсенді қатысуы.

Кері байланыс:

• «Екі жұлдыз, бір тілек» әдісімен оқушылар сабақтан алған әсерін айтады.

Үй тапсырмасы:

• 3 жаңылтпашты жаттап келу.

• Өз бетінше шағын жаңылтпаш құрастыру.

Осылайша «Жаңылтпаш жарысы» сабағы оқушылардың тілін дамытып, қызығушылығын арттырады, жарыс рухын қалыптастырады.

4.2. 7-сынып: "Мақал-мәтел жалғастыр" ойынының қолданылуы

1. Теориялық бөлім

1.1. Мақал-мәтелдің тіл дамытудағы орны

Мақал-мәтел – халық ауыз әдебиетінің асыл қазынасы, қысқа әрі нұсқа, көркем ойдың айшықты үлгісі. Оқушылар үшін мақал-мәтелдер:

• тілдік қорды байытудың тиімді құралы;

• логикалық ойлау мен бейнелі сөйлеуді дамытатын материал;

• ұлттық құндылықтарды жеткізетін мәдени мұра.

Мақал-мәтелдерді сабақта қолдану оқушыларды ана тілін қадірлеуге, ойды көркем жеткізуге дағдыландырады.

1.2. Ойынның әдістемелік мәні

«Мақал-мәтел жалғастыр» ойыны – білімді ойын арқылы бекітуге бағытталған әдістемелік тәсіл. Бұл ойын арқылы:

• оқушылар тез ойлауға, дұрыс жауап беруге үйренеді;

• есте сақтау, ассоциация арқылы табу қабілеті дамиды;

• оқушылардың тілдік қарым-қатынасы белсендіріледі.

1.3. Психологиялық-педагогикалық негіздері

• Психологтар пікірінше, ойын кезінде баланың эмоциялық күйі көтеріледі, есте сақтауы мен қиялы дамиды.

• Педагогикалық тұрғыдан алғанда, ойын – білімді бекітудің, шығармашылықты дамытудың, ұжымдық қарым-қатынасты қалыптастырудың тиімді тәсілі.

• 7-сынып жастағы оқушыларда қызметтік қызығушылық, бәсекеге қабілеттілік жоғары болғандықтан, жарыс түріндегі ойындар оқу процесіне серпін береді.

1.4. Сабақта қолдану мақсаты

• Тілдік материалды (мақал-мәтел, тұрақты тіркес) практикада қолдануды үйрету;

• Ұжымдық жарыс арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру;

• Оқушыларды ұлттық дүниетанымға, мәдениетке баулу.

2. Практикалық бөлім

Сабақ жоспары

Пәні: Қазақ тілі
Сынып: 7
Сабақтың тақырыбы: «Мақал-мәтел жалғастыр» ойыны арқылы тұрақты тіркестерді меңгерту
Ұзақтығы: 45 минут

Оқу бағдарламасына сәйкестігі

Бөлім: Тіл мәдениеті
Оқу мақсаттары:
7.2.4.1 – мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестердің мағынасын ажыратып, орынды қолдану;
7.3.4.1 – жазба және ауызша жұмыстарда көркемдегіш құралдарды пайдалану;
7.1.3.1 – мәтіннен негізгі ойды анықтап, өз ойын дәлелдермен жеткізу.

Сабақ мақсаттары

1. Мақал-мәтелдердің мазмұнын түсінеді, жалғастырады.

2. Тұрақты тіркестерді сөйлеу барысында қолданады.

3. Өз ойын қысқаша дәлелмен жеткізеді.

Бағалау критерийлері

• Мақалды жалғастырады, мәнін түсіндіреді.

• Тұрақты тіркестерді сөйлемде дұрыс қолданады.

• Өз ойын ауызша жеткізуде дәлел келтіреді.

Күтілетін нәтижелер

• Барлығы: Мақал-мәтелдерді жалғастырады.

• Көпшілігі: Мақал-мәтелдерден ой түйіп, сөйлемде қолданады.

• Кейбірі: Шығармашылық ой қосып, шағын пікірін білдіреді.

Сабақ барысы

I. Ұйымдастыру (3 мин.)

• Сәлемдесу, психологиялық ахуал.

• «Жақсы сөз – жарым ырыс» мақалын айтып, сабаққа қызығушылық ояту.

II. Қызығушылықты ояту (5 мин.)

«Миға шабуыл» әдісі

• Мұғалім сұрақ қояды:

Мақал-мәтел дегеніміз не?

Қандай тақырыптарда мақал-мәтелдер білесіңдер?

Бұл кезеңде оқушылардың бұрынғы білімдері белсендіріліп, жаңа тақырыпқа бағытталады.

III. Жаңа білімді меңгерту – ойын кезеңдері (25 мин.)

1-кезең: «Жалғастыр» ойыны (7 мин.)

• Мұғалім мақалдың алғашқы бөлігін айтады, оқушылар жалғастырады.
  Мысалдар:

• «Еңбек түбі – …» → «береке»

• «Жақсы дос – …» → «жан азығы»

Бағалау: мұғалім ауызша кері байланыс береді, қол шапалақтау арқылы бағалау.

2-кезең: «Кім көп біледі?» (7 мин.)

• Әр топқа 2 минут ішінде «Еңбек», «Білім», «Достық» тақырыптарына байланысты мақал-мәтелдер айту тапсырмасы беріледі.

• Көп айтқан топ ұпай алады.

Бағалау критерийі: мақал-мәтелді дұрыс айту, тақырыпқа сәйкестігі.

3-кезең: «Қате мақал» ойыны (5 мин.)

• Мұғалім мақалдың қате нұсқасын оқиды, оқушылар дұрысын табады.
  Мысалы:

• «Оқу – инемен тас тескендей» (қате).

• Дұрысы: «Оқу – инемен құдық қазғандай».

4-кезең: «Мақалдан ой түй» (6 мин.)

• Әр топқа бір мақал беріледі.

• Сол мақалдың мәнін түсіндіріп, шағын мысалмен дәлелдейді.

Мысалы: «Өнерлі өрге жүзер» мақалын түсіндіріп, өнерлі адамдардың жетістігі туралы қысқаша айту.

Бағалау: дескрипторлар арқылы:
✔ Мақалды дұрыс түсіндірді;
✔ Ойды мысалмен дәлелдеді;
✔ Өз ойын жүйелі жеткізді.

IV. Қорытынды (7 мин.)

• Сабақ бойынша рефлексия:
  «Бес саусақ» әдісі

• Бас бармақ – бүгінгі сабақ маған ұнады;

• Балан үйрек – жаңа білім алдым;

• Ортаңғы саусақ – қиындық болды;

• Шылдыр шүмек – топтағы жұмысым;

• Кішкентай бөбек – көңіл-күйім.

Үй тапсырмасы

• 5 мақал-мәтел жаттап келу.

• Әр оқушы өз отбасынан 1 мақал-мәтел жазып, мәнін түсіндіру.

4.3. 9-сынып: "Журналист" ойыны арқылы мәтін құрастыру сабағы

Сабақ жоспары

Пәні: Қазақ тілі
Сынып: 9-сынып
Тақырыбы: «Журналист» ойыны арқылы мәтін құрастыру
Сабақ ұзақтығы: 45 минут

Теориялық бөлім

1. Оқу бағдарламасына сәйкестігі

Бөлім: Мәтін және оның түрлері
Оқу мақсаттары:

• 9.2.3.1 – мәтіндегі көтерілген мәселені талдап, өз көзқарасын дәлелді жеткізу;

• 9.3.4.1 – әртүрлі стильде мәтін құрастырып, мазмұнынан негізгі ойды анықтау;

• 9.1.2.1 – көпшілік алдында өз ойын еркін жеткізу.

2. Сабақтың мақсаты

• «Журналист» ойыны арқылы ақпарат жинап, оны мәтінге айналдыру дағдысын қалыптастыру;

• Мәтіннің құрылымдық бөліктерін сақтай отырып, жазбаша және ауызша тілде сауатты жеткізу;

• Оқушыларды қоғамдық пікір білдіруге, сыни ойлауға және шығармашылыққа жетелеу.

3. Сабақтың міндеттері

1. Журналистік сұхбат жүргізу арқылы оқушылардың қарым-қатынас дағдысын дамыту.

2. Ақпаратты талдау және мәтінге айналдыру жолдарын үйрету.

3. Публицистикалық стиль ерекшеліктерін меңгерту.

4. Оқушыларды топтық жұмыс пен диалогтік оқытуға баулу.

4. Бағалау критерийлері

• Ақпаратты сұхбат арқылы жинайды;

• Жиналған мәліметті мәтінге айналдырады;

• Мәтін құрылымын (кіріспе – негізгі бөлім – қорытынды) сақтайды;

• Өз көзқарасын қоса алады;

• Публицистикалық стиль белгілерін қолданады.

5. Күтілетін нәтижелер

• Барлық оқушы: Сұрақ қойып, қысқаша мәтін құра алады.

• Көпшілігі: Мәтінді жүйелі жазып, негізгі ойды анықтайды.

• Кейбірі: Мәтінді публицистикалық стильде құрастырып, өз пікірін дәлелдейді.

6. Сабақтың әдіс-тәсілдері

• «Журналист» ойыны

• «Редактор» ойыны

• «Микрофон әдісі»

• Топтық жұмыс, сұрақ-жауап

Практикалық бөлім

I. Ұйымдастыру кезеңі (3 мин.)

• Сәлемдесу, сабақ мақсатын хабарлау.

• Оқушыларды «журналистер» және «кейіпкерлер» болып екі топқа бөлу.

II. Қызығушылықты ояту (5 мин.)

«Жылдам сұрақ» әдісі

• Мұғалім: «Журналистің басты міндеті не?»

• «Мәтін жазу үшін қандай ақпарат қажет?»

Оқушылар жауап береді, сабақтың тақырыбы ашылады.

III. Жаңа білімді меңгерту – «Журналист» ойыны (25 мин.)

1-кезең: Сұхбат алу (7 мин.)

• Әр «журналист» өзіне берілген тақырып аясында сұрақ қояды.

• Мысалы тақырыптар: «Жастардың бос уақытын өткізуі», «Интернеттің пайдасы мен зияны», «Кітап оқу мәдениеті».

• «Кейіпкерлер» сұрақтарға жауап береді.

2-кезең: Ақпаратты мәтінге айналдыру (8 мин.)

• Жиналған мәліметті шағын журналистік мақала етіп жазу (100–120 сөз).

• Мәтін құрылымы:

  • Кіріспе: тақырыпты таныстыру, сұхбат алынған тұлғаны атау.

  • Негізгі бөлім: айтылған ойлар мен деректерді баяндау.

  • Қорытынды: түйін жасау немесе журналистің жеке пікірі.

3-кезең: «Редактор» ойыны (5 мин.)

• Әр топ мәтіндерін алмасып, редактор рөлінде тексереді.

• Талаптар: сөйлемнің сауаттылығы, ойдың жүйелілігі, стильдің сақталуы.

4-кезең: Мәтінді қорғау (5 мин.)

• Әр топ өз мәтінін сыныпқа оқиды.

• Қалған оқушылар «оқырман» рөлінде сұрақ қояды.

IV. Қорытынды (7 мин.)

Рефлексия: «Микрофон әдісі»
Оқушылар сөйлемді жалғастырады:

• «Маған журналист болу … ұнады / қиын болды / қызық болды».

V. Үй тапсырмасы

«Менің болашақ мамандығым» тақырыбында бір адамнан шағын сұхбат алып, журналистік мәтін құрастыру.

4.4. 11-сынып: "Пікірсайыс алаңы" сабағы

Сабақ жоспары

Пәні: Қазақ тілі + Қазақ әдебиеті (кіріктірілген сабақ)
Сынып: 11-сынып
Тақырыбы: «Пікірсайыс алаңы»
Пікірталас тақырыбы:«Абай жолы» романындағы жастар бейнесі – бүгінгі жас буынға үлгі бола ала ма?»
Ұзақтығы: 45 минут

Теориялық бөлім

1. Оқу бағдарламасына сәйкестігі

Қазақ тілі:

11.2.3.1 – Мәтіндегі көтерілген мәселелерді салыстырып, өз көзқарасын дәлелді жеткізу.

11.1.3.1 – Көпшілік алдында сөз сөйлеу мәдениетін меңгеру.

Қазақ әдебиеті:

11.3.1.1 – Көркем шығармадағы идеялар мен кейіпкерлерді қазіргі заманмен байланыстырып талдау.

11.3.4.1 – Әдеби шығармадан алған ойды өмірлік жағдайларда қолдану.

2. Сабақтың мақсаты

Оқушыларды роман кейіпкерлерінің жастарға үлгі боларлық қырларын саралауға баулу.

Пікірсайыс ойыны арқылы оқушылардың ой қорыту, дәлел келтіру, қарсы пікір айту қабілеттерін дамыту.

Әдебиет пен өмірді байланыстырып, сыни тұрғыдан ойлауға жетелеу.

3. Сабақтың міндеттері

1. «Абай жолы» романындағы жастар бейнесін талдау.

2. Әдеби кейіпкерлерді қазіргі жастармен салыстыру.

3. Пікірсайыс арқылы оқушылардың шешендік өнерін шыңдау.

4. Бағалау критерийлері

• Әдеби кейіпкерлерді бүгінгі күнмен байланыстырады.

• Өз ойын дәйекті дәлелдермен жеткізеді.

• Қарсы топтың пікіріне жауап береді.

• Шешендік сөйлеу нормаларын сақтайды.

5. Күтілетін нәтижелер

• Барлық оқушы: Романдағы жастар бейнесі туралы ойын білдіреді.

• Көпшілігі: Өз көзқарасын дәлелдермен нығайтады, қарсы дәлелдер айтады.

• Кейбірі: Әдеби-шығармашылық тұрғыда терең ой қорытады.

6. Сабақ әдістері

• «Пікірсайыс алаңы» ойыны

• «Миға шабуыл»

• «Екі жақты күнделік»

• Дәлел картасы

Практикалық бөлім

I. Ұйымдастыру кезеңі (3 мин.)

• Сәлемдесу.

• Сабақ тақырыбы мен мақсатымен таныстыру.

• Оқушыларды 2 топқа бөлу:

«Жақтаушылар» (Үлгі бола алады)

«Қарсы топ» (Үлгі бола алмайды)

II. Қызығушылықты ояту (5 мин.)

Миға шабуыл:

• Мұғалім сұрақ қояды: «Қазіргі қазақ жастарына әдеби кейіпкерлердің өмір жолы қаншалықты әсер етеді?»

• Оқушылар қысқаша ойларын білдіреді.

III. Жаңа білімді меңгерту – «Пікірсайыс алаңы» (25 мин.)

1-кезең: Дайындық (5 мин.)

Әр топ өз көзқарасын нақтылап, дәлелдерін жазады.

• Жақтаушылар:

• Абайдың ғылымға құштарлығы – жастарға үлгі.

• Ербол, Кәкітай – адал достықтың символы.

• Әрекетшіл, алғыр жастар бейнесі – болашаққа бағдар.

• Қарсы топ:

• Кейіпкерлердің кейбірі заман шындығына тәуелді, бүгінгі күнге тікелей сәйкес келмейді.

• Әуезов көрсеткен жастардың өмір салты қазіргінің талабына сай емес.

• Қазіргі жастарға жаңа технология, ғылым, инновация керек – ол романда жоқ.

2-кезең: Пікірталас (15 мин.)

• Әр топтан 2 оқушы аргументін айтады (2 мин.).

• Қарсы топ сұрақ қояды (1 мин.).

• Қосымша дәлелдер келтіру, қарсы дәлел айту.

• Әр топ қорытынды сөзін айтады (1 мин.).

3-кезең: «Үшінші жақ» тыңдаушысы (5 мин.)

• Бір оқушы «бейтарап сарапшы» рөлінде қай топтың дәлелдері күшті болғанын атап өтеді.

IV. Қорытынды (7 мин.)

Рефлексия: «Екі жақты күнделік» әдісі

• Мен білдім… (әдебиет пен өмір байланысы)

• Маған қиын болды… (қарсы пікір айту)

• Келесі пікірталаста мен… (аргументтерімді күшейтемін)

V. Үй тапсырмасы

«Абай жолы» романындағы жастар бейнесін қазіргі замандағы өз замандастарымен салыстырып эссе жазу (200–250 сөз).

V БӨЛІМ. Ойын технологиясының нәтижелері мен тиімділігі

5.1. Оқушы құзыреттілігін қалыптастырудағы ойынның рөлі

Білім беру жүйесінің басты мақсаты – қоғамға бейімделген, ойлау қабілеті жоғары, шығармашылықпен жұмыс істей алатын, сыни тұрғыдан ойлайтын құзыретті тұлға қалыптастыру. Жаңартылған білім мазмұны осы құзыреттілікке негізделген оқытуды басты назарға алып отыр. Бұл тұрғыда ойын – оқушы құзыреттілігін дамытудағы әмбебап әрі тиімді құралдардың бірі болып саналады. Өйткені ойын әрекеті бала табиғатына жақын, ол білімді игеруді қызықты да жеңіл етеді, әрі оқушылардың ішкі әлеуетін ашуға мүмкіндік береді.Ойын – тек қана уақыт өткізу немесе көңіл көтерудің тәсілі емес, ол – оқытудың, тәрбиелеудің, тұлғаны жан-жақты дамытудың құралы. Ойын арқылы оқушы оқу үдерісіне еркін араласады, өзіндік ойларын жеткізуге талпынады, тілдік қарым-қатынасқа түседі, жаңа жағдайға икемделеді. Осы тұрғыда ойын – білім алушының құзыреттілігін қалыптастыруға ықпал ететін негізгі әдіснамалық тәсілдердің бірі болып табылады.

Құзыреттілік ұғымы білім, білік және дағдылардың жиынтығынан әлдеқайда кең. Ол – адамның алған білімін өмірлік жағдайда қолдана білу қабілеті, өз бетімен шешім қабылдап, жауапкершілікке баруы, қарым-қатынас мәдениетін меңгеруі, әлеуметтік ортаға икемделуі. Демек, құзыретті тұлға қалыптастыру үшін тек теориялық білім беру жеткіліксіз. Мұнда оқушының тәжірибелік қабілеттерін, өмірлік дағдыларын дамыту маңызды. Ал ойын осы қажеттіліктерді қамтамасыз етеді.

Ойын арқылы оқушыда мынадай құзыреттіліктер қалыптасады:

Коммуникативтік құзыреттілік. Ойын барысында оқушылар диалог құрып, пікір алмасады, өз ойларын ашық айтуға, тыңдаушыны құрметтеуге, ойын дәлелдеуге дағдыланады. Мысалы, «Пікірсайыс», «Журналист», «Сұхбат» сияқты ойын түрлері олардың сөйлеу мәдениетін жетілдіреді.

Әлеуметтік құзыреттілік. Топтық ойындарда оқушылар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, ынтымақтастықта жұмыс істейді, лидерлік қабілетін шыңдайды. Бұл – болашақ қоғам мүшесінің әлеуметтік рөлін орындауға дайындықтың алғышарты.

Мәдени құзыреттілік. Ұлттық ойындар мен мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар арқылы оқушы ана тілінің байлығын, мәдени құндылықтарын меңгереді. Бұл олардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға ықпал етеді.

Ақпараттық және танымдық құзыреттілік. Ойын жағдайында оқушылар түрлі ақпаратты талдап, салыстырып, қорытынды жасайды. Мысалы, «Құпия хат», «Сөз жарыс» сияқты ойындар оқушылардың ізденімпаздығын арттырады, ойлау қабілетін дамытады.

Шығармашылық құзыреттілік. Шығармашылық ойындарда оқушылар өз қиялын, ой ұшқырлығын дамытады. Әсіресе «Сөз құрастыру», «Эссе жазу», «Сахналық көрініс» секілді ойындар олардың креативті ойлауына серпін береді.

Ойын құзыреттілікті қалыптастырудың ең қолайлы құралы болып табылатынының тағы бір себебі – оның табиғилығында. Бала ойын барысында өзін еркін сезінеді, жасандылықтан арылып, өз қабілеттерін еркін көрсетеді. Бұл жағдай оқушыны белсенді етеді, ал белсенділік құзыреттіліктің басты шарты. Сонымен қатар, ойын кезінде бала қателесуге де қорықпайды. Өйткені ойын форматы оны еркіндікке, ізденіске, қателесу арқылы үйренуге жетелейді.

Психологиялық тұрғыдан алғанда, ойын оқушының зейінін тұрақтандырады, есте сақтау қабілетін күшейтеді, эмоциялық көңіл-күйін реттейді. Ал мұның бәрі оқу процесінде аса маңызды. Егер сабақ монотонды түрде өтсе, оқушы тез жалығады, қызығушылығы төмендейді. Ал ойын араласқан сабақ оқушыны сергітіп, сабаққа деген ынтасын арттырады.

Қазіргі білім беру тәжірибесінде ойынның бірнеше түрлері қолданылады: танымдық ойындар, рөлдік ойындар, іскерлік ойындар, тіл дамытуға бағытталған ойындар, тренинг элементтері бар ойындар. Бұлардың барлығы құзыреттілікке негізделген оқытудың әдіснамалық құрамдас бөлігі болып табылады. Әсіресе тіл үйретуде ойын ерекше рөл атқарады. Себебі тілдік орта жасанды түрде құрылады да, ойын осы ортаны шынайы қарым-қатынасқа жақындатады.Ойын арқылы оқушы құзыреттілігін дамытуда мұғалімнің рөлі айрықша. Мұғалім ойынға тек бақылаушы ретінде қатыспайды, ол – ұйымдастырушы, бағыт беруші, модератор. Мұғалім ойын мақсатын нақты айқындап, оның білімдік, тәрбиелік, дамытушылық нәтижесін алдын ала белгілейді. Ойын оқушыларға қызықты әрі тартымды болуы үшін оның мазмұны, ережесі, құрылымы мұқият ойластырылуы тиіс.Оқушы құзыреттілігін қалыптастыруда ойынның рөлі туралы айта отырып, оның бірнеше артықшылықтарын атап өтуге болады:

1. Білімді өмірлік жағдаймен байланыстырады.

2. Оқушының белсенділігін арттырады.

3. Танымдық қабілеттерін дамытады.

4. Шығармашылық әлеуетін шыңдайды.

5. Тілдік қарым-қатынасқа еркіндік береді.

6. Ұжымдық жұмысқа, бір-бірін сыйлауға үйретеді.

Қорытындылай келгенде, ойын – оқыту процесінің қосымша элементі емес, ол – құзыретті тұлға қалыптастырудың негізгі әдіс-тәсілдерінің бірі. Егер мұғалім ойын элементтерін орынды пайдалана білсе, ол оқушыны тек білімді тұтынушы емес, өмірде қолдана білетін, өзіндік пікірі бар, сыни ойлайтын, мәдениетті тұлға етіп тәрбиелей алады.

5.2. Функционалдық сауаттылыққа жетелеудегі маңызы

Қазіргі білім беру жүйесінің басты басымдықтарының бірі – оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру. Функционалдық сауаттылық – бұл адамның тек білімді меңгеруі ғана емес, сол білімін өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана білу қабілеті. Яғни, оқушы оқу барысында алған ақпаратын талдап, бағалап, салыстырып, нақты жағдайда дұрыс шешім қабылдай алса, ол функционалды сауатты тұлға болып есептеледі. Жаңартылған білім мазмұны осы ұстанымды басты мақсат ретінде қарастырады.Ойын – функционалдық сауаттылықты дамытудағы ең тиімді құралдардың бірі. Себебі ойын барысында оқушы тек дайын білімді қайталап қоймайды, ол білімді жаңа жағдайда қолданады, сөйтіп, өз тәжірибесін жинақтайды. Мәселен, «Журналист», «Пікірсайыс алаңы», «Мақал-мәтел жалғастыр» сияқты ойындарда оқушылар өз ойын дәлелдеп айтуға, мәтін құрастыруға, ақпаратты жүйелеуге машықтанады. Бұл олардың оқу, жазу, тыңдау және сөйлеу дағдыларын қатар дамытады.

Функционалдық сауаттылықтың негізгі құрамдас бөлігі – оқырмандық сауаттылық. Бұл – мәтінді түсіну, оның мазмұнын өз сөзімен жеткізе білу, мәтіндегі ақпаратты өмірлік тәжірибемен байланыстыру. Осындай қабілеттерді дамытуда ойын ерекше рөл атқарады. Мәселен, «Рөлдік ойын» әдісінде оқушылар мәтін мазмұнына еніп, кейіпкерлердің орнына өзін қойып көреді. Бұл әрекет олардың мәтінді терең түсінуіне және оны өз өмірімен байланыстыруына мүмкіндік береді.Сонымен қатар, ойын математикалық, жаратылыстану немесе қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы пәндерде де функционалдық сауаттылықты арттырады. Мысалы, математика сабағында «Логикалық тапсырмалар ойыны», географияда «Саяхат картасы», тарихта «Оқиға тізбегі» ойындары оқушының деректермен жұмыс істеу дағдысын дамытады. Ал қазақ тілі мен әдебиетінде түрлі тілдік ойындар арқылы оқушылардың сыни ойлау, ақпаратты салыстыру, өмірлік мәні бар мәселелерді шешу қабілеттері жетіледі.

Ойын әрекеті арқылы оқушылардың төмендегідей дағдылары қалыптасады:

• Ақпаратпен жұмыс жасау дағдысы. Ойын барысында оқушы түрлі ақпаратты іздеп табады, оны өңдейді, қажетіне қарай қолданады.

• Коммуникативтік дағды. Әңгімелесу, пікірталас, ортақ шешім қабылдау кезінде оқушылар тілдік құралдарды дұрыс қолдануға үйренеді.

• Сыни ойлау. Ойынның шешімі бір ғана нұсқамен шектелмей, әртүрлі пікірлерді талап етеді. Бұл оқушының логикалық ойлауын дамытады.

• Шығармашылық дағды. Ойын кейде оқушыдан жаңа шешім табуды, қиялға ерік беруді талап етеді. Бұл олардың функционалдық сауаттылығын тереңдетеді.

Функционалдық сауаттылыққа жетелеудегі ойынның маңызын психологиялық тұрғыдан да түсіндіруге болады. Бала ойынды табиғи түрде қабылдайды, ол үшін ойын – қызығушылық пен белсенділіктің бастауы. Сабақта ойын элементтерін қолдану оқушының ішкі мотивациясын арттырады, ол еріксіз емес, саналы түрде білім алуға ұмтылады. Бұл процесс оқушыны өз бетінше ізденуге, жаңа ақпаратты игеруге және оны өмірде қолдануға жетелейді.

Қорытындылай келгенде, ойын – оқушының функционалдық сауаттылығын дамытудың қуатты құралы. Ол білімді өмірлік дағдыға айналдырады, оқушыны тек пәндік біліммен ғана емес, оны қолдана білетін құзыретті тұлға ретінде қалыптастырады. Сондықтан сабақ барысында ойын технологиясын жүйелі әрі мақсатты түрде пайдалану – мұғалімнің басты міндеттерінің бірі.

5.3. Шығармашылық және тілдік дамуға ықпалы

Ойын – тек танымдық дағдыны қалыптастыру құралы ғана емес, сонымен бірге оқушының шығармашылық қабілетін дамытудың, тілдік қорын байытудың да пәрменді әдісі. Бала табиғатынан ойынға бейім, ал бұл бейімділік оның қиялының дамуына, ойлау қабілетінің кеңеюіне, тілдік қарым-қатынас дағдыларының жетілуіне тікелей ықпал етеді.

Шығармашылық дамуға ықпалы.Шығармашылық – жаңа идея тудыру, тың шешім қабылдау, қалыптан тыс ойлау қабілеті. Сабақта ойын элементтерін қолдану оқушыға еркін ойлануға, өзіндік шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Мысалы, «Ертегі құрастыру», «Журналист», «Рөлдік ойындар» сияқты әдістер оқушыларға дайын үлгімен шектелмей, қиялға ерік беріп, жаңа бейнелерді, оқиғаларды ойлап табуға жағдай жасайды. Мұндай тапсырмалар оқушының ой ұшқырлығын, қиялын және шығармашылық белсенділігін арттырады.Шығармашылық дамудың маңызды көрсеткіші – оқушының өз ойын жаңаша жеткізуі. Бұл үдерісте ойын ерекше рөл атқарады, себебі ол баланы еркіндікке тәрбиелейді. Еркін ой айту – шығармашылықтың кілті. Мысалы, пікірталас ойындарында әр оқушы өз ұстанымын қорғай отырып, өзіндік ой-пікірін еркін жеткізеді, тың шешімдер ұсынады.

Тілдік дамуға ықпалы.Тілдік даму – оқушының сөздік қорын молайту, грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолдану, байланыстырып сөйлеу, орфоэпиялық және орфографиялық нормаларды сақтау дағдыларын қамтиды. Ойын кезінде оқушы тыңдайды, сөйлейді, сұрақ қояды, жауап береді, яғни тікелей қарым-қатынасқа түседі. Бұл үдерісте тілдік қор кеңейеді, сөйлеу дағдылары шыңдалады.

Мысалы:

• «Жаңылтпаш жарысы» ойыны оқушының орфоэпиялық норманы сақтап, анық сөйлеуіне ықпал етеді.

• «Мақал-мәтел жалғастыр» ойыны оқушының сөздік қорын молайтып, ұлттық құндылықтар арқылы тіл байлығын арттырады.

• «Сюжеттік рөлдік ойындар» балаларды диалогтік қарым-қатынасқа бейімдеп, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады.

Тілдік даму тек сөздік қорды молайтумен шектелмейді, сонымен қатар грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолдану дағдысын қалыптастыруды да қажет етеді. Осы тұрғыдан алғанда, грамматикалық ойындар – ең тиімді әдістердің бірі. «Сөз таптарын тап», «Сөйлем құрастыр», «Жасырын сөзді тап» сияқты ойындар оқушыны тілдің құрылымдық ерекшеліктерін дұрыс қолдануға үйретеді.

Ойынның психологиялық ықпалы.Шығармашылық пен тілдік даму тек танымдық үдерістерге емес, сонымен қатар психологиялық факторларға да тәуелді. Ойын балаға еркіндік сыйлайды, өзіне сенімділік береді. Оқушы ойын барысында қателесуден қорықпайды, өйткені ойын – табиғи орта, ол балаға еркін ой айтуға мүмкіндік береді. Бұл фактор шығармашылық белсенділіктің артуына және тілдік дағдылардың табиғи қалыптасуына жағдай жасайды.Ойын оқушының шығармашылық дамуы мен тілдік құзыреттілігін қатар дамытатын әмбебап құрал болып табылады. Ол оқушының ойлау қабілетін кеңейтіп қана қоймай, сөздік қорын байытады, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады, өзіндік көзқарасын білдіруге үйретеді. Сондықтан қазақ тілін оқытуда ойындарды жүйелі қолдану – шығармашыл, еркін ойлайтын, тілі дамыған құзыретті тұлға қалыптастырудың басты жолдарының бірі.

5.4. Ұлттық құндылықтарды дәріптеу мүмкіндіктері

Қазақ тілін оқытуда ойын технологиясын қолданудың ең маңызды қырларының бірі – ұлттық құндылықтарды дәріптеу, оқушыны ұлттық сана мен рухани мәдениетке баулу. Ұлттық ойындар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, шешендік сөздер – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбие құралы, ұрпаққа аманат еткен асыл қазынасы. Оларды сабақ барысында тиімді пайдалану оқушылардың тілін дамытумен қатар, ұлттық болмысын сақтауға, мәдени мұраға құрметпен қарауға тәрбиелейді.

Ұлттық құндылықтардың тәрбиелік әлеуеті.Ұлттық ойындар тек қана қызықты уақыт өткізу құралы емес, сонымен бірге тұлғаның мінез-құлқын, адамгершілігін, ізгілігін қалыптастырушы фактор. Мысалы, «Асық ату», «Тоғызқұмалақ» ойындары баланы ойлануға, есептеуге, дәлдікке үйретсе, «Арқан тартыс», «Көкпар» тәрізді ойындар ынтымақтастыққа, ерлікке баулиды. Ал тіл сабақтарында қолданылатын «Жаңылтпаш жарысы», «Мақал-мәтел жалғастыр», «Жұмбақ шешу» сияқты ойындар оқушының сөздік қорын байытып қана қоймай, халықтың дүниетанымын, тұрмыс-тіршілігін, ойлау жүйесін түсінуге мүмкіндік береді.

Тіл үйретудегі ұлттық мазмұн.Қазақ тілі сабағында ұлттық мазмұндағы ойындарды қолдану – тілді тек коммуникативтік құрал ретінде емес, мәдениет тасымалдаушы ретінде меңгертудің тиімді жолы. Оқушы тілдік тапсырманы орындау барысында қазақ халқының салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, ауыз әдебиеті үлгілерімен танысады. Мәселен:

• «Мақалды жалғастыр» ойынында оқушы халық даналығын меңгереді, өмірлік тәжірибені сөз арқылы таниды;

• «Жаңылтпаш» айту ойыны қазақ тілінің әуезділігін, дыбыстық заңдылықтарын түсінуге көмектеседі;

• «Шешендік сөздер сайысы» ойыны оқушыны сөз қадірін түсінуге, шешендікке, тапқырлыққа баулиды;

• «Дәстүрлер әлемінде» рөлдік ойыны арқылы оқушылар қазақ халқының салт-дәстүрін сахналық қойылым арқылы меңгереді.

Ұлттық рух пен патриоттық сезім.Ұлттық ойындар оқушы бойында елжандылық сезімін қалыптастырады. Ойын арқылы оқушылар халық тарихына, ата-баба мұрасына қызығады, өз тіліне құрметпен қарайды. Бұл – ұлттық болмысты сақтаудың негізгі шарты. Әсіресе жаһандану заманында ұлттық құндылықтарды дәріптеу оқушының ұлттық санасын оятуға, өзіндік «менін» табуына, мәдениетаралық қарым-қатынаста өзін еркін сезінуіне мүмкіндік береді.

Қазіргі білім мазмұнындағы орны.Жаңартылған білім беру бағдарламасында құндылықтарға негізделген оқыту қағидаты маңызды орын алады. Мұнда оқушыларды қазақстандық патриотизмге, құрметке, ынтымақтастыққа, еңбек пен шығармашылыққа тәрбиелеу көзделген. Осы тұрғыдан ойын арқылы ұлттық құндылықтарды дәріптеу – құндылықтарға негізделген оқытудың пәрменді әдісі. Қазақ тілін оқытуда ойын арқылы ұлттық құндылықтарды дәріптеу – тілдік дамумен қатар рухани тәрбиені де қамтитын кешенді үдеріс. Ойын оқушыларды ана тілінің әсемдігі мен тереңдігін сезінуге жетелейді, ұлттық болмысқа баулиды, рухани жаңғыруға жол ашады.

Қорытынды

Қазіргі заманғы білім беру жүйесі оқушы тұлғасын жан-жақты дамытуға, оның құзыреттілігін арттыруға, функционалдық сауаттылығын жетілдіруге және шығармашылық әлеуетін ашуға бағытталғаны белгілі. Осы тұрғыда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіруде ойын технологиясы – ең пәрменді, заманауи әрі нәтижелі әдістердің бірі болып саналады. Әдістемелік құралда ойын технологиясының теориялық негіздері, тарихи қалыптасуы, психологиялық-педагогикалық мәні және қазақ тілін оқытудағы әдістемелік ерекшеліктері кеңінен қарастырылды. Сонымен қатар әр сыныпқа сәйкес ойын түрлерін қолданудың үлгілері, сабақ құрылымындағы тиімді кезеңдері, мұғалімнің ұйымдастырушылық қызметі, бағалау мен кері байланыс жүйесі егжей-тегжейлі талданды.

Ойын – адамзат өркениетімен бірге жасасып келе жатқан, мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылатын феномен. Ол баланың ой-санасын дамытудың, эмоциялық дүниесін байытудың, танымдық қабілетін арттырудың ең ықпалды тәсілі. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінде ойын тек көңіл көтеру құралы емес, өмір мектебі, жас ұрпаққа білім мен тәрбие берудің пәрменді тетігі болған. Бүгінгі таңда жаңартылған білім мазмұны оқушының құзыреттілігін дамытуға бағытталғандықтан, ойын технологиясын қазақ тілі сабақтарына енгізудің өзектілігі арта түсуде.Оқушылардың тіл үйренуге деген қызығушылығын ояту, сабақта белсенділігін арттыру, танымдық әрекетін жетілдіру – мұғалімнің басты міндеті. Осы орайда ойын технологиясы қазақ тілін оқытуда оқушыға тілді табиғи ортада меңгерткендей әсер етіп, сөйлеу дағдыларын дамытады, шығармашылық ізденіске жетелейді. Бұл – жұмыстың ғылыми-әдістемелік тұрғыдан өзектілігін айқындайтын негізгі фактор.

Әдістемелік құралда ойын технологиясы жайлы ғылыми тұжырымдар мен педагогикалық теорияларға сүйене отырып, қазақ тілін оқыту тәжірибесіне бейімделген жаңа әдіс-тәсілдер ұсынылды. Теориялық бөлімде ойынның педагогикалық категория ретіндегі мәні, тарихи қалыптасуы, оқытудағы психологиялық-педагогикалық орны мен маңызы қарастырылды. Бұл ғылыми тұрғыдан негізделген жүйе ойын технологиясының тек қосымша әдіс емес, оқыту процесінің құрамдас бөлігі екенін дәлелдейді.

Практикалық бөлімде әр сыныпқа лайықталған ойын үлгілері ұсынылып, олардың құрылымы мен қолдану тәсілдері жан-жақты сипатталды. Мысалы:

• 5-сыныпта тілдің дыбыстық жүйесін меңгертуде жаңылтпаш, сөздік ойындар;

• 6-сыныпта сөз таптары мен грамматиканы меңгертуде грамматикалық ребустар, «кім жылдам?» ойындары;

• 7–8 сыныптарда синтаксис, лексика және фразеологияны бекітуде мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестерді қолдану;

• 9–11 сыныптарда мәтінмен жұмыс, пікірталас, шешендік ойындары арқылы оқушылардың сыни ойлауын дамыту.

Мұндай жүйелі әдістемелік құрылым қазақ тілі сабақтарын жаңаша ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Әдістемелік құралдың жаңашылдығы – ойын технологиясын дәстүрлі сабақ үлгілерінен бөлек, құзыреттілікке, функционалдық сауаттылыққа, шығармашылық қабілетке және ұлттық құндылықтарға бағдарлай отырып ұсынуында. Бұған дейін ойын көбіне бастауыш сыныптарда қолданылатын әдіс ретінде қарастырылып келсе, бұл жұмыста ол орта және жоғары сыныптарға да бейімделіп, күрделі тілдік тақырыптарды меңгертудің тиімді құралы ретінде дәлелденді.Жаңашылдықтың тағы бір қыры – ұлттық ойындар мен ауыз әдебиеті үлгілерін (мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, шешендік сөздер) заманауи ойын технологиясымен ұштастыра отырып, тілді меңгертудің әдісін көрсету. Бұл – қазақ тілін оқытудағы этнопедагогикалық бағытты күшейтеді, ұлттық құндылықтарды дәріптейді.

Жұмыстың ғылыми негізі педагогика, психология, лингвистика ғылымдарының өзекті қағидаттарына сүйенеді. Педагогикада – тұлғаға бағдарланған оқыту, дамыта оқыту, құзыреттілікке негізделген білім беру теориялары қолданылды. Психологияда – ойынның баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын дамытудағы орны қарастырылды. Лингвистикада – қазақ тілінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жүйесін меңгертуде ойынның тиімділігі зерттелді.Әдіснамалық негізі ретінде оқушының белсенділігін арттыратын, шығармашылыққа жетелейтін, тілдік тұлға қалыптастыратын әдістемелік ұстанымдар алынды. Мұнда ойын тек дидактикалық құрал ғана емес, оқыту процесін ұйымдастырудың толыққанды технологиясы ретінде қарастырылады.

Жүргізілген зерттеу мен әдістемелік талдау нәтижесінде төмендегідей қорытындылар жасалды:

1. Ойын – оқыту процесінің ажырамас бөлігі. Ол оқушының танымдық белсенділігін арттырады, тілге деген қызығушылығын оятады.

2. Ойын арқылы тілді табиғи ортада меңгеру мүмкіндігі туындайды. Бұл оқушыны еркін сөйлеуге, пікір айтуға баулиды.

3. Ұлттық құндылықтарды дәріптеудің тиімді жолы – ойын. Халықтық ойындар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар тілді меңгертумен қатар тәрбиелік қызмет атқарады.

4. Функционалдық сауаттылық ойын арқылы дамиды. Оқушы алған білімін өмірде қолдануға машықтанады, сөйлеу мәдениеті қалыптасады.

5. Шығармашылық пен шешендікке жетелейтін ойындар жоғары сыныптарда оқушының тұлғалық дамуына ықпал етеді.

6. Мұғалімнің ұйымдастырушылық шеберлігі ойынның тиімділігін арттырады. Дұрыс жоспарланған, нақты мақсатқа бағытталған ойын ғана нәтижелі болады.

Бұл нәтижелер жұмыстың дәйектілігі мен практикалық маңызын дәлелдейді.

Әдістемелік құралдың мазмұны алдағы уақытта қазақ тілін оқыту тәжірибесін жетілдіруге септігін тигізеді. Дегенмен, ойын технологиясын кеңінен қолдану үшін төмендегідей ұсыныстар беріледі:

• Қазақ тілін оқытуда ұлттық ойындар мен этнопедагогикалық элементтерді көбірек пайдалану;

• Ойындарды оқушының жас ерекшелігі мен тілдік деңгейіне сәйкес бейімдеп қолдану;

• Заманауи ақпараттық технологиялармен ұштастырылған ойын түрлерін (онлайн-викторина, интерактивті тапсырмалар) енгізу;

• Ойын технологиясын тек сабақта емес, сыныптан тыс іс-шараларда да қолдану;

• Мұғалімдердің кәсіби даму курстарында ойын технологиясына арналған арнайы семинарлар ұйымдастыру.

Жалпы алғанда, ойын технологиясын қазақ тілін оқытуда қолдану – оқушыны қызықтыра отырып білім берудің, шығармашылыққа жетелеп тәрбиелеудің, ұлттық құндылықтарды дәріптеудің ең тиімді жолдарының бірі. Бұл әдістемелік құралда ұсынылған ғылыми-теориялық тұжырымдар мен практикалық үлгілер мұғалімдерге қазақ тілі сабақтарын жаңаша ұйымдастыруға көмектеседі, ал оқушылардың білім сапасын арттыруға, функционалдық сауаттылығын дамытуға жол ашады.

Ойын – өмірдің моделі. Сабақта қолданылған әрбір ойын оқушының болашақ өміріне қажетті дағдыны қалыптастырады. Тілдік қарым-қатынасқа жетелейді, өз ойын еркін жеткізуге үйретеді, мәдениетті сөйлеуге дағдыландырады. Ең бастысы – оқушының ана тіліне деген сүйіспеншілігін оятып, ұлттық рухты қалыптастырады. Сондықтан да қазақ тілін оқытудағы ойын технологиясы – білім беру процесін ізгілендіру мен тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып қала береді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Рауан, 2010.

2. Жұбанова М. Қазақ тілін оқытуда жаңа технологиялар. – Алматы: Білім, 2017.

3. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004.

4. Айтбаева А. Ойын технологиясының оқыту үрдісіндегі тиімділігі. – Астана: Фолиант, 2018.

5. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Білім, 2012.

6. Мұқанова Қ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2015.

7. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Санат, 1991.

8. Сәтбекова Ж. Қазақ тілін оқытуда инновациялық әдістерді қолдану. – Шымкент: ОҚМПУ баспасы, 2019.

9. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Мектеп, 1988.

10. Ахметова Ш. Қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2016.

11. Сейітқұлова Г. Ойын технологиясы – оқушы құзыреттілігін қалыптастырудың құралы // Қазақстан мектебі. – 2019. – №4. – 55–59 бб.

12. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы: Мектеп, 1981.

13. Эльконин Д.Б. Психология игры. – Москва: Педагогика, 1978.

14. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. – Москва: Просвещение, 1991.

15. Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. – Москва: Педагогика, 1997.

16. Брунер Дж. Игры как инструмент познания. – Санкт-Петербург: Питер, 2001.

17. Назарбаев Н. Әлеуметтік жаңғырту: жалпыға ортақ еңбек қоғамына қарай 20 қадам. – Астана, 2012.

18. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. – Астана, 2007.

19. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. – Астана, 2018.

20. Көшімова Г.Ж., Тұрсынбаева А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: инновациялық бағыт. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

21. МолдабековаЖ.Ф. Қазіргібілімберуүрдісіндеойынтехнологиясынқолдануерекшеліктері // Ұлттағылымы. – 2020. – №2. – 100–106 бб.