Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Қорам ауылы

“Қорам орта мектебі” коммуналдық мемлекеттік мекмесінің

Бастауыш сынып мұғалімі

Тоғайбаева Алтынай Өміржанқызы

«ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕМ ҚҰРАСТЫРУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ»

Қазақ тілі – ұлттың рухани мәдениетінің өзегі, оның сақталуы мен дамуының басты құралы. Ана тілінде сауатты сөйлеу мен жазудың басты шарты – сөйлемді дұрыс, мәнерлі, мазмұнды етіп құра білу. Өйткені сөйлем – тілдік қатынастың негізгі бірлігі, ойды білдірудің негізгі құралы. Сондықтан оқушылардың тілдік құзыретін қалыптастыруда сөйлем құрастыру дағдысына үйретудің маңызы ерекше.

Қазіргі білім беру жүйесінде коммуникативтік құзыреттілікке басымдық берілуіне байланысты, оқушылардың өз ойын еркін, жүйелі жеткізе білуіне, сөйлем арқылы тілдік бірліктерді дұрыс қолдана алуына жағдай жасау – қазақ тілі пәнінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Осы орайда, сөйлем құрастыруға үйрету – тек грамматикалық білімді меңгерту ғана емес, сонымен қатар логикалық ойлау, стильдік таңдау, мағыналық дәлдік, тілдік норманы сақтау сияқты маңызды қабілеттерді қалыптастыруға бағытталған әрекет.

Бұл әдістемелік құралда сөйлем құрастыруға үйретудің теориялық-әдіснамалық негіздері, тиімді әдіс-тәсілдері, практикалық жұмыс түрлері және бағалау жолдары қарастырылған. Құрал мұғалімдерге, жас мамандарға, тіл мамандығы бойынша білім алып жатқан студенттерге, жалпы қазақ тілін оқыту әдістемесіне қызығушылық танытқан тұлғаларға арналған.

Құралдың мақсаты – оқушылардың тіл дамыту жұмыстарында сөйлем құрастыру дағдысын тиімді қалыптастыру жолдарын ұсыну, оқыту әдістемесін ғылыми және практикалық тұрғыдан негіздеу.

МІНДЕТТЕРІ

1. Қазақ тіліндегі сөйлемнің теориялық негіздерін анықтап, оны оқытудағы әдістемелік ұстанымдарды жүйелеу;

2. Сөйлем құрастыруға үйретудің тиімді әдіс-тәсілдерін жинақтап, оларды оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдаланудың жолдарын ұсыну;

3. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, сөйлем құрастыру дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығулар мен тапсырмалар жүйесін құрастыру;

4. Сөйлем құрастыру арқылы оқушылардың тілдік және коммуникативтік құзыреттілігін дамыту жолдарын көрсету;

5. Сөйлем құрастыру дағдыларын бағалау мен диагностикалаудың әдістерін ұсыну;

6. Мұғалімдер мен тіл мамандарына әдістемелік көмек көрсету, практикалық бағыттағы ұсыныстар беру.

ӨЗЕКТІЛІГІ

Білім беру мазмұны жаңартылған қазіргі кезеңде оқушылардың тілдік, коммуникативтік және функционалдық сауаттылығын арттыру – басты мақсаттардың бірі. Осыған байланысты оқушыларды өз ойын жүйелі, сауатты әрі еркін жеткізе білуге үйрету – қазақ тілі пәнінің негізгі міндеттерінің қатарында. Бұл міндетті жүзеге асыруда сөйлем құрастыруға үйретудің маңызы ерекше, себебі сөйлем – тілдегі ойды білдірудің негізгі тәсілі, қатысымдық әрекеттің негізі.

Алайда оқу үдерісінде оқушылардың сөйлемді дұрыс құрай алмауы, ойды жүйелей алмауы, сөйлемдегі сөздердің байланысын түсінбеуі жиі кездеседі. Мұның себебі – сөйлем құрылымын меңгертудегі әдістемелік жұмыстардың жүйелі жүргізілмеуі, оқушының жас ерекшелігі мен тілдік даму деңгейіне сай тапсырмалар мен әдістердің жеткіліксіз қолданылуы.

Сондықтан сөйлем құрастыруға үйретудің тиімді жолдарын, әдіс-тәсілдерін, жаттығу түрлерін ғылыми-әдістемелік тұрғыда зерделеу, оны тәжірибеге енгізу – қазіргі қазақ тілін оқытудың өзекті мәселесі болып отыр. Бұл мәселені шешу – оқушылардың тіл байлығын дамытуға, сауатты жазуға, еркін сөйлеуге және шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге тікелей ықпал етеді.

Осы тұрғыдан алғанда, қазақ тілінде сөйлем құрастыруға үйретудің әдістемелік негіздерін қарастыру – теориялық және практикалық жағынан да маңызды, әрі білім беру үдерісінің сұранысына толық жауап береді.

Теориялық маңыздылығы

Сөйлем – тілдік жүйенің маңызды синтаксистік бірлігі, адам ойын, пікірін, көзқарасын білдірудің негізгі құралы. Қазақ тіл білімінде сөйлемнің құрылымдық, мағыналық, қызметтік жақтары жан-жақты зерттеліп, оның түрлері, жасалу жолдары, сөйлемдегі сөздердің байланысу заңдылықтары анықталған. Бұл теориялық негіздер оқыту процесінде сөйлем құрастыру дағдысын дамытуда тірек ұғым ретінде қызмет етеді.

Сөйлем құрастыруға үйрету – тек тілдік материалды меңгерту емес, сонымен бірге оқушының логикалық ойлауын, жүйелі сөйлеуін, тілдік нормаға сай сөз тіркестері мен сөйлемдерді орынды қолдануын қалыптастырады. Оқушының коммуникативтік құзыреттілігін дамыту – сөйлем құрастыру дағдысын мақсатты түрде қалыптастыру арқылы жүзеге асады.

Ғылыми-әдістемелік тұрғыдан алғанда, сөйлем құрастыру мәселесі – лингвистика, психолингвистика, педагогика, әдістеме сияқты бірнеше ғылым саласының тоғысында тұрған кешенді құбылыс. Бұл мәселені теориялық жағынан талдау – оқу үдерісінде қандай әдістер мен тәсілдердің тиімді екенін, сөйлеу дағдысының қалай қалыптасатынын түсінуге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, сөйлем құрастыруға үйрету – тіл дамыту жұмыстарының негізі ретінде оқушының жазбаша және ауызша сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға, шығармашылық қабілетін дамытуға бағытталған. Осы теориялық тұғырлар әдістемелік құрал мазмұнының негізін құрайды және оны оқыту тәжірибесіне енгізудің ғылыми мәнін айқындайды.

ПРАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Сөйлем құрастыруға үйрету – тілдік білімді қолдану арқылы оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларын дамытуға бағытталған нақты практикалық әрекет. Бұл дағдыны меңгеру арқылы оқушылар өз ойын түсінікті, дәл және жүйелі жеткізуге үйренеді. Сол себепті әдістемелік құралдың практикалық маңыздылығы – оның нақты оқу процесінде қолдануға болатын тәсілдер мен жаттығулар жүйесін ұсынуында.

Құралда берілген тапсырмалар мен жаттығулар оқушылардың жас ерекшелігіне, тілдік даму деңгейіне сәйкес іріктеліп, сөйлем құрастыру дағдысын біртіндеп қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен қатар, әдістемелік ұсыныстар арқылы мұғалімдер сабақта сөйлем құратудың түрлі әдістерін (суретпен жұмыс, тірек сөздермен сөйлем құрату, мәтін бойынша сөйлем құрату, ойын әдістері т.б.) тиімді пайдалана алады.

Бұлқұрал:

• Мұғалімге оқушылардың тілдік дағдыларын жетілдіру үшін әдістемелік қолдау көрсетеді;

• Оқушылардың жазбаша және ауызша тілін дамытатын тапсырмалармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді;

• Сөйлемдегі грамматикалық байланыстарды меңгеруге көмектеседі;

• Оқу жетістіктерін бағалау мен бақылауға арналған диагностикалық тапсырмаларды қамтиды.

Сонымен қатар, бұл құралды қазақ тілін екінші тіл ретінде меңгеріп жатқан оқушыларға, тілдік ортада тілі шектеулі дамыған балаларға қолдануға болады. Құралдың мазмұны оқу тәжірибесіне тікелей бағытталып, оқыту үдерісін жандандыруға, оқушының белсенділігін арттыруға зор ықпал етеді.

Қазақ тіл білімінде сөйлем мәселесі (бастауыш сыныпта)

Сөйлем – тілдегі негізгі синтаксистік бірлік, ойды білдірудің, қарым-қатынас жасаудың басты құралы. Қазақ тіл білімінде сөйлем мәселесі терең зерттеліп, оның құрылымы, түрлері, мазмұндық және грамматикалық белгілері айқындалған. Бұл ғылыми негіздер бастауыш мектепте сөйлемді меңгертудің іргетасы болып табылады.

Бастауыш сынып оқушылары үшін сөйлем – тіл үйренудің алғашқы күрделі қадамы. Себебі олар бұл кезеңде сөз бен сөйлемнің айырмашылығын түсінуге, сөйлем құрап, өз ойын жүйелі жеткізуге дағдыланады. Сондықтан бастауыш сыныптағы сөйлемге қатысты білім беру мазмұны мен әдістемесі қарапайым, түсінікті әрі жүйелі болуы қажет.

Қазақ тіл біліміндегі сөйлемге берілген негізгі анықтама: сөйлем – тиянақты ойды білдіретін сөздер тізбегі. Бұл анықтама бастауыш буында оқушыларға қарапайым түрде түсіндіріледі: сөйлемде аяқталған ой болады, сөйлемдегі сөздер бір-бірімен байланысты болады және сөйлем бас әріптен басталып, соңына тыныс белгісі қойылады.

Бастауыш сыныпта сөйлемді оқытуға қойылатын негізгі талаптар:

1. Сөйлем туралы түсінік беру – сөз бен сөйлемнің айырмашылығын таныту;

2. Сөйлемнің құрылымын меңгерту – сөйлемде неше сөз бар, қандай сөздер қатысып тұр, қайсысы бастауыш, қайсысы баяндауыш;

3. Сөйлемдегі сөздердің байланысын түсіндіру – сөздердің орын тәртібі, сөздердің мағыналық байланысы;

4. Сөйлем құрату дағдысын қалыптастыру – оқушылардың суретке, тірек сөздерге, үлгіге қарап сөйлем құрауын жетілдіру;

5. Сөйлем түрлерімен таныстыру – хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдердің интонациясы мен тыныс белгілеріне көңіл бөлу.

Оқыту әдістемесіне сүйенсек, сөйлем туралы алғашқы түсініктер 1-сыныптан бастап беріледі. Мұнда сөйлемнің құрылымы, мазмұны, басталуы мен аяқталуы туралы алғашқы қарапайым ұғымдар қалыптасады. 2–4 сыныптарда бұл білім кеңейтіліп, сөйлемнің түрлері, сөздердің байланысы, сөйлем мүшелері сияқты ұғымдар жүйелі түрде меңгеріледі.

Сонымен қатар бастауыш сыныптағы сөйлемге үйрету жұмысында сөйлеу әрекетінің төрт түрі – тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу әрекеттері бір-бірімен тығыз байланыста жүзеге асады. Әсіресе сөйлем құрастыру арқылы оқушының жазбаша және ауызша сөйлеу дағдылары қатар дамиды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Сөйлем құрастыру дағдылары бастауыш сыныпта оқушылардың тілдік, логикалық және шығармашылық қабілеттерін дамытудағы негізгі элементтердің бірі болып табылады. Жобада қарастырылған әдістер мен тәсілдер – көрнекі құралдар, грамматикалық жаттығулар, сұрақтар арқылы сөйлем құрастыру, интерактивті әдістер, шығармашылық тапсырмалар – оқушылардың сөйлем құраудағы дағдыларын жүйелі түрде қалыптастыруға бағытталған.

Бағалау мен диагностикалау бөлімінде қалыптастырушы және жиынтық бағалау, қателерді талдау және кері байланыс беру жолдары арқылы мұғалім оқушының сөйлем құрау қабілетін толыққанды бағалай алады, әлсіз тұстарын анықтап, түзету жұмысын жүргізе алады. Диагностикалық тапсырмалар мен деңгейлік жүйе оқушының дағдысын кезең-кезеңімен жетілдіруге мүмкіндік береді.

Қорыта айтқанда, сөйлем құрастыру дағдыларын дамыту мен бағалау жүйесі:

• Оқушының тілдік мәдениетін және сөздік қорын байытады;

• Логикалық ойлау мен ойды дұрыс жеткізу қабілетін дамытады;

• Шығармашылық және критикалық ойлау дағдыларын қалыптастырады;

• Мұғалімге оқушының прогресін бақылап, тиімді түзету жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.

Осылайша, жобада қарастырылған әдістер мен бағалау жүйесі бастауыш сыныпта сөйлем құрастыру дағдыларын тұрақты әрі нәтижелі дамытуға бағытталған кешенді құрал болып табылады.

Жобада қарастырылған тәсілдер мен әдістер сөйлем құрастыру процесін кешенді және жүйелі түрде ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Оларға көрнекі материалдармен жұмыс, сұрақтар арқылы сөйлем құрастыру, суретке қарап сөйлем жазу, грамматикалық жаттығулар, ойын әдістері, интерактивті тәсілдер (кластер, тірек сызба, Венн диаграммасы) және шығармашылық тапсырмалар жатады. Бұл әдістер оқушылардың тілдік қабілеттерін кезең-кезеңімен дамытып, сөйлем құраудағы дағдыны тұрақты және сенімді қалыптастырады.

Бағалау және диагностикалау жүйесі сөйлем құрастыру дағдыларын тексерудің негізгі құралы болып табылады. Қалыптастырушы бағалау сабақ барысында оқушының оқу процесін бақылау және түзету, ал жиынтық бағалау белгілі бір бөлім немесе тоқсан соңында оқушының білімі мен дағдысының деңгейін кешенді түрде анықтау мақсатында қолданылады. Диагностикалық жұмыстар, деңгейлік тапсырмалар, қате сөйлемдерді түзету және қайта құрастыру арқылы мұғалім оқушының әлсіз тұстарын анықтап, оқу процесін тиімді жоспарлай алады.

Қателерді талдау және кері байланыс беру дағдылары оқушының сөйлем құрау қабілетін дамытудағы маңызды құрал болып табылады. Қателерді грамматикалық, лексикалық, синтаксистік, орфографиялық және логикалық түрлерге бөліп талдау арқылы оқушы өз қателерін түсініп, оларды түзетуді үйренеді. Мұғалімнің кері байланысы (директілік, жанама, топтық, жазбаша немесе өзін-өзі бағалау арқылы) оқушының ойлау қабілетін, өзін-өзі реттеу және шығармашылық қабілетін дамытады.

Шығармашылық тапсырмалар (эссе, шағын мәтін, пікір білдіру) оқушының сөйлем құрау дағдыларын тек грамматикалық тұрғыдан емес, сөйлемдерді логикалық байланыста, мәнді әрі қызықты жеткізу қабілеті тұрғысынан дамытады. Мұндай тапсырмалар оқушының өз ойын еркін, толық және жүйелі түрде жеткізуіне, тілдік қорын байытуға, сөйлемдер арасындағы байланыс орнатуға және мәтін құруға мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, сөйлем құрастыру дағдыларын дамыту мен бағалау жүйесі оқушыны тек тілдік дағдыға баулып қана қоймай, сонымен қатар оның шығармашылық, ойлау, коммуникативтік қабілеттерін де жетілдіреді. Бұл жүйелі тәсіл бастауыш сыныпта сөйлем құрастыру дағдыларын қалыптастыруда тиімді әрі нәтижелі жол болып табылады.

Сөйлем құрастыру дағдыларын дамыту мен бағалаудың негізгі артықшылықтары:

1. Тілдік мәдениетті дамыту – оқушы дұрыс сөйлем құрауды, сөздік қорын байытуды үйренеді.

2. Логикалық ойлауды дамыту – ойды жүйелі түрде жеткізу, себеп-салдар байланысын көрсету.

3. Шығармашылық қабілетті арттыру – ойларын еркін және мәнді жеткізу.

4. Оқыту процесін жетілдіру – мұғалім оқушының деңгейін нақты бағалап, түзету жұмыстарын жүргізе алады.

5. Оқушының өзін-өзі реттеу дағдыларын дамыту – қателерін анықтап, түзетуге үйрету.

Қорыта айтқанда, бұл жобада қарастырылған әдістер, тапсырмалар, бағалау критерийлері мен диагностикалық үлгілер бастауыш сынып оқушыларының сөйлем құрау дағдыларын жан-жақты, тиімді және жүйелі түрде қалыптастыруға бағытталған кешенді құрал болып табылады. Осы жүйенің нәтижесінде оқушылар тек грамматикалық ережелерді меңгеріп қана қоймай, өз ойларын еркін жеткізетін, логикалық және шығармашылық қабілеті дамыған тұлға ретінде қалыптасады.