Студент - Абдуллаева Мухаббат Адхамқызы

Қазақ Ұлттық Қыздар Педагогикалық Университеті, Қазақстан,Алматы

6В01702 «Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті»

e-mail: mt_abdu@mail.ru

Студентка - Абдуллаева Мухаббат Адхамовна

«Казахский национальный педагогический женский университет»

6В01702 «Казахский язык и литература в школах, где обучение не ведется на казахском языке»

эл. почта: mt_abdu@mail.ru

Student - Abdullayeva Muhabbat Adhamkyzy

Kazak Ұlttyk Қyzdar Pedagogical University, Kazakhstan, Almaty

6B01702 “Kazak tilinde okytpaytyn mektepterdegi kazak tili men adibieti”

e-mail: mt_abdu@mail.ru

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНЫҢ АССОЦИАЦИЯТИВТІК, СИМВОЛДЫҚ СИПАТЫ

АҢДАТПА

Бұл мақалада қазақ тіліндегі түр-түс атауларының ассоциативтік және символдық сипаттары зерттеледі. Қазақ халқының мәдениеті мен дүниетанымындағы түр-түстердің рөлі терең талданып, әр түс атауының мағыналық өрісі мен ұлттық танымдағы орны көрсетіледі. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының ассоциативтік мағыналары табиғатпен, көшпелі өмір салтымен, салт-дәстүрмен және этнолингвистикалық ерекшеліктермен тығыз байланысты екені айтылады. Сонымен қатар, түр-түстердің символдық мағыналары да ұлттық дүниетаным мен философиялық көзқарастарды бейнелейді. Мақалада түр-түстердің қазіргі қоғамдағы жаңа мағынадағы қолданыстары да қарастырылады, бұл тіл мен мәдениеттің өзара байланысын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері қазақ тілінің мәдени және рухани құндылықтарын ұғыну, сондай-ақ әлемдік лингвистикаға қосар үлес туралы мағлұмат береді.

ТІРЕК СӨЗДЕР: Қазақ тілі, түр-түс, ассоциативтік мағына, символдық мағына, ұлттық дүниетаным, мәдениет, этнолингвистика, философия, тіл мен мәдениет, символика.

Қазақ халқының бай мәдениеті мен терең дүниетанымы тілінде көрініс тапқан. Соның ішінде, түр-түс атаулары ұлттық танымның, философияның және этнолингвистикалық ерекшеліктердің айнасы болып табылады. Түр-түстер тек заттардың физикалық сипатын ғана емес, халықтың рухани әлемін, табиғатпен үйлесімін және тарихи тәжірибесін бейнелейді. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының ассоциативтік және символдық сипатын зерттеу – ұлттық құндылықтарды ұғыну мен жаңғырту үшін ерекше маңызды. Міні осы себебті де бұл тақырып өзектілікке ие. Мысалы, үлттық болмысты сақтау. Жаһандану заманында ұлттық мәдениет пен дүниетанымды сақтау өзекті мәселеге айналуда. Қазақ халқы үшін түр-түстер ұлттық болмысты сипаттаудың маңызды элементі саналады. Мысалы, “ақ” түс – тазалық пен адалдықтың символы, ал “қара” – тереңдік пен тұрақтылықты білдіреді. Бұл ұғымдар халықтың салт-дәстүрлерінде, ауыз әдебиетінде және тұрмысында кеңінен қолданылған (Айдарбекова, 2015).

Тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттеу. Түр-түс атаулары халықтың табиғатты қабылдау ерекшелігін көрсетеді. Мысалы, “көк” түс аспан мен мәңгіліктің символы болса, “жасыл” – өмірдің жаңаруын, үмітті бейнелейді. Бұл реңктердің ассоциативтік және символдық мағыналарын зерттеу тілдің мәдениетпен байланысын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді (Қайдар, 1998; Смағұлова, 2017).

Қазіргі замандағы өзгерістерді талдау. Заманауи қазақ тілінде түр-түстердің дәстүрлі мағыналары жаңа контексте қайта қарастырылуда. “Жасыл” түс экология мен тұрақтылықтың символына айналды, ал “қызыл” түс ескерту мен қауіптің белгісі ретінде жиі қолданылады. Бұл өзгерістерді талдау тілдің дамуын түсіну үшін маңызды (Вежбицкая, 2001).

Әлемдік лингвистикаға қосылатын үлес. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларын зерттеу әлемнің басқа тілдеріндегі түс атауларымен салыстыруға мүмкіндік береді. Бұл қазақ тілінің ерекшеліктерін ғана емес, жалпы адамзаттық символикалық ойлаудың ортақ белгілерін ашуға ықпал етеді (Шәкенов, 2020). Сондай-ақ, бұл тақырып ғылыми және практикалық маңызға ие. Мысалы, Мәдени мұраны сақтау: Түр-түс атауларының ассоциативтік және символдық сипатын зерттеу арқылы ұлттық дүниетанымды кейінгі ұрпаққа жеткізуге болады (Айдарбекова, 2015).

Әдебиет пен өнердегі қолданылуы: Түр-түстердің символикасы көркем шығармалар мен ұлттық өнер туындыларында маңызды рөл атқарады (Смағұлова, 2017).

Тіл білімін дамыту: Ассоциативтік және символдық мәндерді зерттеу қазақ тілін үйренушілерге мәдени-тілдік ерекшеліктерді тереңірек түсінуге көмектеседі (Қайдар, 1998).

Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының ассоциативтік және символдық сипаты қазақ тіл білімі мен этнолингвистика саласында зерттеушілердің назарынан тыс қалмаған. Бұл тақырыпты зерттеу ұлттық дүниетаным, мәдениет, тілдің семантикалық ерекшеліктері мен халықтың рухани құндылықтарын түсінуге негіз болады. Төменде осы бағытта еңбек еткен ғалымдар мен олардың зерттеулері туралы мәлімет беріледі.

1. Әбдуәли Қайдар

Еңбектері: “Этнолингвистика негіздері” (1998).

Зерттеу саласы: Ә. Қайдар қазақ тіліндегі ұлттық-мәдени ерекшеліктерді зерттеуде түр-түс атауларының этнолингвистикалық сипатын ашып көрсетті. Ол түр-түстердің тек физикалық құбылыс емес, халықтың рухани дүниесі мен тарихи тәжірибесін бейнелейтін мәдени символ екенін атап өтті.

Маңызы: Ғалымның еңбектері түр-түстердің халықтық наным-сенімдер мен тұрмыс-тіршіліктегі орнына терең талдау жасайды.

2. Гүлмира Смағұлова

Еңбектері: “Тіл және мәдениет: қазақ тіліндегі символдар жүйесі” (2017).

Зерттеу саласы: Г. Смағұлова тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттей отырып, қазақ тіліндегі түр-түс атауларының символдық мағыналарына тоқталған. Оның еңбектерінде түстердің әдеби шығармалар мен өнердегі рөлі де қарастырылады.

Маңызы: Түр-түс атауларының семантикасы мен олардың әдеби-мәдени контексте қолданылуы туралы тың көзқарастар ұсынады.

3. Анар Айдарбекова

Еңбектері: “Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының символдық мәні” (2015).

Зерттеу саласы: А. Айдарбекова түр-түс атауларының қазақ тіліндегі мағыналық өрісін және олардың символдық сипаттарын этнографиялық деректермен байланыстыра зерттеді.

Маңызы: Оның жұмыстары түр-түстердің мәдениеттегі, ұлттық танымдағы және тілдік қолданыстағы орнына ерекше назар аударады.

4. Жанұзақ Шәкенов

Еңбектері: “Қазақ халқының дүниетанымы және түр-түс атаулары” (2020).

Зерттеу саласы: Ғалым халықтық дүниетанымның түр-түстер арқылы берілуін жан-жақты қарастырған. Түр-түстердің ұлттық дүниетанымдағы символдық және философиялық рөлін зерттеді.

Маңызы: Шәкеновтың зерттеулері түр-түстердің тарихи-мәдени және дүниетанымдық мәнін ашуға бағытталған.

5. С. Құнанбаева

Еңбектері: Қазақ тіліндегі түстік атаулардың семантикасы мен психолингвистикалық аспектілері туралы еңбектер жазған.

Зерттеу саласы: Түр-түстердің тілдегі когнитивтік және психолингвистикалық ерекшеліктеріне тоқталады.

Маңызы: Оның зерттеулері түр-түс атауларының қазақ халқының танымдық жүйесіне әсерін талдайды.

Тілдік-когнитивтік бағыттағы ғалымдар• Бұл бағытта қазақ тіліндегі түр-түс атауларын жалпы лингвистикалық және когнитивтік тұрғыдан зерттеген ғалымдар қатарында Қ. Жұбанов, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов сияқты ғалымдардың еңбектері маңызды. Олар тілдің семантикалық құрылымындағы түр-түстердің орны мен символдық ерекшеліктерін көрсеткен.

Түр-түс атаулары кез келген тілде қоршаған ортаның, табиғи жағдайлардың, мәдени құндылықтардың және дүниетанымның көрінісі болып табылады. Қазақ тілінде түр-түстер тек заттың физикалық қасиетін ғана емес, ұлттық дүниетанымның символдық мәнін, эмоциялық және ассоциативтік мағыналарын да қамтиды. Бұл ерекшеліктер кейбір басқа тілдердегі ұғымдардан айтарлықтай өзгешеленеді. Мысалы:

Табиғатқа негізделген түсініктердің көрінісі:

Қазақ тіліндегі түр-түс атаулары көбінесе дала табиғатымен, көшпелі өмір салтымен және этнографиялық ерекшеліктермен байланысты. Мысал:

Қазақ тілінде “көк” түс аспан мен шексіздікті білдіреді, ал ағылшын тілінде “blue” түс жиі мұң мен қайғының символы ретінде қолданылады. Бұл ерекшелік қазақтардың табиғатпен үйлесімді өмір сүруіне байланысты қалыптасқан. (Қайдар, 1998).

Түстердің символдық мағынасы

Кейбір түстердің символдық мәні басқа тілдердегі қолданылуынан айтарлықтай ерекшеленеді.

“Ақ” түс:

Қазақ тілінде “ақ” адалдық пен тазалықтың символы болса, жапон мәдениетінде ақ түс өлім мен аза тұтудың белгісі ретінде көрінеді.

Бұл айырмашылық қазақ халқында ақ түс киелі, оң мағынада қолданылуымен түсіндіріледі. (Смағұлова, 2017).

“Қара” түс:

Қазақ тілінде “қара” түс ауыртпалықты немесе терең мағынаны білдіреді, бірақ сонымен қатар қара шаңырақ, қара нар сияқты жағымды мағыналарға ие. Ағылшын мәдениетінде “black” көбінесе негативті реңкті, мысалы, қараңғылық немесе зұлымдықты сипаттайды.

Бұл ерекшеліктер қазақ тіліндегі қара түстің киелі және мағыналық көпқырлылығын көрсетеді. (Айдарбекова, 2015).

Түр-түстердің әлеуметтік рөлі. Қазақ халқының дәстүрінде түстердің әлеуметтік мағынасы бар.

“Қызыл” түс:

Қазақ тілінде “қызыл” түс батырлық пен қуанышты білдіреді. Мысалы, “қызыл ту” – ерліктің белгісі. Батыс мәдениеттерінде “қызыл” түс жиі қауіпті немесе ескерту белгісі ретінде көрініс табады.

Бұл айырмашылық қазақтың ұлттық ұғымдары мен батырлық дәстүріне негізделеді. (Шәкенов, 2020).

Қазақ тілінде түстердің кең ассоциативтік өрісі бар.

“Сары” түс:

Қазақ тілінде “сары” түс байлық, молшылық, сабырлылықты білдіреді (сары алтындай). Ал кейбір Еуропа тілдерінде “yellow” жиі қызғаныш пен сатқындықты білдіруі мүмкін.

Мұндай айырмашылықтар халықтың дүниетанымдық негіздеріндегі ерекшеліктерден туындайды. (Вежбицкая, 2001).

Түстердің мәдениеттегі бейнесі де өзіндік мәнге ие.

Қазақ тілінде түр-түс атаулары фольклор, поэзия және салт-дәстүрлерде ерекше рөл атқарады. Мысал:

Қазақтың дәстүрлі әндерінде “ақ” – пәктік пен тазалықтың, “қара” – тағдырдың ауыртпалығының символы ретінде айтылады. Мұндай ерекшеліктер басқа халықтарда кездеспеуі мүмкін немесе мүлде өзгеше сипат алады. (Смағұлова, 2017).

Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының ассоциативтік және символдық сипаты – тіл мен мәдениеттің өзара байланысын айқын көрсететін ерекше құбылыс. Түр-түс атаулары халықтың дүниетанымын, философиялық көзқарасын, эстетикалық талғамын және рухани құндылықтарын бейнелейді.

Ассоциация – белгілі бір түс атауын естігенде немесе көргенде адамның ойында белгілі бір образ, идея немесе эмоцияның пайда болуы. Қазақ тіліндегі түр-түстердің ассоциативтік ерекшеліктері табиғат құбылыстарымен, тұрмыс-салтпен және ұлттық дүниетаныммен тығыз байланысты.

“Ақ” түс: Тазалық, адалдық, пәктік. Қазақ халқының түсінігінде “ақ” киелі түс болып есептеледі. Мысалы, “ақ бата”, “ақ жол”, “ақ ниет” тіркестері жақсы тілек пен ізгі ниетті білдіреді.

“Қара” түс: Тұрақтылық, байсалдылық, кейде қайғы мен ауыртпалық ассоциациясын тудырады. “Қара жер”, “қара шаңырақ” тіркестері қараның тереңдік пен мәңгіліктің белгісі екенін көрсетеді.

“Көк” түс: Аспан, биіктік, шексіздік. “Көк аспан”, “көк тәңірі” тіркестері арқылы көктің асқақ рухани маңыздылығы көрсетіледі.

“Жасыл” түс: Өмірдің жаңаруы, көктем, табиғат. “Жасыл белдеу”, “жасыл орман” тіркестері тіршілікті, өсіп-өркендеуді білдіреді.

Символдық сипат – түр-түс атауларының мағыналық тұрғыда белгілі бір идеяларды, құндылықтарды немесе нанымдарды бейнелеуі. Қазақ халқы үшін түр-түстер символдық тұрғыда терең мағыналарға ие:

“Ақ” түс: Жақсылық пен рухани тазалықтың символы. Ақ түс көбіне жағымды мәнге ие, мысалы, ақ үй (киіз үйдің киелілігі), ақ неке (тұнық одақ).

“Қара” түс: Кейде қайғы мен ауыртпалықты білдіргенімен, тұрақтылық пен күштің де символы. Мысалы, қара шаңырақ – отбасының тұрақтылық ортасы.

“Қызыл” түс: Махаббат пен құштарлықтың белгісі. Сонымен бірге ол күш-қуатты, батырлықты білдіреді.

“Көк” түс: Аспанмен байланыстыру арқылы тәңіршілдік дүниетанымының символы ретінде танылады. Бұл түс ұлттық бірліктің белгісі ретінде Қазақстан туында да көрініс тапқан.

“Жасыл” түс: Табиғаттың символы, өмірдің жаңаруын білдіреді. Ислам мәдениетінде бұл түс киелі мәнге ие.

Қазақ халқы түр-түстерді тек сипаттаушы элемент ретінде ғана емес, рухани және дүниетанымдық құндылық ретінде қарастырған. Мысалы:

“Бес түр-түс” концепциясы: Ақ, қара, көк, қызыл, сары түстер көне түркі мәдениетінде де, қазақ дүниетанымында да ерекше мәнге ие. Олар табиғаттың бес элементін немесе дүниенің төрт бұрышын білдірген.

Мифологиялық мағыналар: Түр-түстерге қатысты аңыздарда, эпостарда және халықтық нанымдарда әр түс өзіндік рөл атқарады.

Қолданылған әдебиеттер

1. Айдарбекова, А. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының символдық мәні. – Алматы: Ана тілі, 2015.

Ақ және қара түстердің қазақ халқының дүниетанымындағы символдық маңызын сипаттауда қолданылды.

2. Қайдар, Ә. Этнолингвистика негіздері. – Алматы: Ғылым, 1998.

Түр-түстердің мәдениет пен тілдің өзара байланысын сипаттауда негізгі дереккөз ретінде пайдаланылды.

3. Смағұлова, Г. Тіл және мәдениет: қазақ тіліндегі символдар жүйесі. – Астана: ЕҰУ баспасы, 2017.

Әдебиет пен өнерде түр-түстердің символикалық мәнін ашуда қолданылды.

4. Вежбицкая, А. Тілдер мен мәдениеттердегі универсалиялар және айырмашылықтар. – Мәскеу: Языки славянской культуры, 2001.

Заманауи түр-түстердің мағыналық өзгерістерін зерттеуде пайдаланылды.

5. Шәкенов, Ж. Қазақ халқының дүниетанымы және түр-түс атаулары. – Алматы: Рауан, 2020.

Түр-түстердің жалпы символдық жүйесін талдауда қолданылды.

6. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан баспасы, 2008.

Түр-түс атауларының нақты мағыналары мен қолданылуын түсіндіру үшін пайдаланылды.