Ирзабекова Жансая Майрамбеккызы

YESSENOV UNIVERSITI

«Білім беру» факультетінің «Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі» Пмно Ус – 23/1 тобының 2-курс студенті

Ақтау қаласы

Қазақтың ұлттық ойындары арқылы бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесін жетілдіру

Аңдатпа: Бұл мақалада қазақтың ұлттық ойындарын бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесінде қолдану жолдары қарастырылады. Ұлттық ойындардың тәрбиелік, танымдық, әрі дене дамуына тигізетін оң әсері жан-жақты сараланып, мектептегі дене шынықтыру сабағына кіріктіру жолдары ұсынылады.

Түйін сөздер: ұлттық ойындар, дене тәрбиесі, бастауыш сынып, халық педагогикасы, қимыл-қозғалыс

Совершенствование физического воспитания учащихся начальных классов через казахские национальные игры

Аннотация: В статье рассматриваются пути использования казахских национальных игр в физическом воспитании младших школьников. Подробно анализируется воспитательное, познавательное и физическое значение национальных игр и предлагаются методы интеграции их в школьные уроки физкультуры.

Ключевые слова: национальные игры, физическое воспитание, начальная школа, народная педагогика, подвижность

Enhancing Physical Education of Primary School Students through Kazakh National Games

Abstract: This article examines the use of Kazakh national games in enhancing physical education for primary school students. It analyzes the educational, cognitive, and physical benefits of these games and offers strategies for incorporating them into school physical education classes.

Keywords: national games, physical education, primary education, folk pedagogy, mobility

Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениеті мен өмір сүру салты – ұлттың бай мұрасы. Соның ішінде ұлттық ойындар – халқымыздың ұлттық болмысын, салт-дәстүрін және рухани дүниесін танытатын ерекше құрал. Бүгінгі таңда осы құндылықтарды білім беру жүйесінде, әсіресе бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесінде тиімді қолдану – маңызды міндеттердің бірі.

Ұлттық ойындар балалардың денесін шынықтырып қана қоймай, олардың ойлау қабілетін, ептілігін, төзімділігін, ерік-жігерін тәрбиелейді. Сонымен қатар, ойын арқылы бала өз ұлтының тарихымен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен танысады. Бұл оның патриоттық сезімін оятып, ұлттық болмысты сезінуіне ықпал етеді.

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың дене тәрбиесін дамытуда дәстүрлі әдістермен қатар, ұлттық ойын элементтерін қолдану – заманауи педагогиканың тиімді тәсілдерінің бірі. Бастауыш сынып оқушылары үшін бұл әдіс оқу процесін қызықты, мазмұнды және тәрбиелік мәні терең етіп ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Осы мақалада қазақтың ұлттық ойындарының тәрбиелік және дамытушылық мәні қарастырылады. Сонымен қатар, ұлттық ойындардың бастауыш сынып оқушыларының дене тәрбиесіне тигізетін әсері, оны ұйымдастыру жолдары мен әдістемелік негіздері ғылыми тұрғыда талданады.

Қазақ халқының ұлттық ойындары – ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, шыңдалып келген бай мәдени мұра. Бұл ойындар тек көңіл көтеру, уақыт өткізу тәсілі емес, керісінше халықтың дүниетанымы, салт-дәстүрі мен өмірлік тәжірибесінің көрінісі. Әр ойынның артында терең мағына, ұлттық тәрбиенің ізі жатыр.

Ұлттық ойындардың мазмұнына келсек, олардың көпшілігі балалардың табиғи қозғалыс белсенділіктерін дамытатын элементтерден тұрады:

– Жүгіру, секіру, лақтыру, тартысу, иілу, тепе-теңдік сақтау — бұлшық еттердің барлық тобына әсер етеді.

– Ұжымдық әрекет пен жарыс элементтері — психологиялық тұрақтылық пен әлеуметтік дағдыларды қалыптастырады.

Мысалы:

– «Асық ату» — мергендік пен қолдың дәлдігін дамытады, зейін мен сабырлықты үйретеді.

– «Теңге ілу» — ат үстінде тепе-теңдік сақтау, шапшаң шешім қабылдау дағдыларын қалыптастырады.

– «Ақ серек – көк серек» — топпен әрекет ету, күш пен төзімділікке тәрбиелейді.

– «Қыз қуу» — жылдамдық пен еркін қозғалысты қажет ететін, сері ойындардың бірі.

– «Бестас» — саусақ ұштарының үйлесімділігін, ептілікті дамытады, математикалық ойлауға бейімдейді.

Тәрбиелік мәні:

Ұлттық ойындар – тек физикалық жаттығу ғана емес, олар ұлттық тәрбие мектебі іспетті. Олар арқылы бала:

– Өз ұлтының дәстүрін, тарихын, болмысын танып біледі;

– Ептілікке, батылдыққа, төзімділікке тәрбиеленеді;

– Ұжымда әрекет ету, жолдастарына көмектесу, әділдік таныту сынды әлеуметтік дағдыларды меңгереді;

– Қарсыласқа құрметпен қарауды, жеңіске кеуде кермеуді, жеңілісті сабырмен қабылдауды үйренеді.

Ұлттық ойындардың ерекшелігі – оларда баланың тұлғалық қасиеттері қозғалыс арқылы дамиды. Яғни, ойын арқылы балаға ерік-жігер, тәртіп, өз-өзін басқару, мақсатқа ұмтылу сияқты сапалар сіңіріледі. Бұл қасиеттердің барлығы ертеңгі тұлға ретінде қалыптасуына зор ықпал етеді.

Бүгінгі таңда балалардың қызығушылығы гаджеттер мен цифрлық ортаға ауып жатқан уақытта ұлттық ойындар – баланы белсенді қимылға, табиғи дамуға жетелейтін ең тиімді дәстүрлі әдіс. Сонымен қатар, бұл тәсіл баланың ұлттық болмысын қалыптастыруға, қазақтың бай рухани мұрасын сіңіруге мүмкіндік береді.

Қазақтың ұлттық ойындарын мектеп бағдарламасына кіріктіру – оқушылардың физикалық дамуына ғана емес, рухани-мәдени, әлеуметтік тұрғыда жетілуіне де ықпал етеді. Әсіресе бастауыш сынып кезеңі — баланың жан-жақты дамуының іргетасы қаланатын шақ. Осы кезеңде ұлттық ойындар арқылы баланың дене, эмоциялық, танымдық және әлеуметтік дағдыларын дамыту мүмкіндігі зор.

1) Сабақ құрылымында ұлттық ойындарды енгізудің реттілігі

Дене тәрбиесі сабағы құрылымы бойынша үш негізгі кезеңнен тұрады:

• Кіріспе бөлім – жаттығу, сапқа тұру, тыныс алу жаттығулары (5–7 мин)

• Негізгі бөлім – ойын, жарыс элементтері, негізгі қозғалыс түрлерін дамыту (20–25 мин)

• Қорытынды бөлім – тыныс алу, босаңсу жаттығулары, сабақты қорыту (5 мин)

Ұлттық ойындар негізінен “негізгі бөлімге” ендірілсе де, кейбір қарапайым ойындар кіріспе мен қорытындыда да қолданыла алады. Мысалы, «Қарақшылар» ойыны арқылы жаттығу жасауға болады, ал «Бестас» немесе «Хан талапай» ойындары сабақты қорытындылауға пайдалы.

2) Ұлттық ойындарды дене дамуы мақсаттарымен сәйкестендіру

Дене тәрбиесі сабағының мақсаты – қозғалыс дағдыларын қалыптастыру, балалардың қимыл белсенділігін арттыру, шымырлыққа баулу. Осы мақсаттарға сай ұлттық ойындар мына бағыттарда қолданылады:

• Жүгіру және жылдамдық: «Қыз қуу», «Қоян-қалқан»

• Секіру және сергектік: «Арқаннан секіру», «Асықпен жарысу»

• Күш пен төзімділік: «Арқан тартыс», «Күш сынасу»

• Ептілік пен дәлдік: «Асық ату», «Теңге ілу», «Бестас»

Мысалы, «Ақ серек – көк серек» ойыны балалардың қозғалыс реакциясын, топпен үйлесімді әрекет ету қабілетін дамытса, «Асық ату» – дәлдік пен зейінділікті қалыптастырады.

3) Ұлттық ойындарды таңдауда жас ерекшелігін ескеру

Бастауыш сынып оқушылары – ойынды жақсы көретін, эмоциялық тұрғыда тез әсерленетін жастағы балалар. Ойын түрін таңдағанда:

• 1–2 сынып: қарапайым, түсінікті, қауіпсіз ойындар (мысалы: «Қызыл өрік», «Тақия тастамақ»)

• 3–4 сынып: қимылы күрделі, жарыс элементтері бар ойындар (мысалы: «Қыз қуу», «Арқан тартыс», «Теңге ілу»)

4) Қауіпсіздік техникасы – басты талап

Ойын қызықты әрі қауіпсіз болуы үшін мұғалім келесі шараларды сақтауы тиіс:

• Ойын алаңы — тегіс, кең, кедергісіз болуы қажет

• Балалар ойын ережесін толық түсінгеннен кейін ғана бастау

• Арнайы құралдарды (асық, арқан, сөре, жалауша) қолданар алдында тексеріп алу

• Әр баланың қозғалыс мүмкіндігі мен физикалық жағдайын ескеру

• Қақтығыс, итерісу, жүгіріп келіп соғу сияқты қауіпті қимылдарға жол бермеу

5) Мотивация мен белсенділікті арттыру жолдары

Ұлттық ойындар арқылы оқушының белсенділігін арттыру үшін:

• Топпен жарысу – бір-біріне қолдау көрсету сезімін қалыптастырады

• Ұлттық мотивтер қосу – күй ойнау, салт-дәстүр туралы айту арқылы қызығушылық артады

• Жеңімпаздарды мадақтау – марапат қағаздары, медаль, символикалық “батырлар” атағы беру

• Ойынға байланысты сюжеттік сценарий жасау – мысалы, «батырлыққа дайындалу», «жорыққа шығу» сияқты қиял әлемі арқылы балалар ойынға толық кіріседі

Ұлттық ойындарды тек қимыл белсенділігі ретінде ғана емес, бала психологиясын дамытатын, ұлттық болмысты бойға сіңіретін көпқырлы әдіс ретінде қолдануға болады.

Қазақ халқының ұлттық ойындары – халықтың көне дәуірлерден бері қалыптасқан мәдени мұрасының бір бөлігі, балаларды тәрбиелеудің, тұлға ретінде қалыптастырудың қуатты құралы. Әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін ұлттық ойындар тек қозғалыс белсенділігін арттырып қана қоймай, олардың дүниетанымын, мінез-құлқын, қарым-қатынас жасау қабілетін, ұлттық болмысын қалыптастырады.

1) Рухани-адамгершілік және әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру

Ұлттық ойындардың тәрбиелік мәні өте жоғары. Мысалы, «Соқыр теке», «Ақ серек – көк серек», «Сақина тастау» сияқты ойындар баланың өзгелермен қарым-қатынасын қалыптастырып, ойын барысында өзара сыйластық, әділдік, ережеге бағыну сияқты маңызды әлеуметтік дағдыларды сіңіреді.

Бұл ойындарда бала өзін ұжымның бір бөлігі ретінде сезінеді, досының жеңісіне қуанып, жеңілісіне сабырлылық таныта білуге үйренеді. Осы арқылы бала бойында адамгершілік қасиеттер, төзімділік, сыпайылық, ұйымшылдық, қайырымдылық, құрмет сынды құндылықтар қалыптасады.

2) Ұлттық сана мен патриоттық рухты тәрбиелеу

Бастауыш сынып кезеңі – баланың мінез-құлқы мен сана-сезімі қалыптаса бастайтын өте жауапты кезең. Бұл жаста бала қоршаған ортаны танып, өзінің этностық, ұлттық ерекшелігін сезіне бастайды. Ұлттық ойындар арқылы бала:

• Қазақ халқының дәстүрі мен мәдениетіне жақындайды;

• Өзінің кім екенін, қай ұлттың перзенті екенін мақтан тұтуға үйренеді;

• Халқының ерлік, батырлық рухын бойына сіңіреді.

Мысалы, «Теңге ілу», «Қыз қуу», «Аударыспақ» секілді ойындарда батырлық, шапшаңдық, ептілік, ержүректік қасиеттер дәріптеледі. Мұндай ойындар арқылы баланың ұлттық рухы, еліне, жеріне деген сүйіспеншілігі нығаяды. Бұл – қазіргі заманда ұрпаққа аса қажет қасиеттердің бірі.

3) Жеке тұлғалық сапалар мен көшбасшылық қабілетті дамыту

Ұлттық ойындар баланың жеке тұлғалық қасиеттерін, оның ішінде көшбасшылық қабілетін, шығармашылығын, жылдам ойлау қабілетін, икемділігін дамытуда таптырмас құрал. Мысалы:

• «Қарақшылар» ойынында оқушы жағдайға тез бейімделіп, шешім қабылдайды;

• «Ақсүйек» ойыны кеңістікте бағдарлауға, батыл қимылдауға баулиды;

• «Арқан тартыс» топтық ұйымшылдық пен күрес рухын дамытады.

Бұл ойындарда бала тек физикалық жағынан ғана емес, психологиялық тұрғыдан да жетіледі: өзіне деген сенімділігі артады, ұяңдық пен тұйықтықтан арылады.

4) Заманауи білім беру жүйесінде ойынның рөлі

Қазіргі жаңартылған білім беру жүйесінде құндылықтарға негізделген білім беру көзделеді. Бұл тұрғыда ұлттық ойындар төмендегідей мақсаттарды орындай алады:

• Интеграция: ұлттық ойындар тіл, тарих, музыка пәндерімен тығыз байланысты;

• Инклюзивтік: ойын барысында әр оқушы өз мүмкіндігіне сай қатыса алады;

• Мотивация: ойын элементтері баланың қызығушылығын арттырады;

• Құндылықтар жүйесі: әділдік, адалдық, ынтымақтастық, сыйластық сынды рухани құндылықтар бала бойына сіңеді.

Қорыта айтқанда, қазақтың ұлттық ойындарын бастауыш сыныптағы дене тәрбиесіне тиімді енгізу – болашақ ұрпақтың жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін, педагогикалық және тәрбиелік әлеуеті жоғары әдіс. Бұл ойындар оқушылардың физикалық дамуын жеделдетіп қана қоймай, олардың ой-өрісін кеңейтіп, отансүйгіштікке, ұлттық мәдениетті құрметтеуге тәрбиелейді.

Ұлттық ойындар арқылы бала өзін қазақ қоғамының бір мүшесі ретінде сезінеді, ұлтқа деген мақтаныш сезімі оянып, өзінің жеке қасиеттерін дамытуға мүмкіндік алады. Сонымен бірге бұл ойындар балалар арасындағы достық, өзара түсіністік, сыйластық атмосферасын қалыптастырады.

Сондықтан мектеп бағдарламасында ұлттық ойындарға лайықты орын беру – тек дене тәрбиесі пәні мұғалімдерінің емес, бүкіл білім беру жүйесінің маңызды міндеті. Ұлттық ойындарды қайта жаңғыртып, оларды жүйелі түрде қолдану — ел болашағының кепілі болатын салауатты әрі рухани бай ұрпақ тәрбиелеудің жолы.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ахметов, Х. Т. (2005). Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы: «Рауан».

2. Жоламанова, Г. Т. (2019). Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі. Нұр-Сұлтан: Фолиант.

3. Сейсенбаев, Ә. (2017). «Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы». // Бастауыш мектеп, №3, 18–21 бет.

4. ҚР МЖБС 1.002–2022. Бастауыш білім берудің мемлекеттік стандарты. ҚР Білім және ғылым министрлігі.

5. Сартаев, Е. (2020). Бастауыш сыныпта дене шынықтыру сабақтарын ұйымдастыру әдістемесі. Шымкент: «Атамұра».

6. Қазақ энциклопедиясы. (2021). «Ұлттық ойындар». – https://kazencyclopedia.kz

7. Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan. (2023). Primary Education Curriculum Framework. Astana.