Қазақтың ұлттық ойыны "Көкпар"

Көкпар - ұлттық ат спорты ойындарының бірі. Ойын атауының шығу тегіне байланысты бірнеше нұсқалар бар: “көк бөрі” немесе "көк бөрте". Тағы бір нұсқасында "көкпар" сөзіндегі "пар" бөлшегі паршалау, пәрелеу деген сөздерден шыққандығы айтылады.

Дәстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған серкенің семізі таңдалған. Семіз серке терісі жыртылмайды. Орташа салмағы 20-30кг-дай келеді. Басқа малдың терісі жыртылғыш болғандықтан Көкпарға тартпайды.

Көкпар – Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Ол қырғыз тілінде "көк бөрү", “улак тартыш (тартуу)”, тәжік тілінде “бузкаши” деп аталады. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары басқа да Шығыс елдерінде де бар. Ауғанстанда кең тараған бузавиш ойыны Көкпарға өте ұқсас. Сондай-ақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат спорты ойыны болған.

Көкпар жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін, батылдығы мен ептілігін, ат үстінде мығым отыруын қалыптастырады. Сонымен қатар Көкпар – аттың қалай бапталып үйретілгенін, жүйріктігін де сынайтын спорт. Көкпар жаппай және дода тартыс болып екіге бөлінеді. Жаппай тартыста әркім Көкпарды өзі иелік етуге тырысады. Дода тартыста құрамы бірдей екі топ сынға түседі. Мұны кейде марта тарту деп те атайды.

Көкпар алаңындағы тартыс

Қазақстанда 1949 ж. Көкпар жарысының жаңа ережесі бекітілді. Осыған сәйкес Көкпар жарысын арнаулы алаңда, командалық сипатта өткізу белгіленді. Ал 1958 жылдан Көкпар бәйге алаңдарда (ипподромдарда) өткізіліп келеді. Алаң көлемі қатысушылар санына байланысты. Егер әр команда 5 адамнан болса, ұзындығы 300 м, ені 100 м, 10 адам болса – 500х200 м, 15 адамнан болса – 700х300 м, 20 адамнан болса – 1000х500 м болады. Алаңның әр бұрышына қызыл жалаушалар ілініп, ал оның екі жағында диаметрі 10 м-лік шеңбер (“отау”) сызылады. Алаң ортасында диаметрі 6 м-лік шеңбердің дәл ортасына Көкпар қойылады. Жарыс басталар сәтте командалар орталық шеңбердің сыртында тұрады. Жарыс алаңындағы төрешінің хабары бойынша басталады. Көкпар тарту қатысушылардың санына байланысты 8 – 15 мин аралығында өтеді. Көкпаршылардың мақсаты – орталық шеңберде жатқан Көкпарды өз командасының “отауына” жеткізу. Көкпар “отауға” жеткізілгеннен кейін, ойын алаң ортасынан қайта басталады. Белгіленген уақыт ішінде қай команда Көкпарды өз “отауына” көп жеткізсе, сол жеңіске жетеді.^[1][2]

Ойын тәртібі[өңдеу]

Ойын екі нұсқада - классикалық тәжік, кейде (көпіршіде) қазақ командасымен ойнауға болады. Ойынның классикалық нұсқасында әрбір ойыншы әр ойыншымен ойнайды. Жеңімпаз тек басты жүлдені алады. Командалық ойында барлық қатысушылардың рөлі қатаң бөлінді. Олардың форвардтары, қорғаушылары, командалардың капитаны бар. Ешкі тек ешкілерге арналған ешкінің қаңқасы пайдаланылмайды, өйткені ешкі терісі өте берік және түрлі бағыттарда ойыншылардың тартқан кезде кернеуіне төтеп береді. Қазіргі заманғы нұсқаларда моделі қолданылуы мүмкін. Шабандоздар ешкілердің қаны үшін күресіп жатыр - бұл оны иемденіп қана қоймай, оны мүмкіндігінше ұзағырақ сақтауға немесе басқа ережелер бойынша белгілі бір сайтқа қол жеткізу үшін, оның ішінде қарсыластар үшін күресуге құқығы жоқ. Бұл күресте аттар ойнайды. Олар арнайы таңдап алынған, білімді, білімді. Жақсы жылқы қасбеттерге жақындауға кімнің жақсырақ екенін білу үшін, шабандозды алудың оңай болуы, қарсыластың иығына итеріп, бүйіріне соғып, соққыларын, қоршаған ортаны бұзып, жеңіске жеткенде, көрермен алдында әдемі шапалақтап, тіпті тағзым ете алады. Көкпар ережелеріне сәйкес ойынға тек айғырлар мен жылқылар қатысады