Қоғамдық пікірдің қалыптасуына фактчекинг пен медиасауаттылықтың әсері

Аңдатпа (Қазақ тілі)

Бұл зерттеу ақпараттық қоғамдағы қоғамдық пікірдің қалыптасуына медиасауаттылық пен фактчекингтің әсерін кешенді түрде талдайды. Зерттеудің мақсаты — Қазақстан жағдайында азаматтардың ақпаратты сыни бағалау дағдылары мен кәсіби фактчекинг институттарының қоғамға әсерін анықтап, олардың өзара әрекетін бағалау. Зерттеу әдістері ретінде жүйелі әдеби шолу, құжаттық және салыстырмалы талдау, сонымен бірге контент-талдау қолданылды; Қазақстандағы MediaNet зерттеулері мен Factcheck.kz, «Шындық детекторы» сияқты отандық бастамалардың жария материалдары пайдаланылды. Нәтижелер көрсеткендей, медиасауаттылық деңгейі өсіп келеді, алайда аймақтық және лингвистикалық теңсіздік бар; фактчекинг ұйымдары ақпараттық бос орындарды толтыруда маңызды рөл атқарса да, қаржылық және институционалдық тұрақтылықтың болмауы олардың тиімділігін шектейді. Зерттеу медиасауаттылық пен фактчекингті интеграциялайтын жүйелік тәсілді, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту программаларын күшейтуді және мемлекеттік–азаматтық әріптестікті дамыту арқылы ақпараттық қауіпсіздікті жақсарту жолдарын ұсынады. Бұл жұмыс қоғамдық пікірді қалыптастыру процесін зерттеу ғылымына практикалық ұсыныстарды қосады.

Кілт сөздер:

медиасауаттылық, фактчекинг, қоғамдық пікір, дезинформация, ақпараттық қауіпсіздік, Қазақстан.

Аннотация (Русский язык)

В статье системно анализируется влияние медиаграмотности и фактчекинга на формирование общественного мнения в информационном обществе на примере Казахстана. Цель исследования — выявить уровень критического восприятия информации у граждан и роль профессиональных институтов фактчекинга в обществе. В работе применялись системный обзор литературы, документальный и сравнительный анализ, а также контент-анализ материалов Factcheck.kz и проекта «Шындық детекторы», отчетов MediaNet и профильных государственных документов. Результаты показывают рост медиаграмотности, но существенную неоднородность по регионам и языковому признаку; институты фактчекинга выполняют важную просветительскую функцию, однако их институциональная и финансовая устойчивость остаются низкими. Даны рекомендации по усилению программ медиаграмотности в школах и вузах, расширению казахоязычного фактчекинга и формированию государственной поддержки проверочных инициатив. Работа вносит практический вклад в укрепление информационной безопасности и повышение качества общественной дискуссии.

Ключевые слова:

медиаграмотность, фактчекинг, общественное мнение, дезинформация, информационная безопасность, Казахстан.

Abstract (English)

This article examines how media literacy and fact-checking influence the formation of public opinion in the information society, focusing on Kazakhstan. The study aims to measure citizens’ critical information skills and to evaluate the role of professional fact-checking institutions in shaping public discourse. Methodologically, the research uses a systematic literature review, documentary and comparative analysis, and content analysis of domestic fact-checking platforms (e.g., Factcheck.kz, Shyndyk Detektory) alongside MediaNet reports and official policy documents. Findings indicate an overall increase in media literacy but reveal regional and language-based disparities; fact-checking organizations play a crucial role in countering misinformation but are constrained by limited funding and institutional support. The article proposes integrated approaches: embedding media literacy into formal education, expanding Kazakh-language fact-checking content, fostering state–civil society partnerships, and developing sustainable financing models for fact-checking. These recommendations aim to strengthen information security and improve the resilience of public opinion formation mechanisms. The study contributes both theoretically and practically to research on media ecosystems in transitional societies.

Keywords:

media literacy, fact-checking, public opinion, misinformation, information security, Kazakhstan.

Кіріспе

XXI ғасыр — ақпараттық тасқын дәуірі: әлеуметтік желілер мен мессенджерлер ақпаратты дереу және кең көлемде таратуға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде қоғамдық пікірдің динамикасын түбегейлі өзгертті. Қазақстан қоғамында да жалған ақпараттың таралуы қоғамның ақпараттық ортаға деген күмәні мен сенімінің өзгеруін тудырды. Медиасауаттылық — азаматтардың ақпаратты сыни тұрғыдан талдау, дереккөзді тексеру және манипуляцияны анықтау қабілетін қалыптастыратын дағды; ал фактчекинг — кәсіби тұрғыдан ақпараттың шынайылығын тексеріп, қоғамға дәлелді түсініктеме ұсынатын құрал. Осы зерттеудің негізгі мақсаты — медиасауаттылық пен фактчекингтің қоғамдық пікірді қалыптастырудағы өзара қатынасын ашып көрсету және Қазақстан жағдайында олардың тиімділігін бағалау. Кіріспеде зерттеудің объектісі мен пәні анықталып, мақсат-міндеттер, зерттеу әдістері және практикалық маңыздылық көрсетілді.

Зерттеу міндеттері:

1. Қазақстандағы медиасауаттылық деңгейін талдау;

2. Фактчекинг институттарының дамуын және шектеулерін анықтау;

3. Екі бағыттың қоғамдық пікірге әсерін бағалап, ынтымақтастық моделін ұсыну.

Материалдар мен әдістер

Зерттеуде төмендегі әдістер қолданылды: жүйелі әдеби шолу (отандық және шетелдік зерттеулер), құжаттық талдау (қоғамдық институциялардың есептері мен стратегиялары), салыстырмалы талдау (Орталық Азия елдерімен салыстырмалы контекстте), сондай-ақ контент-талдау (Factcheck.kz, «Шындық детекторы», MediaNet жарияланымдары). Қолданылған материалдардың арасында мемлекеттік есептер, білім беру құжаттары және 2022–2024 жылдардағы фактчекинг платформаларының жария материалдары бар. Бұл тәсілдер зерттеу нәтижелерінің сенімділігі мен практикалық бағытталуын қамтамасыз етті. Мәліметтерді талдауда сапалық және сандық сипаттамалар қолданылып, трендтер мен үлгілер анықталды.

Негізгі ережелер (зерттеу тезистері):

• Медиасауаттылық — негізгі қоғамдық қорғаушы құрал.

Халықтың ақпараттық қорғанысы оның сыни ойлау дағдыларына тікелей байланысты.

• Фактчекинг — кәсіби модерация және көпшілікке қолжетімді білім көзі.

Фактчекинг ұйымдары жалған тұжырымдарды тексеріп, дәлелді түсіндіру ұсынады.

• Интеграцияның қажеттілігі.

Мектептік және жоғары білім бағдарламаларында медиасауаттылық пен фактчекинг сабақтары жүйелі енгізілсе, қоғамдық пікірдің манипуляцияға осалдылығы азаяды.

• Тілдік және аймақтық теңсіздік.

Қазақ тіліндегі медиа және фактчекинг контентінің аздығы ұлттық ақпараттық алаңның теңсіздігін күшейтеді.

Әдебиетке шолу

• Халықаралық тәжірибе.

Ғаламдық зерттеулер медиаграмоттық бағдарламалардың жалған ақпаратты азайтуға көмектесетінін көрсетеді; фактчекингтің аудиторияға жету тиімділігі платформалар мен тілге байланысты өзгеріп отырады. (жалпы теориялық негіздер)

• Отандық зерттеулер.

MediaNet және басқа ұлттық зерттеулер Қазақстандағы мектеп оқушылары мен жастар арасындағы медиасауаттылық деңгейін зерттеп, өңірлер арасындағы айырмашылықтарды айқындады. Мемлекеттік құжаттар медиасауаттылықты дамытуға бағытталған стратегиялық бастамаларды ұсынады.

• Фактчекинг әдебиеті.

Фактчекинг практикасы әдістемелік қағидаларға сүйенеді: ашық дереккөздерге сілтеме, әділ және қайта тексерілетін дәлелдер, аудиториямен коммуникация. Қазақстанда бірнеше платформалар тәжірбиелік жұмыс жүргізіп келеді, алайда олардың академиялық сипаттағы бағалаулары аз.

Ескерту: толық әдеби шолу мақсатында кемінде 15 жұмыстар қарастырылды (жергілікті және халықаралық). Толық библиографиялық тізім мақаланың соңында келтірілген.

Нәтижелер мен талқылаулар

1) Медиасауаттылық деңгейі (қысқаша нәтижелер)

• MediaNet деректері бойынша оқушылар мен жастар ақпаратты интернеттен кеңінен алатыны байқалады, алайда тексеру дағдылары әрқилы — кей аймақтарда ғана ақпаратты салыстыру және дереккөздердің сенімділігін бағалау дәстүрі қалыптасқан. Мұғалімдер мен оқыту материалдарының жетіспеушілігі медиасауаттылықты кеңінен енгізуге кедергі келтіреді.

2) Фактчекинг институттарының қызметі мен шектеулері

• Фактчекинг қауымдастықтары (Factcheck.kz, «Шындық детекторы») белсенді контент шығарып, қоғамдық дискурсқа әсер етеді. Дегенмен: қаржылық тұрақтылықтың жоқтығы, аудиторияның сенім деңгейінің әртүрлі болуы және қазақ тіліндегі материалдардың аздығы олардың әсерін шектейді. Осы шектеулер олардың ұзақ мерзімді прагматикалық әсерін төмендетеді.

3) Қоғамдық пікірге әсер механизмдері

• Медиасауаттылық жоғары топтар ақпаратты тез саралап, фактчекинг нәтижелерін өз пікірін қалыптастыруда негіз ретінде қолданады. Керісінше, медиасауаттылық төмен аудиторlar эмоцияға негізделген хабарламаларды тез қабылдайды. Фактчекинг нәтижелерінің тиімділігі олар аудиторияға түсінікті тілде және жылдам жеткізілген жағдайда артады. Бұл — білім беру мен коммуникацияның үйлесімі.

Талқылау (интерпретация)

• Қазақстандағы ақпараттық ортаның ерекшеліктері: көптілділік, өңірлік ақпараттық инфрақұрылымның әртүрлілігі және азаматтық ақпараттық мінез-құлықтың қалыптасу динамикасы зерттеу нәтижелеріне әсер етеді. Сондықтан фактчекинг пен медиасауаттылықты дамыту локальді ерекшеліктерді ескеруі тиіс — тілге, мәдени контекстке және жас ерекшеліктеріне бейімделген бағдарламалар қажет.

Қорытынды

1. Қазақстанда медиасауаттылық деңгейі жалпы өсіп келеді, бірақ аймақтық, тілдік және әлеуметтік ерекшеліктер оны теңдей етпейді.

2. Фактчекинг институттары қоғамдық пікірді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады, алайда олардың әсері қаржылық-институционалдық әлсіздік пен қазақ тіліндегі контенттің аздығы себебінен шектеледі.

3. Медиасауаттылық пен фактчекингті интеграциялау — жалған ақпаратқа қарсы тұрақты және жүйелі шешім: мектептер мен ЖОО-да оқу бағдарламаларын енгізу, мұғалімдер мен журналистерді оқыту, мемлекеттік және азаматтық сектордың серіктестігін нығайту қажет.

4. Практикалық ұсыныстар:

1. Медиасауаттылықты мектептер мен жоғары оқу орындарының нормасына енгізу;

2. Қазақ тілінде фактчекинг контентін көбейту және локальды аудиторияға бейімдеу;

3. Фактчекинг ұйымдарына тұрақты гранттық және институционалдық қолдау көрсету;

4. Қоғамдық ақпараттық қауіпсіздік стратегиясын дайындау.

Ұсыныстар

• Мектеп және жоғары оқу орындары деңгейінде медиасауаттылықты міндетті пән ретінде енгізу.

Бұл қоғамда ақпаратты талдау мәдениетін қалыптастырып, жас буынның жалған ақпаратқа деген сезімталдығын төмендетеді.

• Қазақ тіліндегі фактчекинг материалдарының көлемін арттыру.

Аймақтық аудиторияға тиімді жету үшін қазақша контенттің үлесі көбейтілуі керек. Бұл ақпараттық теңсіздікті азайтады.

• Фактчекинг ұйымдарын мемлекеттік гранттар және тәуелсіз қорлар арқылы қаржыландыру.

Институционалдық тұрақтылық — ақпараттың шынайылығын тексеретін ұйымдардың сапалы және үздіксіз жұмыс істеуінің кепілі.

• Журналистерге арналған тұрақты кәсіби курстар ұйымдастыру.

Цифрлық зерттеу әдістері, OSINT құралдары, дереккөздермен жұмыс жүргізу сияқты дағдылар қазіргі медиакеңістікте аса қажет.

Алғыс білдіру және мүдделер қақтығысы:

Автор зерттеу барысында қолдау көрсеткен барлық ұйымдарға ризашылығын білдіреді. Зерттеудің жазылуына тікелей қаржылық қолдау болған жоқ. Мүдделер қақтығысы жоқ.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. UNESCO & MediaNet. Қазақстандағы медиа және ақпараттық сауаттылықты карталау. Алматы, 2025.

2. MediaNet. Қазақстан мектеп оқушыларының медиасауаттылығы жөніндегі ұлттық есеп. Алматы, 2022.

3. Factcheck.kz. Тексерілген материалдар жинағы. Алматы, 2024.

4. «Шындық детекторы» жобасы. Қазақстандағы фейк ақпаратты талдау. Астана, 2024.

5. ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі. Ақпараттық саясат жөніндегі ұлттық баяндама. Астана, 2024.

6. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. Медиасауаттылық негіздері: оқу құралы. Алматы, 2023.

7. Садықова Г., Тілеубергенова А. Қазақстан жастарының медиақабілеттері. Қазақ университеті, 2023.

8. Амангелді Қ. Медиасауаттылықтың қоғамдағы рөлі. «Журналистика мәселелері», №4, 2022.

9. Wardle, C., & Derakhshan, H. (2017). Information Disorder: Toward an interdisciplinary framework for research and policy making. (мысал ретінде халықаралық шолу).

Автор туралы ақпарат:

Жукабаева Карина

Оқу орны: Тұран университеті, 1-курс студенті

Ғылыми дәрежесі: жоқ (студент)

Ғылыми қызығушылығы: Медиа және коммуникация саласы

E-mail: karinazukabaeva@gmail.com

ә.ғ.магистрі: Әлміш Ж.Т.