Қожа Ахмет Ясауи — сопылық поэзияның негізін салушы

Қожа Ахмет Ясауи — сопылық поэзияның негізін салушы

Раджұлы Әліби
Хиуаз Доспанова атындағы жалпы білім беретін орта мектеп
7 «б» сынып оқушысы

Жетекшісі: Баймағамбетов Ерлан Русланұлы

Мұсылман əлемі — шексіз əлем. Ал Ислам діні — ғаламшарға тамырын терең жайған көшбасшы діннің бірі. Ислам мен мұсылман əлемінің ұстанымы лаңкестікпен де, экстремизммен де, фундаментализммен де үш қайнаса, сорпасы қосылмайды. Мұсылмандардың киелі кітабы — Құранда жамандықты уағыздайтын сүре немесе аят мүлде кездеспейді.

Құранның 60-сүресінің 8-аятындағы: «Алла дініңе қарсы соғыс ашпаған, баспанаңнан айырмаған адамдарға қайырымды болуға тыйым салмайды. Алла əділетті пенделерді сүйеді», — деген мəнді сөздер ислам дінінің нағыз толерантты дін екенінің нақты дəлелі. Ең бастысы, Алладан Құран түскеннен бері он төрт ғасырдан астам уақыт өтсе де, киелі кітаптағы 114 сүре мен 6346 аяттың бір əрпі де өзгеріске ұшыраған емес. Олар еш уақытта бұрмаланған да емес.

Ислам мəдениетінің казақ жеріндегі ірі ошағы — Сыр бойы, Сығанақ, Отырар, Сайрам, Түркістан (Ясы) қалалары болды. Осы өңірден əл Фараби, Ахмет Ясауи, Ахмет Жүйнеки, Сүлеймен Бақырғани сынды ғұлама ғалымдар мен ақындар, Ақсақ Темірдей атағы əлемге жайылған əскербасылары шықты.

Қожа Ахмет Ясауи — ақын, ойшыл, ұстаз, бүкіл түркі жұртына имандылық нұрын шашқан діни қайраткер, ағартушы, жаңа сопылық ағымның ғұламасы, пірі.

Орта ғасырда Ясауи оқуының пайда болуына бұрын дəуірлеп келген араб халифатының күйреуі мен əлсіреуі негізгі себеп болса керек. X–ХII ғасырларда ұлы араб халифатының батыс бетін Еуропа əмірлері билеп, шығыс бетін қытай, парсы, түрік билеушілері, кейін монғолдар өз ықпалына алады. Қарахан мемлекеті кезінде дəуірлеп келген мұсылманшылдық идея енді біраз əлсірей бастады. Оның болашағы тұйыққа тіреліп, мистика сарыны күшейе түседі. Бұрыннан айтысып келген діни ағымдар енді ашық тартысқа шығады. Осы бір дəуірдің қоғамдық санасының жемісі ретінде Қожа Ахмет Ясауи оқуы пайда болады [1].

Оның 90 мыңдай шəкірт — мүриттері болған. Олар ұстазының ілімін Орта Азияға таратып əкеткен. XIII–XV ғасырлар арасында Ясауи ілімі Хорезм, Мəуренаһр, Анадолыға дейін жеткен. Түрік жұртында Ясауиді құрметтеп, пір тұтқаны соншалық: «Мəдинада — Мұхаммед, Түркістанда — Қожа Ахмет», — деген.

Қожа Ахметтің өмірбаян өрнектері

Тарих табалдырығын аттаған əрбір ұлы адам тек қана еселі еңбек қалдырмайды. Өзі де жұмбақ ғұмыр кешеді. Олардың əрқайсысы өздері өмір сүрген кезеңнің төл перзенті бола тұрып, бір мезгілде ғасырларды көктей алға озып кетуі де, бір мезгілде өзінен бұрын өтіп кеткен көне дəуірлермен іштей үндесіп жатуы да мүмкін...

XII ғасырда Түркістан қаласының орнындағы Ясы атты кішкене қыстақтың Ясы шаһары деп даңқы шығуы Қожа Ахмет Ясауи əулие атымен тікелей байланысты. Өйткені Əзірет Сұлтанның көзі тірісінде-ақ оны киелі адам деп мойындаушылық көп болған. Бұған жұпыны киініп, сəн-салтанаттан аулақ өмір кешуі, ақын болуы, түрік тілінде жазған негізгі шығармасы «Диуани Хикмет» атты керемет кітабының жүрекке жылы тиетін, имандылыққа шақыратын жеке тараулары мен шумақтары, қалың бұқараның аузынан тастамайтын ғазалына айналуы үлкен себепші болған.

Бұған біз келесідей анықтамаларды қосқанды жөн көріп отырмыз:

1. Қожа Ахмет Ясауидің шыққан тегі жайлы құнды деректі оның шəкірті, жолын қуушы, ұстазының жолымен сопылық-дəруіштік поэзияны дамытушы Сүлеймен Бақырғани қалдырған. Оның туған жылы белгісіз, 1186 жылы қайтыс болған. Оны жұрт Хакім ата деп атаған [2; 192].

Сүлеймен Бақырғанидің «Ақыр заман кітабы» жəне «Бибі Мариям кітабы» деп аталатын екі дастаны бар. Олар негізінен діни аңыз-əңгімелер сюжетіне құрылған. Сопылық-мистикалық ой- пікірлерді уағыздайды. Хакім ата өзінің «Ақыр заман кітабы» атты дастанында былай дейді:

Ысқақ бабтың жұрыны (яраны),

Ибраһим ата құлыны.

Шайқылардың ұлығы,

Шайқым Ахмет Ясауи!

2. Қожа Ахмет Ясауи туралы ең алғашқы жазылған еңбек Ақсақ Темірдің жорықтарын баяндаған ирандық Шарафаддин Алаяздың (Ғали Иаздидың) «Зафарнама» деген кітабы. Бұл еңбек 1424–1425 жылдары жазылған. Онда Қожа Ахмет туралы: «Темір Сейхуннан өтіп, Ахангаран, Шыназ төңірегінде қыстау үшін тоқтап, əскеріне арнап үй салдырды. Содан кейін «Иассы» ауылына барып, сондағы Иассауи бейітіне зиярат етеді. Иассауидің Мұхаммед-Ханафияға туыстығы бар еді» [3], — дейді.

3. Мұнан бөлек Қазақстан Ұлттық кітапханасының қорында Ясауи бабамыздың үрім-бұтағын талдайтын шежіре «Нəсабнама» («Насаб-нама») сақталынған. Қожа Ахметтің шыққан тегі жайлы жазылған еңбектердің барлығы осы Маулана Сафи ад-дин Орұң-қойлақы «Насаб-намасындағы» шежірені мойындайды [4].

«Нəсабнаманың» соңында жапырақ тектес етіп жасалынған Ясауидің өз мөрі соғылған. Осы шежіренің орта тұсында: «Мен Хасан Хожа Бабаның оғылы Ибраһим Ата» деген дерек жолығады.

«Нəсабнамада» Ясауидің түп-тамыры былай берілгенін көреміз: «Ұлы атасы Əзірет Ғали (Əзірет Əлі), одан Мұхаммед-Ханафия» — делінген. Шарафаддин Ғали Иаздидың «Зафарнамасындағы»:

«Иассауидың Мұхаммед-Ханафияға туыстығы бар еді» дейтіні осы болса керек. «Нəсабнама» одан əрі: «Хазірет Əли Шаһімарданның» Хазірет Фатимадан үш ұлы болған. Бұдан басқа Хазірет Əлидің Иамана (Иемен) патшасы Жафар ибн Қайс қызынан Мұхаммед-Ханафия туған» [3; 60], — дейді.

4. Қожа Ахмет бабамыздың «Диуани Хикметін» кітап етіп шығарған, алғысөз жасаған М.Жармұхамедұлы, С.Дəуітұлы, М.Шафиғилар былай деп анықтама береді: «Жаңадан табылған бұл шежіреге («Нəсабнама») зер сала қарасақ, ақынның ұлы атасы Əзірет Ғали, одан Мұхаммед-Ханафия болып жалғаса келіп, оның жетінші атасы əйгілі Исхақ баб екенін көреміз. Сонда оған Мұхаммед- Ханафия он төртінші, ал Əзірет Ғали он бесінші Ата боп шығады» [5; 9].

Мұхаммед Пайғамбардың дінін ең алдымен қабылдаған, қолдау көрсеткен, ісін алға алып барғандардың ішінде бірінші халиф Əбу-Бəкір, екінші халиф Омар, үшінші халиф Оспан болса, соларды тұйықтаған төртіншісі Əзірет Ғали (Əзірет Əлі) болды. Оның басқалардан үлкен айырмашылығы Мұхаммед Пайғамбардың немере інісі, əрі сүйікті қызы Фатимаға үйленген туған күйеу баласы еді.

5. Қазақ халқының ауыз əдебиеті, оның ішінде діни тақырыпқа арналғандары Əзірет Əлі (Əзірет Ғали) туралы көбірек сөз қозғайды. Əсіресе оның қылышын «Зұлпықар» деп дəріптейді. Мінген атын

«Дүлдүл» дейді. Қожа Ахмет өз кітабындағы 55-ші хикметті Əзірет Ғалиға арнаған:

Төртіншісі жар болған құдай шері Ғали дүр,

Миғражда да жар болған құдай шері Ғали дүр.

Айтқан сөзі рахманды, көрсең жүзі нұр еді,

Кəпірлерді қыратын құдай шері

Ғали Күш-қайраты белінде, иман-жады

Зұлпықары қолында құдай шері

Ғали Мініп шықса

Дүлдүлге жерге түсер

Кəпір құтын қашырған құдай шері

Бет қаратпай дұшпанға кəпірлерді

Батылдықпен қайтпаған құдай шері Ғали дүр 

Рахмет қылсын бір құдай, не істесе де еркі бар,

Қожа Ахметке медеткер құдай шері Ғали дүр.

6. Келесі кезектегі мəселе Қожа Ахмет Ясауидің өмір сүрген кезеңін анықтау болып отыр.

Көптеген энциклопедияларда, құзырлы басылымдарда Ясауиді 1165–1166 жылдары 63 жасында дүниеден өткен деп жазып жүр. Мəселен, Хамза Көктəнді «Түркі теберігі — Түркістан» атты еңбегінде мынадай дерек келтіреді: «Əзірет Сұлтан шамамен 1103 жылы Сайрамда туып, 1166 жылы Түркістанда дүниеден өткен. Əкесінің аты — Ыбырайым, анасынын аты — Қарашаш. Бұл күнгі Сайрамда сағаналары тұр.

Сондай-ақ басқаша өмірбаяндық желі бар. Мұнда ежелгі жəдігер кітаптар жазған деректерді терсек, Қожа Ахметтің əкесі Мұса шайықтың қызы Айшаға үйленеді. Одан Гауһар, Шаһназ жəне Ахмет жəне інісі Садырқожа туған. Бес-алты жасында əкесі Ыбырайым шайық өмірден өтеді де апасы Гауһарға еріп (бəлкім, əпкесі осы Түркістанға тұрмысқа шыққан жəне ең қисынды өмірбаян осы сияқты), Ясыға келеді. Кейін Бұқараға барып, аса білімдар гұлама Жүсіп Хамаданиден дəріс алады, оны пір тұтынады, уақыт өте үш орынбасарының бірі болады» [6; 58–60].

7. Қожа Ахметтің «Диуани Хикметте» өзі баяндаған өмірбаяны да аса қызықты. Жеті жасында Арыстан бабаның батасын алады. Дəруіш-диуанамен бірге жүреді, аузынан Алла түспейді.

Жиырма екі жасында барша əулие қаумалап аян береді. Жиырма жеті жасында пірін табады, бірақ көргенін ішке бүгіп жасырады. Алпыс үш жасында Көктен: «Жаныңды, ет-жақыныңды қи, жерге ен!» — деген дауыс естілді. Сосын таң бозарып атып келе жатқанда жер асты — қылуетке түседі. 125 жыл өмір сүреді (22-ші хикмет):

Жер үстінде өлмес бұрын тірі өлдім,

Алпыс үште сүндет деді естіп білдім.

Жер астында бар жаныммен құлдық

қылдым, Естіп оқып жерге кірді Құл ҚожаАхмет.

Жарандардан пайда, көмек ала алмадым,

Жүз жиырма беске кірдім, еш нəрсе біле алмадым.

8. 1990 жылдарға дейін Əзірет Сұлтан 1103 жылы туылып, 1166–1167 жылдары қайтыс болды деген пікір қалыптасқан-ды. Одан кейінгі жылдарда Қожа Ахмет Ясауи мұрасына көзқарастың өзгеруі бұл бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізушілер санын көбейтті. Қазір бұл мəселеде əр түрлі пікірлер айтылуда. Бірақ бұл пікірлер əлі бір арнаға тоғысқан жоқ.

Қазіргі уақытта бір деректе 73 жас, бірде 85 жасты айтады. Халық аңыздарын негізге ала отырып, Алаш арысы Жүсіпбек Аймауытұлы Қожа Ахмет 125 жыл өмір сүрді деген [7].

Зікірия Жандарбек өзінің мақаласында былай деп жазады: «Насабнама» нұсақаларының барлығында дерлік, Қожа Ахмет Йасауидің 120 жыл өмір сүргендігі айтылады. Соған қарағанда, Қожа Ахмет Йасауи ұзақ ғұмыр кешіп, 1080 жылдар шамасында дүниеге келіп, 1200 жылдар шамасында өмірден озған болуы мүмкін» [4; 28].

Белгілі жазушы Аян Нысаналин зерделі де зерек зерттеуші Əбсаттар қажы Дербісəлінің деректеріне сүйене отырып, өз ойын былай түйіндейді: «Қазақстан мен Орта Азиядағы сопылық поэзияның көрнекті өкілі, дуалы ауыз данышпаны, кемеңгер ақын Ахмет Ясауи 1093–1094 жылдары Исфиджаб (Сайрам) қаласында туған. Оның ата-анасы Ибрагим Ата мен Қарашаш Ана осында тұрып, осы жерде қайтыс болған. Олардың зиратына орнатылған күмбездер осы Сайрамда тұр.

Ахметтің əкесі өз заманының сауатты, көзі ашық адамы болғанын көпшілік атап өтеді. Тіптен балауса бүлдіршін балаға араб, парсы тілдерін Таяу Шығыстағы Исфаһан, Бағдат шаһарларынан ұстаздар жалдап үйретеді.

Құл Қожа Ахмет бабамыздың нақты қай жылы, қай күні туғандығын ешкім тап басып айта алмайды. Бұл жайында зерттеушілер еңбектерінде алшақтық болып жатса, оған таң қалуға болмайтынын ескерте кету айып емес» [8].

Сонымен, жоғарыда келтірілген деректердің өзі-ақ «Ясауи танушылардың» əзірге дұрыс жолда келе жатпағандарына күəлік береді. Сондықтан да келешекте бұған дейін айтылған, жазылған дүниеліктерді қайта қарауды талап етеді.

Ясауидің атақты ұстаздары

Қожа Ахметтің екі атақты ұстазы болған — олар Арыстан баб пен Қожа Жүсіп Хамадани.

Ұстаздардың ұстазы Арыстан баб — Қазақстан мен Орталық Азия аумағында ислам дінінің таралуына ықпал еткен, исламның сопылық бағытының негізін салушылардың бірі жəне Оңтүстік Қазақстан аймағындағы Ясы (Түркістан), Сайрам, Отырар өңірлеріндегі сопылардың рухани ұстазы болған белгілі тарихи тұлға. Арыстан бабтың өмірі Қазақстан аумағында өмір сүрген түркі тілдес тайпалар арасында ислам дінінің таралу, жайылу кезеңімен сəйкес келеді. Оның бабтардың ұстазы деген мəртебесіне қарап, исламның таралуында ерекше рөл атқарғандығын аңғару қиын емес [9].

Арыстан бабтың өміріне қатысты деректер мүлде аз. Тек қана Ясауидің «Хикметтерінде» Арыстан баб туралы бір-екі мəлімет қана кездеседі. Бұл жөнінде мынадай аңыз бар: «Мұхаммед пайғамбардың (ол Алланың мəңгі шапағатына бөленсін) кезінде 33 дінді білген Арыстан баб ұстаз өмір сүріпті. Мұхаммед пайғамбар бүкіл халықтың көзінше оған аманатын — Исламның белгісі саналатын құрма сүйегін берген. Арыстан баб аманатты бүкіл өмір бойы алып жүрді жəне өмірінің тек соңғы кезеңінде ғана жоғалтып алмау үшін оны аузына салып сақтады. Ол Исламның белгісіне, өзінің аманатына лайықты адамды ұзақ іздеді, бірақ оны таба алмады. Аузына салған сүйек азая берді жəне жұқара түсті. Бірде далада келе жатқанда ол бір баланы кездестірді. Бала оған жақындап келді де: «Ақсақал, аманатымды беріңіз», — деді. Сол бала осы Қожа Ахмет Ясауи екен» [10].

Қожа Ахмет өзінің «Диуани Хикмет» атты еңбегінің 1-ші хикметінде өмір жолын баяндай келе, Арыстан бабпен кездесуін былайша жырлайды:

Жеті жаста Арыстан бабқа қылдым салам,

Мұстапаның аманатын бер деп маған.

Сол мезетте мың бір зікір еттім тамам,

Нəпсім тыйып Аллаға бет бұрдым, міне.

 Құрма беріп, басым сипап, назар салды,

Бір сəтте ол дүниеге сапар салды.

Қоштасып бұл əлеммен кете барды,

Мектеп көріп, қайнап толып тастым, міне.

Жергілікті халықта мынадай аңыз бар. Əмір Темірдің бұйрығымен XIV ғасырда Қожа Ахмет Ясауи мазарын тұрғыза бастағанда, қара дауыл қабырғаларын ұшырып əкетеді. Осыдан кейін Темірдің түсіне шал (Қызыр) еніп, ол, ең алдымен, Ахметтің ұстазы Арыстан бабқа мазар тұрғызу жөнінде аян беріпті. Темір шалдың айтқанын екі етпей орындап, содан кейін барып қана өзі ойлаған жұмысына кіріседі. Қажылыққа келгендер алдымен Арыстан бабтың басына түнеп, содан кейін барып Ахметке тəу еткен [11].

Ясауи өзінің бірінші ұстазы қайтыс болғаннан кейін Бұқараға аттануға шешім қабылдайды. Сонымен, оның есейіп, ержетуі, бесаспап білімдар азамат болып қалыптасуы сол тұстағы Шығыстың дін мен білім орталығы Бұқар қаласымен тікелей байланысты. Ол сонда Ж.Хамаданидің медресесінде оқып, мол білім алады. Ұстазы қайтыс болған соң біраз уақыт сол медресеге басшылық та жасаған. Ел аузындағы аңыз-əңгімелерге қарағанда, оның айрықша қабілетіне қызыққан бір ірі ғалым Иранға ертіп əкетіп, жеке оқытқан сияқты. Сөйтіп, ол Шығыстың талай ғұлама ғалымдарынан дəріс алып, білімін байытқан. Білім үшін өмірден баз кешіп, дəруіштік жолдың қиындықтарын да көп көрген. Шығыстың атақты қалалары мен діни орталықтарын көзбен көріп, Хорасан, Шам, Ғират шаһарларын аралап, көңілге көп дүние түйеді. Діни мұраттарды жүзеге асырудың сол тұстағы тəсілі сопылық жолға түсіп, дін ақыны ретінде өзінің басты еңбегі — «Диуани Хикмет» атты кітабын жаза бастайды. Диуан — жинақ, Хикмет — Алланың құдірет-күшін, яғни, «Алланың ақ жолын баяндайтын кітап» деген мағынаны білдіреді. Өйткені ол «менің хикметтерім — құдіреттің даналығы» дей отырып, пəни жалған мен бақи арман жайындағы ойларын ортаға салады. Мəңгілік махаббатты, жанпида ғашықтықты, риясыз адалдық пен асқақ адамгершілікті жырлайды.

Солардың бəрінің де негізі өмірге деген ұлы сенімде, оның алтын өзегі дінде жатқанын айтады. Оның жырларында Құранның қағидалары, Шариғаттың шарттары, Пайғамбар хадистері менмұндалап тұрады. Олардан Алланың досы Мұхаммед пайғамбардың, оның ұлы серіктері Ғазіреті Ғалидың, ғаділ Ғұмар мен ғұлама Ғұсманның өміртарихын да табасың. Тіпті кейбір хикаяттары түгелдей Құран сүрелерін өлеңмен өрнектеп түсіндіруге арналып, жұрттың көзін ақиқатқа жеткізуді мұрат тұтады [12].

Ясауи шығармасының тілін ұзақ жылдар бойы зерттеген орыс ғалымы А.К.Боровковтың пікірі бойынша [2; 189], «Диуани Хикмет» («Даналық кітабы») оғыз-қыпшақ тілінде өмірге келген əдеби туынды.

Кезінде ақынның өлеңдері қарапайым көпшілікке түсінікті тілмен жазылған. Ғұлама ойшылдың Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі ұланғайыр өлкеде көшіп-қонып жүрген түркі тайпаларының бəріне де түсінікті болатындай ауызекі сөйлеу тілінде жырлағаны дау тудырмайды. Бірақ бертін келе жинақты көшірушілер оған өз тарапынан көптеген араб-парсы сөздерін қосып жіберген сияқты.

«Диуани Хикмет» — Қожа Ахмет Ясауидің өз халқына қалдырған əйгілі мұрасы

Қожа Ахмет Ясауи «Диуани Хикмет» атты ұрпаққа ғибратты дүние қалдырды. Аталған еңбекте жомарттық, қанағат, достық, сүйіспеншілік, ғылым-білім, адал еңбек, бейбітшілік, жақсылық пен жамандық, əділетсіздік, көрсеқызарлық, адамзаттың асыл арманы, күндестік, өсек-аяң — бəрі-бəрі жан-жақты кең қамтылған. Бұл шығармада жақсы тəлім-тəрбие, өз басын ғана емес, өзгені ойлайтын кеңдік пен парасаттылық, асыл тектілік бар. 1934 жылы «Диуани Хикмет» ҚазССР Ғылым Академиясы мен ҚР Ұлттық кітапханасының сирек қорына тапсырылған.

«Диуани Хикмет» жинағының түпнұсқасы сақталмаған. Оның бізге тек XVI–XVII ғасырлардағы көшірмелері ғана жеткен. Профессор Кемал Ераслан өзінің зерттеулерінде осындай көшірмелердің тоғыз қолжазбасын көрсеткен [13; 10].

«Диуани Хикмет» уақыт озған сайын көп түзетулерге, толықтыру-қысқартуларға ұшырап отырғаны анық. Сондықтан қазіргі жағдайда қай хикметтер автордың өз қаламынан туындап, ал қайсы хикметтері көшірушілер болған ізбасар-оқушыларынан туғанын айыру қиын. Сондықтан Ясауидің жалпы хикметтер көлемін дəл көрсету мүмкін емес. Мысалы, ғалым Н.Келімбетов «Ежелгі дəуір əдебиеті» деген оқулығында былай дейді: «Ахмет Ясауи өлеңдер жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылымы болып табылады. Мұнда 149 хикмат (хикмет) берілген. Соның 109 хикматы Ясауидің өзінікі екені даусыз. Қалғандары шəкірттері тарапынан жазылып, жинаққа еніп кеткен жыр жолдары болса керек» [2; 189]. Өзбек ғалымдары 76 хикметін нақты Ясауидікі деп, осы көлемде кітап қылып бастырып шығарған; түрік ғалымдары бірнеше нұсқаларды салыстыра жүріп, ішіндегі 70 хикметін Ясауидікі деп таныған [13; 11].

Біз өз тарапымыздан ясауитануға шама-шарқымызша үлесімізді қосуда Қожа Ахметтің «Диуани Хикмет» шығармасының қазақ нұсқасына тоқталуды жөн көрдік. Өйткені М.Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институтының Əдебиет тарихы бөлімінің жоспарлауымен іске асырылған бұл нұсқа əзірше көлемі жағынан ең үлкені болып табылады. Сондай-ақ бұл кітап «Диуани Хикметтің» алғаш қазақшаланған түрі ретінде ғалымдарды аударма жағынан да қызықтырары күмəн туғызбайды.

Біз 70 хикметтен тұратын осы жинақ [5; 262] төңірегінде Ясауидің поэзиялық шығармаларына зерттеу жүргіздік.

Ғұлама хикметтері — оның дүниетанымының қағаз бетінен тіл қатқан рухани дүниесі

Ясауи мұрасын жете түсіну үшін оның хикметтерін тақырыбына қатысты екі сипатта қарастырған жөн сияқты. Біріншісі — сопылық философияның, сопылық оқудың мазмұнын көркемдік тұрғыда жырлаған хикметтер тобы. Бұған уағыз-насихат, өсиет үлгісінде жазылған тəлім- тəрбие (дидактика) сипатындағы хикметтер жатады. Ал екінші тобы — Ясауиді қоғам қайраткері ретінде, ақындық тұрғыдан байыптайтын хикметтер (яғни, сыни əдебиет үлгісіндегі лирикалық шығармалар жинағы).

Ясауи хикметтері дегеніміз оның дүниетанымының сөзбен нақышталған өлең əлемі болғандықтан, біз ғұламаның біраз хикметтерін ғылыми тұрғыда байыпты зерттегенді жөн көрдік:

1. Қожа Ахмет өзінің 70 хикметтен тұратын жинағының 1 хикметінде былайша сөз бастайды:

«Бісміллə» деп баян еттім хикмет айтып

Шəкірттерге дүр мен гəуһар шаштым, міне.

Жанды жалдап, қайғы шегіп, қандар жұтып.

Мен «Дəптер сəни» сөзін аштым, міне.

Сөзді айттым кімдерге де етсе талап,

Ашық сөйлеп жақын жанды жанға балап.

Ғаріп, пақыр, жетімдердің басын сипап,

Діні қатты халайықтан қаштым, міне.

2. Адам жасын санамалап айтуда Қожа Ахмет бабамыздың шеберлігі ешкімде жоқ десе болғандай. Ол кісі бір жасынан бастап қалай ғұмыр кешті, не істеп, немен айналысты, кімді дос, кімді қас тұтты, ішінің қырындысына дейін түгін қалдырмай бəрін ақтарып толғаған. Өз ел-жұртына күннен күнге құрметі артып, сыйлы да сымбатты, инабатты да үлгілі болып өскенін, жеті жасында Арыстан бабқа кездесіп, Алланың ақ жолына түскенін айтады:

Жеті жаста Арыстан Бабам іздеп тапты,

Əр сырымды көрген сайын бүркеп жапты.

Арыстан Бабам ислам дінін баян қылды,

Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.

Осы екінші хикметінде сегіз жасында құдіреттің күшімен ғайыптан хабар алғанын əдемі жеткізеді:

Сегізімде сегіз жақтан жол ашылды,

Хикмет айт деп басыма нұр шашылды.

«Билхамдиллаһи» Пір маған шарап ішкізді,

Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.

Ұлы ақын сегіз жасымнан бастап «хикмет айт деп басыма нұр шашылды» десе, оның хикметті сегіз жасынан хатқа түсіре бастауы мүмкін.

3. Бар ғұмырын Алланың ақ жолына арнаған құдіретті жан өзі жазған «хикметтің» қадір-қасиетін барынша түсіндіруге, егжей-тегжейлі ұғындыруға көп еңбек еткен (3 хикмет):

Мұсылман емес хикмет айтып жыламаса,

Жарандардың айтқан сөзін тыңдамаса.

Аят, хадис мазмұнын аңдамаса,

Кереметті ғарыш үстінде көрдім, міне.

Кереметті көріп Хақпен тілдестім мен,

Жүз мың түрлі періштемен жүздестім мен.

Сол себептен хақты айтып іздедім мен,

Жан-тəнімді оған пида еттім, міне.

 Құл Қожа Ахмет, жасың жетті жиырма бірге.

Не қылғайсың күнəларың таудан да ауыр.

Қиямет күн азап берсе раббым қадыр,

Ей, достарым, не деп жауап айтам, міне.

4. Сопы ақынның сырға толы 6 хикметін оқи отырып, еріксіз ойға шомасыз:

 Құл Қожа Ахмет, ер болмасаң, өлген жақсы,

Қызыл жүзің қара жерде солған жақсы.

Топырақ сипат жер астында болған жаксы,

Заты ұлық ием, сиынып келдім саған.

«